Қатағон қилинган мулкдорлар фожеаси - Tarix - Referatlar

Қатағон қилинган мулкдорлар фожеаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177 KB

Ko'chirib olish

Қатағон қилинган мулкдорлар фожеаси Режа: 1. Қатағон қилинган мулкдорлар 2. « Қулоқлар » нинг такроран қатағон қилиниши 3. Муҳожирликдаги юртдошлар қисмати

Зўрлик билан амалга оширилган жамоалаштириш компанияси совет давлатининг майда хўжаликларга, деҳқонларга, умуман, қишлоқ аҳолисига қарши бошланган ҳақиқий уруши эди. Шу даврда рўй берган даҳшатли воқеалар фикримизни тўла тасдиқлайди. Мазкур фожеа кўламини тасаввур қилиш учун 1929 йилда деҳқонларга қарши бошланган «буюк ҳужум» оқибатида 2 миллиондан зиёд деҳқонларнинг депортация қилингани, фақат 1930-1931 йилларда 1 800 000 кишининг кўчирилгани, 6 миллион кишининг очликдан ўлгани, юз минглаб деҳқонларнинг сургунларда вафот этганини эслаш ўринлидир. Бу уруш 1929-1930 йилларда тугамади, у 1932-1933 йилларда кульминацион нуқтасига кўтарилиб, 30-йилларнинг ўрталаригача давом этди. Совет давлати ўзи ташкил этган даҳшатли очарчилик билан деҳқонларнинг колхозлаштиришга қарши кўрсатган қаршилигини синдирмоқчи бўлди. Деҳқонлар устидан қилинган зўравонлик аҳолинниг бошқа қатламларини зўрлаш учун ўзига хос тажриба ролини ўйнади. Деҳқонларга нисбатан қилинган бу зулм ва зўравонлик, таъқиб ва тазйиқлар сталинча террорнинг кейинги тараққиётида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. Академик А.Н.Яковлевнинг « Коммунизмнинг қора китоби»га ёзган «Большевизм - XX асрнинг ижтимоий касали» сўзбошисида айтганидек, «большевизм Россия деҳқонларини йўқ қилгани», «деҳқонлар маънавияти, анъанаси ва урф-одатларини топтагани учун жавобгарликдан қочиб қутула олмайди. Қишлоқдаги ишлаб чиқарувчи кучлар шу қадар хонавайрон этилган эдики, бунинг натижасида мана ҳозир ҳам мамлакатнинг хориждан емоқ- ичмоқни сотиб олаётгани, ҳозирга қадар ҳукумат ерни деҳқонларга бермаётгани ана шу жамоалаштиришнинг натижасидир» 1 . Жамоалаштириш компаниясини бениҳоя зўрлик-зўравонлик билан амалга ошириш ишлари Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистонда, айниқса, даҳшатли шаклда олиб борилган, бу борада «ибрат кўрсатиш пойгаси» авжига минган эди. 1 Чёрная книга коммунизма. Преступления, террор, репрессии. Перевод с французского. Издание второе, исправленное. Москва: «Три века истории», 2001, стр.11.

ВКП(б) Марказий Қўмитаси Ўрта Осиё бюроси 1930 йил 26 январда Ўзбекистондаги 18 районни ёппасига жамоалаштириш туманлари деб эълон қилади ва бунга розилик беришни 30 январь куни ВКП(б) Марказий Қўмитаси Сиёсий бюросидан сўрайди. Сиёсий бюро бундай жадал жамоалаштириш ҳақидаги кўрсатманинг қаердан чиққани ва бу ҳақдаги қарорнинг нақадар нотўғри эканини, марказий туманлардаги жамоалаштиришни жадал суръатлар билан тезлаштириш тактикасини Ўрта Осиё туманларига кўчириш асоссиз эканини, бу туманларнинг ўзига хос хусусиятларини, айниқса, Тожикистоннинг алоҳида шароитини эътиборга олишни тавсия қилади. Аммо бу кўрсатма ҳамма жойда авж олиб кетган жамоалаштириш кўрсаткичларининг пасайишига таъсир қилмади. Оқибатда кўплаб фожеалар келиб чиқди. Шулардан бири деҳқонларни «қулоқ»қа тортиб, уларни бор-бурдидан маҳрум этиб, ўзларини Украина, Шимолий Кавказ, Шимолий Қозоғистон ва республиканинг чекка дашт-чўл зоналарига депортация қилиш, сургун этиш амалга оширилди. Бу фожеанининг кўламини биргина Андижон шаҳри ва тумани мисолида кўриш мумкин. Андижоннинг Эски шаҳари ва Андижон тумани бўйича 95 хўжалик, 411 жон сургун қилиш учун тайёрлаб қўйилди. Жўнатилаётганларнинг 126 нафари эркаклар, улардан меҳнатга яроқлилари 113 киши, ёши 55 дан ўтганлар 13 киши эди. Аёллар 136 жон бўлиб, меҳнатга яроқлиси 113 киши, ёши 50 дан ўтиб кетганлар 20 киши бўлган. Сургун қилинаётганларнинг 146 нафари эса болалар бўлиб, уларнинг ёши 2 дан 16 ёшгача, 11 нафари эмизакли гўдаклар бўлган. Болаларнниг 68 нафари ўғил, 70 нафари қизлар эди. Сургун қилиш арафасида 36 киши қочиб кетади, 10 киши қамоққа ҳукм этилади, 2 нафари вафот қилади. Андижоннинг Эски шаҳаридаги Сой даҳасидан 8 оила (29 жон), Қирлиқ даҳасидан 16 оила (70 жон), Олайлиқ даҳасидан 7 оила (32 жон), Уйлиқ даҳасида 7 оила (41 жон) сургун этилади.

Андижон туманидаги Ёрбош қишлоғидан 4 оила (12 жон), Далварзиндан 4 оила (19 жон), Бўстондан 1 оила (5 жон), Найдиқдан 2 оила (7 жон), Қўнжидан 2 оила (3 жон), Хирабекдан 2 оила (10 жон), Экин- тикиндан 1 оила (4 жон), Шўродан 8 оила (41 жон), Толмозордан 3 оила (12 жон), Сувюлдуздан 7 оила (29 жон), Жалабекдан 1 оила (7 жон), Саройдан 1 оила (5 жон), Маслаҳатдан 4 оила (20 жон), Завроқдан 2 оила (9 жон), Мирободдан 3 оила (13 жон), Кўланойдан 2 оила (10 жон), Полосондан 1 оила (4 жон), Оқёрдан 2 оила (6 жон), Бўтақарадан 6 оила (19 жон), Наймандан эса 1 оила (4 жон) сургун қилинган. Хуллас, Андижоннинг Эски шаҳари ва Андижон тумани бўйича 94 оила (403 жон) эшелонга ортилиб, Украинанинг Херсон вилоятига сургунга юборилган 2 . Андижоннинг Эски шаҳари ва Андижон тумани бўйича Украина ва Шимолий Кавказга сургун қилинадиган хўжаликларга берилган тавсифномада 208 хўжалик (оила) бошлиқлари номма-ном келтирилиб, уларнинг ҳар бири тўғрисида маълумотлар берилган. Андижон туманидаги қишлоқлардан сургун қилинган оилалар ва улардаги одамлар сони ҳақидаги юқорида келтирилган маълумотда барча қишлоқлар қамраб олинмаган. Тавсифномада эса Янгиобод қишлоқ советидан 2 оила бошлиғи (Собиржон Асқаралиев, Ҳусанбой Раҳимбоев), Мадиёрчек қишлоғидан (Холиқ Мадёров), Сарикўй қишлоғидан Аҳмад Йўлдошев, Қумибой Нишонбоев, Дархон қишлоғидан Отажон Тошматов, Ҳайдарали Нурматов, Абдураҳим Тошматов, Турғун ҳожи Отабоев, Иминжон Тошматов, Дадажон Муҳаммадтурдиев, Ҳакимжон Ҳакимов, Мулла Холбек Тоҳиров, Омонбой Раҳматуллаев, Абдуллажон Зулунаминов, Турғун Матхолиқов, Уйшун қишлоғидан Ғойибжон Тиллабоев, Тожи биби Мирзахўжаева (эри Мирзамат Бўтабоев қочиб кетган), Шеробод қишлоғидан Раҳимберди Холиқбердиев, Жабборали Худойбердиевлар ҳақида маълумот келтирилган 3 . 2 ЫзР ПДА, 58-фонд, 7-рыйхат, 252 иш, 77-78-бетлар. 3 Ыша манба, 26-76-бетлар .

Украинага сурган қилинган ана шу кишиларнинг тақдири турлича кечган. Уларнинг айримлари чўлда, борган жойларида ҳалок бўлган. 1932- 1933 йиллардаги очарчилик-қаҳатчиликдан ҳам кўп юртдошларимиз ўша бегона юртларда вафот этиб кетишган. Оғир меҳнат, аянчли турмуш шароити, изғирин, қаҳратон совуқ, хилма-хил касалликлар кўплаб юртдошларимизнинг ёстиғини қурутган. 1937-1938 йиллардаги «катта террор» даврида сургундагиларнинг бир қисми сиёсий қатағонга учраб отилиб кетган, бир қисми 8-10 йиллик қамоқ жазосига ҳукм этилиб, Сибирь, Узоқ Шарқ, шимолий ўлкаларга ва Шимолий Қозоғистондаги ГУЛАГ концлагерларига этап қилинган, уларнинг аксарияти ўша лагерларида нобуд бўлганлар. Уларга она юртларига қайтиш насиб этмаган. Иккинчи жаҳон уруши даврида ҳам сургун қилинган «қулоқ»лар кўплаб азият чекдилар. Улар армияга, меҳнат фронтига олиниб, жангоҳларда ҳалок бўлдилар. Ишчи батальонларидагилар оғир меҳнат, очлик ва касалликдан вафот этдилар. Уруш тугагач, эсон-омон қолганларининг айримлари «ватан хоини», «душманга хизмат қилган», «Туркистон легиони»да бўлган, «асирга тушган» каби айблар билан яна қатағон қилинди. Хуллас, Андижондан 1931 йил август ойининг охири - сентябрь ойининг бошларида эшелонларда олиб кетилган юртдошларимизнинг катта қисми бегона юртларда, кафансиз, жанозасиз тупроқ қаъридан жой олди. Ана шу тарзда совет давлат тузумида қарор топган адолатсизлик ва зулмнинг қурбони бўлган юртдошларимиз тақдирига ҳар биримиз бефарқ қарай олмаймиз. Улар ҳақидаги ҳақиқат ҳозирги ва келгуси авлодлар учун ҳам муҳим ва аҳамиятлидир. Андижондан олиб кетилганларнинг Херсон вилоятидаги фожеали тақдири сургун азобини тортган Мираъзам Мирҳошим ўғли томонидан мана бундай тавсифланган: «1931 йили, колхозлаштириш даврида большевиклар мени «қулоқ», яъни «муштумзўр», деб айбладилар. Бир озгина экин майдонимни, икки қўш ҳўкизимни ва деҳқончилик асбобларимни тортиб олдилар. Бу билан ҳам қаноатланмасдан, она юртимдан ҳам маҳрум этиб,

оилам билан Украинанинг Николаев (ҳозирги Херсон) вилоятига сургун қилдилар. Бизлар бу ерга келганимиздан сўнг яна 500 дан ортиқ туркистонлик оилалар шу ерга сургун этилиб, олиб келинди. Қисқа муддат шаҳарга яқин ерда тахтадан қилинган уйларда турганимиздан сўнг бизларни сувсиз, дарахтсиз, бир чўллик ерга олиб бориб ташладилар. Шу ерда, тиканли симлар орасида, НКВДнинг қуролланган соқчилари назорати остида кун кечира бошладик. Советларнинг мақсади бизларнинг кучимиздан фойдаланиб, бу чўллик ерларни экин майдонига айлантириш эди... Бизларга энг оғир, инсон чидай олмайдиган меҳнат мажбуриятларини юкладилар. Йил давомида ҳар куни 14 соатдан далада узлуксиз меҳнат қилдик. Аввал бир неча янги ариқлар қазидик. Улар битгандан сўнг бизларга шу ерларда пахта экиш мажбуриятини юклашди. НКВД соқчиларининг қамчиси остида, ёзнинг иссиқ, қишнинг одам ўлдирар совуқ кунларига чидаб, хотин ва болаларимиз билан ишладик ва оғир меҳнат орқасинда шу чўлларни пахта майдонига айлантириб, пахта ҳосили ола бошладик. Қилдигимиз бу оғир меҳнатлар ва олдигимиз пахта ҳосили учун большевиклар бизларга очдан ўлиб қолмаслик учун емаклик, яланғоч қолмаслик учун эски кийимларни бериб турдилар ва бизларни доим тиканли сим ичида сақладилар. Сургун этилган оилаларнинг бошлиқларидан кўпчилиги мен каби кексайган кишилар эдилар. Уларнинг ишга яроқсиз бўлганларига қарамай, мажбуран ишлатдилар. Бошланғичда, меҳнат мажбуриятига бўй эгмаган ёки ҳақиқатдан ҳам меҳнатга яроқсиз бўлганларни-да кўп текшириб ўлтирмай, бошқаларга намуна ўлароқ отиб ўлдирдилар. Айрим вақтларда юртдошларимиздан айримлари, кутилмаган ҳолда, соқчилар томонидан олиб кетилди ва уларнинг тақдири нима бўлганлигини бизлар била олмадик. Бизларни азоблаш учун советларнинг қилмаган ҳеч бир ваҳшийликлари ва жазо усуллари қолмади. 12 йил ичида Туркистондан Николаев вилоятига сургун этилган 500 оилани ташкил қилган 2 000 га яқин ёш, кекса, хотин ва қизлардан 950 га

яқини НКВДнинг зулми остида очликдан, оғир касалликдан ўлиб, йўқ бўлди. Шулар қаторида мен ҳам бундан 4 йил аввал хотинимдан айрилдим...» 4 Андижон станциясидан Украинага сургун қилиниб, она юртига қайтиб келиш насиб этмаганлар орасида Рўзибой Абдуллаев, Хайриддин Алибоев, Жонбек Мадаминов, Исроил Маматёқубов, Жўрабой Холбердиевлар ҳам бўлганлар. Уларнинг ҳар бири тўғрисида Андижон ГПУси томонидан берилган тавсифнома архивда сақланиб қолган. Қуйида уларни айнан келтирамиз: «Абдуллаев Рўзибой - ўзбек, 52 ёшда, меҳнатга яроқли, қўлга олинган, Ёрбоши қишлоқ совети Олтин қишлоғидан. Хотини Робияхон, 41 ёшда, меҳнатга яроқли, қўлга олинган. Ер-сув ислоҳотигача 13 таноб ери, 3 та уйи, 2 ҳўкизи, 2 буқаси, 3 моли бўлган, савдо билан шуғулланган, бир вақтида чойхонаси бўлган. Ҳозирда 12 таноб ери, 3 та уйи бор. Инқилобга қадар унинг отаси амин бўлган, босмачилик даврида унда фаол қатнашган ҳамдам қўрбоши тўдасида бўлган. Ер-сув ислоҳоти вақтида камбағаллар орасида очиқдан-очиқ чиқишлар қилиб, камбағалларнинг ер олишларига қарши турган. Жамоалаштириш вақтида деҳқонлар орасида колхоз тузилишига қарши фаол кураш олиб борган. 1931 йили колхозга кириб олган, колхоздалигида колхозчилар орасида кучли таъсирга эга бўлган, улар орасида колхозларни бузилиш ишларини олиб бориш учун ташвиқот ўтказган. Бунда ғалла ва саноат маҳсулоти билан таъминлашдаги қийинчиликлардан фойдаланган. Бу шахс жуда ҳам таъсирли, бойлар билан алоқаси бор. Ҳар доим улар билан муносабатда. Жонибек Мадаминов - қўлга олинган, 35 ёшда, ўзбек, меҳнатга яроқли, Андижон шаҳри, Қирлиқ даҳасидан, 25 ёшли Раҳбархон исмли хотини, 2 ёшли Марҳамат исмли қизи бор. Йирик бойнинг ўғли, ердан чорикорлар орқали фойдаланган, тегирмони бор, унда ҳам ёлланма 4 Каримов Наим. Туркистон легиони: =ачон ва =андай ташкил этилган? «Нур» газетаси, 2004 йил 16-22 декабрь, 2-сон.

меҳнатдан фойдаланган. Ҳозирги вақтда ҳеч нарсаси йўқ. Таъсирчан шахс, советларга қарши кайфиятда. Деҳқон кварталида яшайди» 5 . «Исроил Мадёқубов - қўлга олинган, ўзбек, ёши 50 да, меҳнатга яроқли. Хотини Пўлатхон 35 ёшда, қизи Эъзозхон 15 ёшда, Саломатхон 10 ёшда, ўғиллари Назир 7 ёшда, Бакир 5 ёшда, қизи Зулайхо 3 ёшда, ўғли Олимжон 1 ёшда, акаси Матқосим 65 ёшда. Ҳозирда ҳеч нарсаси йўқ, 1930 йилгача 30 таноб ва 3 таноб ижарага берган ери, 1 моли, 1 бўзаги бўлган. Ерида ёлланма меҳнатдан фойдаланган. 1930 йил учун 1350 сўм солиқ тўлаган, Андижон шаҳри Уйлиқ даҳаси Хурсанлик маҳалласида яшайди» 6 . «Жўрабой Холбердиев - ўзбек, 53 ёшда, Андижон тумани Сувюлдуз қишлоқ советидан, меҳнатга лаёқатли, қўлга олинган, судланган, оиласи: хотини Иноят 45 ёшда, меҳнатга яроқли, ўғли Тўрабой 34 ёшда, меҳнатга яроқли, ўғли Мирзабой 22 ёшда, унинг хотини Алиманисо 18 ёшда, меҳнатга яроқли, ўғли Йўлдош 18 ёшда, меҳнатга яроқли, ўғли Дамин 10 ёшда, ўғли Олим, 2 ёшда, қизи Зебихон 13 ёшда, Қирғиз биби 9 ёшда. Бутун оила қўлга олинган. Ер-сув ислоҳотидан сўнг бу хўжаликда 12 таноб ер, 1 уй, 1 от, 1 мол, 1 майда ҳайвон бўлган. Хўжалик тугатилиб, ери колхозга берилган. Пахта мажбуриятини бажармагани учун оила бошлиғи 3 йилга қамоқ жазосига ҳукм этилган» 7 . Юқорида қайд этилган 208 хўжалик орасида фақат Алибоев Хайриддиннинг хўжалиги ҳақидагина тафсифнома берилмаган. Афтидан, у кейинроқ сургун қилинган кўринади. Биз у тўғрисидаги маълумотни Херсон вилояти давлат архивидан топдик. НКВДнинг Голопристан тумани коменданти меҳнат посёлкасининг коменданти Каретников 1937 йил 8 ноябрда Голопристан тумани ички ишлар бўлими бошлиғи, Давлат хавфсизлиги комитети катта лейтенанти Дроздовга йўллаган айблов маърузаномасида 18 нафар бегуноҳ меҳнат бадарғачиларининг ҳар бирига айб қўйиб, уларни дарҳол ҳибсга олиш ва 5 ЫзРПДА, 58-фонд, 7-рыйхат, 252-иш, 56-бет. 6 Ыша манба, 65-бет 7 Ыша манба, 57-бет.

тергов қилишни сўраган. Ўша ҳужжатда Хайриддин Алибоев мана бундай тавсифланган: « Алибоев Хайриддин , 1877 йили туғилган, Андижон тумани Жалабек қишлоқ советидан, 1931 йили қулоқ қилиниб, Украинага бадарға этилган. Ўзбекистондалигида совет ҳокимияти ва унинг тадбирларига ошкора қарши чиққан. Совет ҳокимиятига қарши кураш олиб бораётган босмачиларни моддий таъминлаб турган. Сургундалигида ишлаб чиқариш вазифаларини бажариш бўйича ўтказилаётган тадбирларни барбод қилиш мақсадида аксилинқилобий иш олиб борган. Ёқубжонов Муҳаммаджон бошлиқ аксилинқилобий гуруҳ билан алоқада бўлган. Бу гуруҳ совхоз раҳбарлари устидан террорчилик ҳаракатини амалга оширишни ўз олдига вазифа қилиб қўйган. Алибоев ҳозирги вақтда ишлаб чиқариш вазифаларининг барчасини барбод қилишни мақсад қилиб олган аксилинқилобий гуруҳ билан алоқада» 8 . Абдуллаев Рўзибой бошлиқ оила Украинаниг Голопристан туманида сургунни ўтаган, сўнг бир ўзи бир гуруҳ юртдошлари билан такрор қатағон қилинган. У 1937 йил ноябрда ҳибсга олишган. Голопристан тумани комендатураси меҳнат посёлкаси коменданти Каретников 1937 йил 8 ноябрда Голопристан туман ички ишлар бўлими бошлиғи Дроздовга маърузанома йўллайди. Унда Михайловка посёлкасида аксилинқилобий гуруҳ фаолият олиб бораётгани, унга Абдураҳмон Ҳайдаровнинг раҳбарлик қилгани, бу гуруҳга 18 киши, жумладан, Рўзибой Абдуллаевнинг ҳам киргани айтилган. Ўша айблов маърузаномасида Рўзибой Абдуллаев бундай таърифланган: « Абдуллаев Рўзибой - 1881 йили туғилган, Андижон тумани Олтин қишлоғи советидан, 1931 йили қулоқ сифатида Украинага сургун қилинган. Ўзбекистондалигида қишлоқ хўжалигини жамоалаштиришни қўпоришга қаратилган тарғибот олиб борган. Сургундалигида Абдуллаев Рўзибой аксилинқилобий гуруҳга аъзо бўлган. Гуруҳ қишлоқ хўжалигида 8 ГАХО, 4033-фонд, 6-рыйхат, 835-иш, 71-73-бетлар.

зараркунандалик қилиш ва қулоқларни сургундан озод қилишни ўзига вазифа қилиб қўйган. Абдуллаев Рўзибой уйида йиғилишлар ўтказилиб, у ерда совет ҳокимиятидан қутулиш мақсадида хорижга, яъни фашистлар мамлакатига қочиш масалалари қўйилган» 9 . Каретников бу маълумотларни келтириб, бундай хулосага келган: «Номлари зикр этилган бу қулоқлар - меҳнат қилиш учун кўчирилганлар- Ҳайдаров Абдураҳмон бошчилигида аксилинқилобий гуруҳда якдил бирлашганлар ва бу гуруҳ ўз олдига қишлоқ хўжалигига зарар етказиш ва қулоқларни сургундан озод қилиш вазифасини қўйган. Юқорида баён этилганларга асосланиб, гуруҳдаги меҳнат учун кўчирилганларни зудлик билан қамоққа олиб, материалларни УНКВД нинг махсус «учлиги»га топшириш керак» 10 . Бу таклифни Голопристан тумани ички ишлар бўлими бошлиғи, давлат хавфсизлиги катта лейтенанти Дроздов маъқуллайди. Николаев вилояти ички ишлар бошқармаси ҳуқуридаги «учлик» 1937 йил 20 ноябрдаги йиғилишида 18 нафар маҳбуснинг ишини кўриб чиқади ва Ҳайдаров Абдураҳмон, Зоитов Мамажон, Ҳожиев Гўрўғли, Ахронқулов Тўрақул, Шерматов Акбар, Отабеков Турғун, Бобохонов Соттихон, Ҳусанбоев Ўринбойлар отувга, Тошев Шамол, Чоканов Овезмуродлар 10 йил муддат билан қамоқ жазосига ҳукм қилинади. Насриддинов Иброҳим, Овезов Ўрозгелди, Исмоилов Ортиқ, Хайриддинов Исмоил, Алибоев Хайриддин, Абдуллаев Рўзибойлар ҳақидаги материалларни алоҳида кўриб чиқишга қарор қилинади. Аммо бу маҳбусларнинг жиноятлари тасдиқланмагани учун 1939 йили уларни қамоқдан озод қилишга мажбур бўладилар. Отувга ҳукм қилинганлар эса 1937 йил 2 декабрь кечаси соат 24.00 да Николаев турмасида отиб ташланади. Отилганлардан Турғун Отабеков ва Тўрақул Аҳрорқуловлар 1931 йил август ойининг охирида бола-чақалари билан Андижондаги темир йўл 9 Ыша жой да . 10 Ыша жой да .

бекатидан эшелонда Украинага олиб кетилган бўлиб, ГПУ улар ҳақида ўша вақтда мана бу маълумотни берган: «Турғун ҳожи Отабеков - Андижон тумани Дархон қишлоқ советидан, ўзбек, 50 ёшда, меҳнатга яроқли, қўлга олинган, унинг оиласида хотини Ойимча биби 45 ёшда, меҳнатга яроқли, ўғли Ҳожимат 25 ёшда, меҳнатга яроқли, ўғли Ғани 14 ёшда. Бутун оила аъзолари қўлга олинган. 1930 йили бу оила 5 таноб ерга пахта экиш мажбуриятини олган, эски вақтда пахта сотиб олиш бўйича комиссионер бўлган, пахтани чеканка қилишдан бош тортган, партия ячейкаси котиби Кобуловни ўлдиришга уринган, бунинг учун 18 ойга қамоқ жазоси берилган. Ҳозирги вақтда советларга қарши кайфиятда, ниҳоятда таъсирли ва хавфли унсур, босмачилик билан яқин алоқада, жамоалаштириш вақтида колхозлар ташкил қилишга қарши ҳаракатда фаол иштирок этган, аввал ҳам, ҳозирда ҳам савдо билан машғул, доимий 2 чорикорга эга бўлган, ўтган йили унга якка тартибда 4 078 сўм 84 тийин миқдорида солиқ тўлаш топширилган, 1923 ва 1929 йилларда ипаги бор бўла туриб, давлатга топширмаган, уни хусусий бозорда сотиб юборган. Тўрақул Ахронқулов (Ахрорқулов) - Андижон тумани Кумакай қишлоқ советидан, ўзбек, 58 ёшда, меҳнатга яроқли, Ўринбек 17 ёшда, булар ҳам қўлга олинган. Собиқ йирик савдогар, қатор йиллар давомида қишлоқ хўжалигида ёлланма меҳнатдан фойдаланилган, ўзи савдогардлик қилган. 18 таноб ери бўлган, ҳозирда бу ер колхозга олиб берилган. Унинг ўзи ҳозирда Абдуҳошим Назаров ширкатида савдогарчилик қилмоқда. 1 уйи бор, қолган уйларини сотиб юборган, доимий равишда советларга қарши тарғибот олиб боради, советларга қарши кайфиятда, бойлар ва руҳонийлар билан алоқаси бор» 11 . Херсон вилоятида сургун азобини тортган андижонликлардан айримлари Иккинчи жаҳон уруши тугаганидан сўнг ҳам қатағон қилинган. 1937-1938 йиллардаги қатағон балосидан бир амаллаб қутулиб қолганлар уруш тугагач, яна қайтадан қатағон тегирмонига учраганлар. 11 Ыша манба, 64-65-бетлар.

СССР ички ишлар министри С.Кругловнинг И.В.Сталин, Л.П.Берия, А.И.Кузнецовлар номига 1946 йил 25 декабрда йўллаган 5920-сонли мутлақо махфий хатида Херсон вилояти ички ишлар бошқармаси «Туркистон-Берлин қўмитаси» аксилинқилобий миллатчилик ташкилотига аъзо бўлган, миллати аксариат ўзбеклардан иборат собиқ «қулоқлар»дан 26 нафарининг қамоққа олиниб, жиноий жавобгарликка тортилгани қайд қилинган. Шу ҳужжатга қараганда, ҳарбий трибунал 1 кишини отувга, 3 кишини 20 йиллик каторга ишларига, 7 кишини 15 йиллик каторга ишларига, 13 кишини 10 йил қамоқ жазосига, 2 кишини эса 8 йиллик қамоқ жазосига ҳукм этган 12 . Ана шу 26 нафар маҳбус кимлар эди? Бу саволга жавобни Херсон вилояти ички ишлар бошқармасининг 1948 йил 7 январда СССР Ички ишлар министрлигининг махсус посёлкалар бўлими бошлиғига йўллаган « Херсон вилоятидаги махсус посёлкаларда олиб борилаётган оператив ишлар ҳақида»ги ёзма маърузасидан топамиз. Унда Ўзбекистондан 1931 йили сургун қилиниб, Голопристан туманидаги «Коминтерн» совхозида яшаётган 26 кишидан иборат аксилинқилобий миллатчилик ташкилотининг фаолиятда бўлгани, бу ташкилотга 1943 йили армияга сафарбар қилинган Қаҳҳоров Атласнинг раҳбарлик қилгани, ундан кейин эса қўмитага мусулмонлар суди раиси, оқсоқол Мулла Пошшахўжаев Ғозихоннинг раҳбар, қўмитанинг маҳаллий бошқарувига Абдулҳай Зокиров, Жўрабой Холбердиев, Солижон Эшонов, Рўзибой Абдуллаев, Ҳаким Мўминовнинг аъзо, Жамбек Мадаминов эса котиб бўлгани қайд этилган. Яна шу манбада қайд этилишича, Скадовск туманидаги 1- ва 2- пахтачилик совхозларида ҳаракатда бўлган аксилинқилобий миллатчилик ташкилоти 15 кишидан иборат бўлган. Бу ташкилотга «Туркистон-Берлин қўмитаси» номидан оқсоқол Мула Бадриддин Жўрахонов вакиллик қилган, унинг ўринбосари эса Мамадали Назарматов бўлган. Каховск туманидаги 2-пахтачилик совхозидаги аксилинқилобий- миллатчилик ташкилоти эса 9 кишидан иборат бўлиб, унинг маҳаллий 12 ГАРФ, 9479-фонд, 1-рыйхат, 265-иш, 124-бет.

бошқарувига оқсоқол Мулла Боқижон Тошматов раҳбарлик қилган. У аксилинқилобий фаолият бўйича Қримдаги мусулмонлар ҳаракати вакиллари билан алоқада бўлиб, Қримга аксилинқилобий кўрсатмалар олиш учун бориб-келиб турган. Аксилинқилобий миллатчилик ташкилотларининг иштирокчилари легионларга, жумладан, Херсон шаҳрида жойлашган 1Ғ370-сонли легионга одамларни сафарбар этиш билан шуғулланганлар. Улар Каховск туманидаги 2-совхоз бўйича 70 киши, Голопристан туманидаги «Коминтерн» совхози бўйича 25 киши, Скадовск туманидаги 1- ва 2-совхозлар бўйича 20 кишини «Туркистон легиони»га сафарбар этганлар. Улар Ўрта Осиё республикаларини СССРдан ажратиб олиш ва мустақил «туркпараст ҳукумат»ни барпо этиш мақсадида советларга қарши тарғибот ишларини олиб борганликда, немис армияси учун озиқ-овқат йиғишда ва ўтказаётган барча тадбирларига ёрдам берганликда айбланганлар. Маърузада айтилишича, миллатчилик ташкилоти аъзоларидан Мўмин Қосимов, Жамбек Мадаминов, Юсупжон Эшончаев, Акбар Асқаров, Неъмат Довулбоевлар коммунист, комсомол ва совет фаолларидан иборат 18 кишининг рўйхатини олиб, уни Нурмат Бегматов орқали немис комендатурасига берганлар. 1946 йил 13 майдан 22 майгача СССР Ички ишлар министрлиги ҳарбий қўшинлари ҳарбий трибунали йиғилишида «мусулмон миллатчилик ташкилоти иштирокчиларининг жинояткорона аксилинқилобий фаолияти» кўриб чиқилади. Айбланувчи 26 кишидан 23 киши аксилинқилобий «Туркистон-Берлин қўмитаси»га мансуб бўлганлигини тан олади. Натижада ҳарбий трибунал аксилинқилобий миллатчилик ташкилотининг аъзоси сифатида 25 нафар киши устидан ҳукм чиқаради. Боқижон Тошматов олий жазо-отувга, Ғозихон Пошша Хўжаев, Бадриддин Жўрахонов, Маҳмуд Аҳмадалиев 20 йиллик каторга ишларига , Довулбоев, Ғафуров, Муротов, Мавлонов, Тоҳирхўжаев, Йўлдошев, Мадаминов лар 15 йиллик каторга ишларига, Холбердиев, Эшончаев, Мирзаев, Рўзиев, Назарматов,

Эшонов, Абдуллаев, Дадамуҳамедов, Бойхонов, Мўминов, Алимов, Матёқубов, Исломов лар 10 йиллик қамоқ жазосига, Эргаш Қаюмов эса 8 йиллик қамоқ жазосига ҳукм этиладилар. Айбланганларнинг 26-чиси Хайриддин Алибоев ҳарбий трибунал йиғилишида юраги ёрилиб, вафот қилади. Айбланувчи Заҳириддин Раззоқов эса суд бошланишидан бир неча кун аввал вафот этади 13 . «Ҳарбий трибунал ҳукми билан жазоланган бу 26 нафар юртдошларнинг ўзлари ким эдилар ва уларнинг кейинги тақдирлари қандай кечган?» деган саволнинг туғилиши табиий. Бизнинг қўлимизда улардан айримлари ҳақида баъзи бир маълумотлар бор, холос. Архив ҳужжатлари орасида 20 йиллик каторга жазосига ҳукм этилган Бадриддин Жўрахонов тўғрисида бундай маълумот бор: «1938 йил 13 февраль, Херсон вилояти, Скадовск туманидаги 2- пахтачилик совхози 4-бўлими ишчиси Отабой Ҳамроқулов хонадонида кичик бир хатна тўйи ўтказилади. Улар «трудпоселенцў», яъни меҳнат бадарғачилари деб аталган. Ош еб, чой ичган меҳмонлар уйларига тарқалишади. Аммо совхознинг 3, 4-бўлимларидан келган Носир Турдибоев, Олимбой Юсупов, Шермат Икромов, Нормирза Солиев, Тўйчибой Ғозиев, Саидқул Отабоев, Мирғози Мирҳусанов, Солихўжа Маткаримов, Шарифхўжа Тошхўжаевлар қолишади. 4-бўлимдан Соттибой Асрорқулов, Худойқул Мавлонов, Обиджон Маҳмудов, Маҳмуд Юсупов, Рўзи Бобоназаров, Жалил Абдуқаҳҳоров, Бадриддин Жўрахонов, Пўлат Қобиловлар ҳам қолишади. Кеч соат 6-7 ларда ўша 4-бўлимдан Бадриддин Жўрахонов билан бирга яна 10-15 киши бўлиб болани хатна қилганларидан сўнг зиёфат бўлиб, ичкилик ичилади. Шунда советларга қарши фикрлар айтилади. Буни айғоқчи комендатурага етказади. Натижада тўйда қатнашганлардан 10 га яқин «қулоқлар» жиноий жавобгарликка тортилади, айримлари отувга, баъзилари 10 йил қамоқ жазосига ҳукм этилади. 13 ГА РФ, 9401-фонд, 1-рыйхат, 101-иш, 16-18-бетлар.

Бадриддин Жўрахонов эса ана шу жиноий ишдан қутулиб сақланиб қолади» 14 . Трибунал йиғилишида юраги ёрилиб вафот қилган Хайриддин Алибоев 1937 йил ноябрида қамоққа олинган, аммо тергов жараёнида унга қўйилган айблар тасдиқланмагани учун 1939 йили қамоқдан озод этилган эди 15 . Трибунал томонидан 10 йиллик қамоқ жазосига ҳукм этилган Абдуллаев Рўзибой 1881 йили туғилган, Андижон туманининг Олтин қишлоқ советидан, 1931 йили «қулоқ» сифатида Украинага сургун қилинган. Ўзбекистондалигида қишлоқ хўжалигини жамоалаштиришни қўпоришга қаратилган тарғибот олиб борган. Абдуллаев Рўзибой сургундалигида аксилинқилобий гуруҳга аъзо бўлган. Гуруҳ қишлоқ хўжалигида зараркунандалик қилиш ва «қулоқлар»ни сургундан озод қилишни ўзига вазифа қилиб қўйган. Абдуллаев Рўзибой уйида йиғилишлар ўтказилиб, у ерда совет ҳокимиятидан қутулиш мақсадида ҳорижга қочиш масалалари кўрилган. НКВДнинг Голопристан тумани комендатураси меҳнат посёлкасининг коменданти Каретниковнинг 1937 йил 8 ноябрда шу маълумотларни келтирган. Абдуллаев Рўзибой жиноятлари тасдиқланмагани учун 1939 йили қамоқдан озод этилади. У билан бирга ҳибсга олиниб тергов қилинган 8 киши- Ҳайдаров Абдураҳмон, Зоитов Мамажон, Ҳожиев Гўрўғли, Ахронқулов Тўрақул, Шерматов Акбар, Отабеков Турғун, Бобохонов Соттихон, Ҳусанбоев Ўринбой эса отувга ҳукм этилади. Ҳукм 1937 йил 2 декабрда соат 24. 00 да Николаев турмасида ижро этилади 16 . 1937 йил 2 декабрда отилган Турғун ҳожи Отабеков (Андижон тумани Дархон қишлоғидан), Тўрақул Ахронқулов (Андижон тумани Кўмакай қишлоғидан), 1946 йил 22 майда Херсонда ҳарбий трибунал йиғилишида юраги ёрилиб вафот қилган жалабеклик Хайриддин Алибоев, 15 йил каторга ишларига ҳукм этилган Жамбек Мадаминов (Андижон шаҳри Қирлиқ даҳаси 14 ГАХО, 4033-фонд, 6-рыйхат, 676-иш, 8-16-бетлар. 15 Ыша манба, 885-иш, 71-73-бетлар. 16 Ыша манба, 191-194-бетлар.

Деҳқон маҳалласидан), 10 йил қамоқ жазосига ҳукм этилган Рўзибой Абдуллаев (Ёрбоши қишлоқ советига қарашли Олтин қишлоғидан), Жўрабой Холбердиев (Андижон тумани Сувюлдуз қишлоғидан), Исроил Матёқубов (Андижон шаҳри Уйлиқ доҳаси Хурсанлик маҳалласидан) лар 1931 йил август ойининг охири - сентябрь бошларида қизил вагонлардан иборат эшелонда Украинага сургун этилганлардан бўлиб, ўз юртларига кайтолмадилар. Аммо уларнинг орқасида қолган бола-чақалари, қариндошлари, яқинлари 40-йиллар охири-50-йиллар бошларида Андижонга қайтиб келдилар. «Қулоқлар»нинг такроран қатағон қилиниши Жамоалаштириш ва «қулоқлаштириш» кампанияси даврида деҳқончилик меҳнати билан рўзғор тебратаётган, ернинг ҳақиқий эгалари бўлган қишлоқ аҳолиси қатағон объекти бўлиб қолди. 1931 йил августида Ўзбекистон бўйича 3 795 хўжалик (17 839 жон) «қулоқ» қилиниб, юқорида айтиб ўтганимиздек, бор мулкларидан, уй-жойларидан маҳрум қилинди ва Украинанинг Херсон вилоятига ва Шимолий Кавказ (ҳозирги Ставрополь ўлкаси) га сургун қилинди. 1932 йил майида эса республикамизнинг 54 туманидан 4 865 хўжалик, яъни 22 505 киши (шундан 6 877 нафари эркаклар, аёллар 5 886 нафари эркаклар, 9 055 нафари эса болалар) сургун қилинди. Аммо 1932 йилда сургун қилинганлар ҳисобига нима учундир Қашқадарё ва Хоразм округларидан сургун қилинганлар кирмай қолган. Ваҳоланки, бошқа бир ҳужжатда Қашқадарё округидан 600 хўжалик (1113 киши) (шу жумладан, Косондан 180, Шаҳрисабздан 200, Яккабоғдан 75, Беҳбудийдан 30, Ғузордан 50, Чироқчидан 65 хўжалик), Хоразм округидан 680 хўжалик (1 160 киши) (шу жумладан, Хива шаҳридан 160, Манғитдан 60, Гурландан 95, Хазораспдан 100, Хива туманидан 100, Янги Урганчдан 85, Шовотдан 80) «қулоқ» қилингани қайд этилган. Хуллас, 1932 йилда Ўзбекистон бўйича 6 145 хўжалик (24 778 киши) «қулоқ»қа тортилиб, сургун қилинган. 1932 йил майида «қулоқ» қилинганлар Ўзбекистон ҳудудидаги «меҳнат посёлкалари»га, яъни «қулоқлар қишлоғи»га келтириб жойлаштирилган.

Бундай «қулоқлар қишлоғи» Сурхондарёдаги «Хазорбоғ» пахтачилик совхозида, Тошкент вилоятидаги «Боёвут», «Далварзин», «Дзержинский», «Сталин», «Ўзбекистон беш йиллиги» совхозлари ва колхозларида, Самарқанддаги «Булунғур» боғдорчилик совхозида, Андижондаги «Савай», «Куйбишев» пахтачилик совхозларида, Наманганнинг Учқўрғон туманидаги «Норин» совхозида ташкил этилган эди. Бундай «қулоқлар қишлоқлари»нинг сони республика бўйича 24 тага етган эди. Бу хўжаликларда сургун азобини тортаётганларнинг катта қисми яна такроран ноҳақ қатағон қилинган. ОГПУнинг 1932 йил 15 апрелдаги «Доимий яшаш жойларидан ва сургун қилинган пунктлардан қулоқларнинг қочиб кетаётгани тўғрисида»ги 2-маълумотномасида Ўрта Осиё бўйича 125 тумандаги 27 794 «қулоқ» хўжаликларидан 7 091 оиланинг яшаш жойидан кетиб қолгани қайд этилган. Шундан 3 316 киши якка ҳолда, 3 775 оила эса барча аъзолари билан қочиб кетган. Уларни топиш ва қўлга олиш операцияси ўтказилиб, 2 155 «қулоқ» ушлаб олинган ва улардан 502 киши яшаб турган жойига, 610 киши махсус посёлка ва лагерларга юборилган, 759 кишининг иши судга оширилган, 284 киши эса маълумотнома тузилган вақтда терговда бўлган 17 . СССР Ички ишлар халқ комиссарлигининг 1937 йил 30 июлдаги 00447- сонли буйруғи асосида 1937 йил 10 августдан 1938 йил 1 январгача бўлган вақтда Ўзбекистон бўйича «қулоқлар»дан 5 924 киши, «жиноятчилар»дан 1679 киши, бошқа «советларга қарши унсурлар»дан 3 097 киши, жамъи 10 700 киши қамоққа олинади. Уларнинг барчаси қамоқ жазосига ҳукм этилди. Отувга ҳуки қилинганлардан 1 376 нафари «қулоқлар», 727 нафари жиноятчилар ва 1 812 нафари «советларга қарши унсурлар» бўлиб, улар турли муддатларга қамоқ жазосига ҳукм қилинади 18 . Улар орасида Ўзбекистон ҳудудида жойлашган меҳнат посёлкаларидаги «қулоқлар» ҳам бор эди. 17 ЦАФСБРФ, 2-фонд, 10-рыйхат, 509-иш, 50-53-бетлар. 18 Трагедия советской деревни: коллективизация и раскулачивание. Документы и материалы в 5-томах. 1927-1939. Москва: РОССПЭН, 2004, т. 5, книга 1, стр. 370-373.

Меҳнат посёлкаларига сургун қилинган кишиларнинг хўжалик соҳасида эришган ютуқлари, уларнинг яшаш шароитлари, уй-рўзғорларининг яхши йўлга қўйилиши ГУЛАГ меҳнат посёлкалари бўлими ходимларини жиддий ташвишга солади. Натижада 1938 йил 29 сентябрда Ежов жойлардаги НКВД бошқармалари бошлиқларига меҳнат посёлкалардаги режимни кучайтириш тўғрисида 1818-сонли кўрсатмани юборади. Меҳнат посёлкалардаги «қулоқ» хўжаликларининг ўсиши НКВД органларининг қўпол сиёсий хатоси сифатида баҳолана бошлади. НКВДнинг айрим ходимлари 1937-1938 йилларда меҳнат посёлкаларидаги «қулоқлар»ларнинг бойиб кетишида айбланиб, ҳатто қатағон этилди. Узоқ вақт мобайнида «қулоқлар сургуни» билан «халқ душманлари» (Коган, Молчанов, Берман, Плинер, Фирин, Закарьян, Вишневский ва бошқалар) нинг шуғулланганлиги, сургун қилинганлар учун атрофдаги колхозларга қараганда имтиёзли шароитнинг яратилганлиги, шу сабабдан «қулоқ» хўжаликларининг колхозчиларга нисбатан илғорлаб кетгани, натижада сургун қилинганлар орасидан янги «қулоқлар»нинг чиқа бошлагани, уларнинг давлатга солиқ ва йиғим тўлашдан озод қилинганлиги ҳақида турли маълумотлар юқори органларга юбориб турилди. Оқибатда НКВД ходимлари билан бирга меҳнат сургунидаги кишилар ҳам қатағон объекти бўлиб қолди. Ўзбекистон ҳудудида жойлашган меҳнат посёлкаларидаги меҳнат бадарғачиларидан 1935-1936 йилларда 101 киши, 1937-1938 йилларда 156 киши такроран қатағон қилинди. 1937 йили 14 758 меҳнат бадарғачисидан 46 киши (0,31 %), 1938 йили эса 14 271 меҳнат бадарғачисидан 110 киши (0,77 %) устидан хукм чиқарилди, қатағон қилинди 19 . Иккинчи жаҳон уруши даврида ҳам меҳнат посёлкаларидаги меҳнат бадарғачиларининг маълум қисми турли бўҳтон, нотўғри маълумот ва сохта айблар асосида қатағон қилинди. 19 Земсков В.Н. Спецпоселенцы в СССР... С. 58-60.

1942 йил 20 январда ЎзССР Ички ишлар халқ комиссарлиги махсус меҳнат посёлкалари бўлимининг Чкалов шаҳри Совет кўчаси, 19-уйда жойлашган ГУЛАГ бошлиғи ўринбосари давлат хавфсизлиги майори Загвороднийга йўллаган ахборотида ана шу қатағон қилинганлар ҳақида маълумот берилган. Унда айтилишича, республикадаги махсус меҳнат қишлоқларида 3 296 та сургун қилинган оила бўлиб, улар таркибида 11 798 жон борлиги, булардан кўп қисмини «собиқ қулоқ унсурлар, бой-помешчик унсурлар ва босмачилик ҳаракатининг собиқ иштирокчилари» ташкил этгани қайд қилинган. Шунингдек, меҳнат бадарғачиларидан, 1942 йил 1 январдаги ҳолатга кўра, 283 кишининг бой-помешчик унсурлар, 24 кишининг мусулмон руҳонийлари, 103 кишининг савдогарлар, 38 кишининг собиқ дворян- князлар, 8 кишининг эса «халқ душманлари»нинг хотинлари эканлиги кўрсатилган. Ахборотда, жумладан, бундай дейилган: «Ватан уруши бошланган вақтдан буён ўтган фурсат ичида меҳнат бадарғачиларининг советларга қарши унсурлари фаоллиги сезилмоқда, бу ҳол мағлубиятчилик ва немис фашистларига хайрихоҳлик кайфиятни, шунингдек, турли-туман иғво ва фасодларни тарқатишда ўз ифодасини топмоқда» 20 . Мазкур ахборотда қамоққа олинганлар ҳақида ҳам маълумот берилган. Масалан, Янгийўл туманидаги 4-меҳнат посёлкасидан меҳнат бадарғачиси, собиқ бой, ўзбек, Омонбоев нинг партия аъзосига нисбатан террорчилик ҳаракати қилгани учун, Ховос туманидаги 2-посёлкадан Козимов нинг советларга қарши фикрлар айтгани учун қамоққа олингани, Учқўрғон районидаги 8-посёлкадан меҳнат бадарғачиси, миллати осетин, Жонбулат Саломов (собиқ йирик қулоқ) нинг аксилинқилобий фаолияти учун олий жазога ҳукм этилгани, Избоскан туманидан Шукур Худойбердиев ва Абдулла Мирзаев (ўзбек, собиқ йирик қулоқлар) нинг советларга қарши ташвиқот олиб боргани ва фашистларга хайрихоҳлик руҳидаги миш- 20 ГАРФ, 9479-фонд, 1-рыйхат, 90-иш, 111-116 – бетлар.

мишларни тарқатгани учун қамоққа олинганлиги ва ҳукм қилинганлиги қайд этилган. Ҳаммаси бўлиб 1941 йил июлидан 1942 йилнинг 1 январига қадар советларга қарши фаолият кўрсатганликда айбланиб 24 киши қамоққа олинган ва улар устидан ҳукм чиқарилган. Шу вақт ичида меҳнат посёлкаларидан 40 киши қочиб кетган, улардан 8 киши ушланиб, меҳнат посёлкасига олиб келиб жойлаштирилган. Ахборотда яна бундай дейилган: «Шунингдек, собиқ босмачилардан бўлган бандаларнинг қисман жонланиб қолганлиги ҳам сезилмоқдаки, бу ҳол улар орасидан баъзи бирларининг аксилинқилобий ҳаракатни фаоллаштириш мақсадида босмачилик ҳаракатининг собиқ иштирокчилари билан алоқа боғлашга интилишларида кўринмоқда» 21 . Маълумки, меҳнат посёлкаларидаги тартиб устидан назорат олиб бориш, кузатиш, қочиб кетишлардан қўриқлаш ва меҳнат бадарғачиларидан ишчи кучи сифатида фойдаланишни тартибга солиб туриш вазифаси комендантлар ва комендатуралар зиммасига юклатилган эди. Иккинчи жаҳон урушининг бошланиши билан комендатура ва комендантларнинг «қулоқлар сургуни»даги меҳнат бадарғачилари орасида олиб бораётган оператив агентура фаолиятига жиддий ўзгаришлар киритилди. ГУЛАГ кўрсатмаларига мувофиқ, уруш даври талабларига кўра, меҳнат посёлкаларидаги тартиб- шароитлар кучайтирилди. 1942 йилнинг иккинчи ярмида Ўзбекистондаги барча меҳнат посёлкаларида режим кучайтирилиб, «қулоқлар сургуни»дагиларга нисбатан яна ўзига хос қатағон сиёсати қўллана бошланди. Меҳнат интизомини бузганлар ва ишга кечикиб чиққанлар судга берила бошланди. 1941 йил августининг ўзида меҳнат посёлкаларида турли сабаблар билан 20 киши ЎзССР Жиноят Кодексининг 106-моддаси бўйича жавобгарликка тортилди 22 . Посёлкаларда НКВДнинг махфий агентлари собиқ «босмачилар» ва советларга қарши кайфиятдаги кишиларни излашга сафарбар этилди. Шубҳа 21 Ыша манба. 22 ЫзРИИВА, 32-фонд, 1-рыйхат, 9-иш, 69-бет.

остига олинганлар НКВДнинг оператив рўйхатига олина бошлади. Масалан, Қуйи Чирчиқ туманидаги 4-меҳнат посёлкасидан 1942 йилда 36 кишининг номи НКВДнинг оператив ҳисобига олинди. 1941 йилда, урушнинг дастлабки ойид шу меҳнат посёлкасидан Фозилов Турсунбой қамоққа олинади. «Ота» лақабли НКВД агентининг маълумот беришича, Фозилов Турсунбой бундай деган: «Яқинда бу ерга Гитлер келади, барча қийинчиликлар тугайди. Фақат Гитлергина бизни ўзига яқин дўст сифатида кўради... Мен яқин орада бу ердан қочиб кетаман. Белгиланган жойда 5 та йигитим мени қуроллар билан кутиб олишади» 23 . 1942 йилнинг мартида Денов туманидаги 1-меҳнат посёлкасидан 1872 йилда туғилган Отаев Шоди қамоққа олинади. НКВД агентининг берган маълумотига кўра, у ўтмишда «босмачилик ҳаракати»да фаол иштирок этган ва қўрбоши лавозимида бўлган 24 . Янгийўлдаги меҳнат посёлкалари бўйича 11 кишининг номи НКВДнинг оператив рўйхатига олинган. Улардан 6 тасига советларга қарши кайфиятдаги «қулоқлар», 3 тасига собиқ «босмачилар» деган айб қўйилган. 1941 йил август ойида Али Мамаюсупов НКВДнинг махсус йиғилиши томонидан қамоққа олинган. Аниқланишича, у ўтмишда қўрбоши бўлган ва ихтиёрида 55 йигит бўлган 25 . 1942 йил март ойида Оққўрғон туманидаги 3-меҳнат посёлкасидан қамоққа олинган Дадабоев Қосим ва Дадабоев Вали ўтмишда «босмачилик ҳаракати»да иштирок этганликда, 1941-1942 йилларда безорилик қилганликда ва чайқовчилик билан шуғулланганликда айбланиб, олий жазога ҳукм қилинганлар 26 . Бекобод туманидаги 6- ва 10-меҳнат посёлкаларидан 52 киши номи НКВДнинг оператив рўйхатига олинган. Улардан 24 тасига собиқ «босмачилар», 16 тасига собиқ йирик «қулоқ»лар, 3 тасига «халқ душманлари»нинг қариндошлари, 2 тасига собиқ чор армияси офицерлари, 23 Ыша жойда, 15-иш, 38-бет. 24 ЫзРИИВА, 32-фонд, 1-рыйхат, 15-иш, 25-бет. 25 Ыша жойда, 483-бет. 26 Ыша жойда, 59-бет.

деган айблар қўйилган. Мазкур меҳнат посёлкасида Файзулла Хўжаевнинг хотини Робия Хўжаева, Ота Хўжаевнинг хотини Шарифа Тизатуллиналар ҳам бўлганлар. Улар ҳақида «Роза» ва «Ғойиб» лақабли хуфялар маълумот етказиб туришган 27 . Умуман, 1941-1942 йилларда Ўзбекистон ҳудудидаги меҳнат посёлкаларидан 283 киши собиқ «босмачи» сифатида, 279 киши эса советларга қарши ва аксилинқилобчи шахслар сифатида НКВДнинг оператив рўйхатига олинган 28 . Пиравардида улар ҳам қатағон домига тортилганлар. «Қулоқлар сургуни»дагиларга нисбатан урушдан кейин ҳам турли кўринишда қатағон сиёсати қўлланиб келинди ва бу жараён 1955 йилгача давом этди. Собиқ «қулоқлар» мустақиллик арафасидагина эркин нафас ола бошладилар. Муҳожирликдаги юртдошлар қисмати Юртбошимиз айтганидек, ота-боболаримизни турли-туман гуруҳларга ажратган ҳолда уларга баҳо бермаслигимиз, балки «уларнинг ҳаётини, улар яшаган давр моҳиятини тўғри тушунишимиз лозим». Яқин ўтмишимизни ҳам ана шундай нуқтаи назардан туриб англашимиз, тадқиқ этишимиз керак. Ана шу аснода янги, чин тарихимизни яратмоғимиз лозим. Кейинги йилларда олиб борилган тадқиқотларнинг самараси ўлароқ тарихимизнинг кемтик жойлари, сир-синоатлари тобора очилиб бормоқда. Ўтмишимизнинг ана шундай кемтик жойларидан, «оқ доғ»ларидан бири советлар даврида юртдан бош олиб чиқиб кетган миллатдошларимизнинг хориждаги ҳаёти, қисмати, фожеасидир. Уларнинг тақдири ҳам тарихимизнинг ажралмас бир қисмидир. Айрим манбаларда айтилишича, фақат 1917-1934 йилларнинг ўзида Ўрта Осиёдан 900 мингдан ортиқ киши хорижга чиқиб кетган. Улар ҳақида архивларда айрим ҳужжатлар сақланиб қолган. Бу ноёб ҳужжатларни излаш, ўрганиш асосида тарихимизнинг ана шу қонли саҳифаларидан бирини 27 Ыша жойда, 49-50-бетлар. 28 Ыша жойда , 14-иш, 5-бет.

тиклашимиз лозим. Зеро, муҳожирликка чиқиб кетишга мажбур бўлганлар ҳам совет тузуми жабрдийдалари, қатағон қурбонларидир. Қўлимиздаги ноёб ҳужжат яқин ўтмишда рўй берган ҳақ-ҳуқуқсизлик, адолатсизликлар ҳақида гувоҳлик беради. Бу ОГПУ туман ваколатли вакили томонидан 1933 йил 12 июлда тайёрланган ҳужжат бўлиб, «Ҳозирги вақтда Избоскан туманида яшаётган собиқ босмачилар, қўрбошилар, фаол йигитлар ва уларга кўмаклашганларнинг 1933 йил 28 майгача ҳисобга олинган рўйхати» деб аталади. Рўйхатда 150 нафар киши ва уларнинг ёши, миллати, ижтимоий келиб чиқиши, хизмат жойи, колхозчи ёки яккахўжаликлиги, қайси қишлоқ советидан эканлиги кўрсатилган. 1934 йил учун олинган рўйхатда ҳам туман бўйича «босмачилик»ни қўллаб-қувватлаган руҳонийларнинг исм-шарифлари номма-ном келтирилиб, унда ҳар бир руҳонийнинг ёши, яшаш жойи, қайси масжиддан эканлиги, диний мансаби, оилавий аҳволи, колхозда ишлаётгани ёки яккахўжаликлиги қайд этилган. Яна бир рўйхатда Избоскан тумани бўйича (ўша кезлари Избоскан ва Пахтаобод битта туман бўлиб, маркази Чувама эди) «босмачи тўдалар»нинг собиқ бошлиқлари ва йигитларининг қайси колхоз, қайси қишлоқда яшаганлиги кўрсатилган. Колхоз қурилишига қарши турганлар, «қулоқ» хўжаликлар, пахта топшириш режасини бажармаётган кишиларнинг ҳам шундай рўйхатлари тузилган бўлиб, улар қатағон қилиш вақтида жазо органларига ўзига хос йўлланма сифатида хизмат қилиши лозим эди. Шу боис бундай «рўйхат»ларга тушганлар юракларини ҳовучлаб яшаганлар. Уларни навбатма-навбат ГПУга, ички ишлар бўлимига чақириб тергов қилишган, айримларини қамоққа олишган, сургун қилишган, отувга ҳукм чиқаришган. Бу ҳол қишлоқ аҳолисини мислсиз даражада ваҳима-саросимага солган. Мамлакатда қарор топа бошлаган бундай даҳшатли вазиятдан қўрқиб, минглаб кишилар ўз юртларини ташлаб хорижга кетишга мажбур бўлганлар. 1930 йилнинг 20 февралидан 24 февралигача бўлган вақт ичида биргина Андижоннинг Марҳамат туманидан 37 хўжалик қочиб кетган. ОГПУ

сиёсий бўлимининг 1932 йил 5 августда мутлақо махфийлик тамғаси остида тузилган «Қишлоқдаги салбий ҳодисалар ва советларга қарши унсурларнинг фаолияти тўғрисида» деб номланган маълумотномасида ўша йилнинг январь- июль ойларида Ўрта Осиёнинг чегара районларида аҳолининг қўшни мамлакатларга ўтиб кетиш ҳоллари кўплаб қайд этилгани айтилган. Тўлиқ бўлмаган маълумотларга кўра, Эронга 1073, Афғонистонга 1218, Хитойга 40 га яқин хўжалик қочиб ўтган. 1 867 хўжалик чегарада тутиб қолинган, 49 ҳолатда эса муҳожирлик чет элдаги «босмачи» тўдаларнинг чегарадан ўтишни ҳимояловчи хатти-ҳаракатлари ёрдамида кечган. Бу, 30-йилларда муҳожирликка чиқиб кетиш қанчалик кенг тус олганини кўрсатмоқдики, бундай воқеалар Андижон округида ҳам юз берган. Пойтуғдаги туманлараро давлат архивида Избоскан туманидан муҳожир бўлиб чиқиб кетганлардан 37 хўжалик бошлиқлари ҳақида маълумотлар сақланиб қолган. Бу маълумотлар қуйидагилардир: 1. Ҳайдарали Қодирқулов - Избоскан тумани, Уйғур қишлоқ совети, Жанжал қишлоғида обрўли руҳоний оиласида туғилган, миллати уйғур. Унинг ўзи ҳам обрўли муллалардан бўлган, 1933 йил апрелида Қошғарга қочиб кетган. Қодирқулов паст бўйли, бўладан келган, соч-соқоли ва мўйлови, кўзи тим қора, қирғий бурун, ёши 45 да. Жанжал қишлоғидаги руҳоний Юсуп Охун билан алоқаси бор. 2. Тожибой Миллатов - Жанжал қишлоғилик, миллати уйғур, ёши 30 да, ўртаҳол деҳқон оиласидан, ўзи камбағал, 1933 йил майида оиласи билан Қошғарга қочиб кетган. Миллатов ўрта бўйли, буғдой рангли, кўзи кўкишдан келган, сочи, қоши, юзи малларанг, бурни одатдагидай. Мавжуд маълумотларга кўра, у мусулмон қўшинининг аскари бўлган. 3. Йўлдош Худоёров - ёши 60 да, Жанжал қишлоғида камбағал оилада туғилган, ўзи ўртаҳол, 1932 йил майида ўз оиласи билан Қошғарга қочиб кетган. Худоёров ўрта бўйлидан баландроқ, озғин, соч- соқоли ва мўйлови, қоши оқарган, кўзлари катта, кўкишдан келган, тор юзли, чап оёғи билан оқсаб юради.

4. Тўрақул Бойматов - ёши 60 да, уйғур, Жанжал қишлоғида бой оилада туғилган, ўзи қулоқ, 1932 йили оиласи билан Қошғарга қочиб кетган. Белгилари: паст бўйли, гавда тузилиши ўртача, мўътадил, соқол- мўйловлари оқарган, қошлари узун, оқ, кўзлари қора, бурни катта, юзи япалоқ, чўтир. 5. Бозорбой Ҳусанов - ёши 30 да уйғур, Уйғур қишлоқ совети Тўққизбоғ қишлоғилик, бой-савдогар оиладан, ўзи қулоқ. 1933 йили Қошғарга қочиб кетган, оиласи Тўққизбоғда қолган, алоқаси бор. Белгилари: баланд бўйли, кенг елкали, юзи ва бадани буғдой рангли, кўзлари қора, соқол ва мўйловлари қора. 6. Сотиболди Маликов - ёши 60 да, уйғур, Тўққизбоғ қишлоғилик, савдогар оиладан, ўзи савдогар, 1932 йил июнида Қошғарга қочиб кетган. Оиласи Тўққизбоғда қолган, алоқа қилиб туради. Белгилари: ўрта бўйли, гавда тузилиши ўртача. 7. Шарип охун Йўлдошев - ёши 30 да, уйғур, Уйғур қишлоқ совети Шовруқ қишлоғидан, имом оиласидан, ўзи савдогар, 1933 йил апрелида Қошғарга қочиб кетган. Оиласи Шовруқ қишлоғида қолган. Белгилари: паст бўйли, думалоқ юзли, соч-соқоли, мўйлови, кўзи қора. 8. Жалолхон Эшонтўраев - 29 ёшда, уйғур, Шовруқ қишлоғилик, бой ва руҳоний оиладан, ўзи руҳоний - қулоқ, 1933 йил апрелида Қошғарга қочиб кетган. Оиласи Шовруқда қолган, алоқаси бор, ўрта бўйли, сочи-соқоли, мўйлови, кўзи қора, эчки соқолли, тор юзли, қирғий бурун. 9. Мирзақосим Мусаев - 30 ёшда, уйғур, Тўққизбоғ қишлоғидан, камбағал оиладан чиққан, ўртаҳол, 1933 йил апрелида Қошғарга қочиб кетган. Оиласи Тўққизбоғда қолган, алоқаси бор, баланд бўйли, сочи, қоши қора, кўзлари жигарранг, соқол ва мўйлови сийрак, ўртача, қирғий бурун. 10. Султонжон Масаитов - ёши 40 да. уйғур, Тўққизбоғ қишлоғилик, руҳоний оиласидан, обрўли руҳоний, 1933 йили Қошғарга қочиб кетган. Оиласи қолган, алоқаси бор, ўрта бўйли, озғин, сочи, қоши, кўзи қора, соқоли ва мўйлови узун ва қора, қирғий бурун, кичик тор юзли.

11. Рўзиохун Солиев - ёши 40 да, уйғур. Шовруқ қишлоғилик, бой оиладан, қулоқ, 1933 йил апрелида оиласи билан Қошғарга қочиб кетган. Шовруқда ўғли Мамасоли Рўзиохунов бор, унинг отаси билан алоқаси узилмаган, июнда Қошғардан келган. Рўзиохун Солиевнинг белгилари: баланд бўйли, қора сочли, соқоли ва мўйлови қор, сийрак, кўзлари, қошлари қора, юзи чўзинчоқ, қирғий бурун. 12. Ҳошим охун Салимохунов - ёши 30 да, уйғур, Уйғур қишлоқ советидан, бой оиласидан, ўзи қулоқ, 1933 йил апрелида Иброҳим охун билан Қошғарга қочиб кетган, хотини Уйғур қишлоқ советида қолган. Белгилари: баланд бўйли, соч-соқоли ва мўйлови, кўзи қора, қирғий бурун. 13. Мулла Матғози Мадёров - ёши 55 да, уйғур, Уйғур қишлоқ совети Тўққизбоғ қишлоғилик, бой оиласидан, ўзи имом, 1932 йил кузида Қошғарга қочиб кетган. Оиласи Тўққизбоғда қолган, алоқа ўрнатилмаган. Белгилари: паст бўйли, сочи, қоши оқ, кўзи қора, соқол ва мўйлови ҳам оқ, тор бурунли. 14. Ҳусанхон Шарипов - ёши 40 да, уйғур, Тўққизбоғ қишлоғилик, ўзига тўқ оиладан, савдогар, 1933 йил апрелида Қошғарга қочиб кетган, оиласи Тўққизбоғда, алоқаси бор. Белгилари: баланд бўйли, сочлари, қошлари қора, кўк кўз, соқол ва мўйловлари қора, катта қирғий бурун. 15. Турдиохун Саримсоқов - ёши 55 да, уйғур, Тўққизбоғ қишлоғилик, обрўли бой оиласидан, ўзи ҳам руҳоний. 1932 йили ўғли Абдусалом билан Қошғарга қочиб кетган, оиласи Тўққизбоғда, алоқаси бор. Белгилари: ўрта бўйли, сочи оқ-қора аралаш, соқоли ва мўйлови оқ, қоши, кўзи қора, бурни узун. 16. Мирзааҳмад Маматов - ёши 40 да, уйғур, Уйғур қишлоқ советилик, бой оиладан, ўзи ҳам бой, қулоқ, 1931 йили Қошғарга қочиб кетган, оиласи Уйғур қишлоқ советида яшайди, алоқаси бор. Белгилари: ўрта бўйли, сочига оқ оралаган, қора соқолли, мўйлови ва қоши қора, кўзи қора, юзи сариқ, бурни чўзиқли. 17. Раҳмат Худойбердиев - ёши 43 да, уйғур, Ниёз қишлоғилик, камбағал оиладан, ўзи ҳам камбағал, 1918 йилдан 1924 йилгача Ғози

қўрбоши тўдасида бўлган. 1933 йил майда бир ўзи Қошғарга қочиб кетган. Оиласи Ниёз қишлоғида яшамоқда, алоқа ўрнатилмаган. Белгилари: ўрта бўйли, малла сочли, қоши ҳам шундай, кўзлари қора, мўйлови, эчки соқолли, юзи сариқ, бурни қирғий. Маълумотларга кўра, Худойбердиев мусулмон қўшинларида аскар бўлиб хизмат қилган. 18. Мирзакомил Султонмаҳмудов - ёши 58 да, ўзбек, бой оиласидан, ўзи қулоқ, обрўли руҳоний, собиқ катта ер эгаси, 1933 йили ўғли Мирзамаҳмуд Мирзакомилов билан Қошғарга қочиб кетган. Мирзакомил ўрта бўйлидан баландроқ, сочи оқарган, мўйлови узун, соқоли ҳам оқарган, кўзлари қора. Унинг ўғли Мирзамаҳмуднинг белгилари: ёши 35 да, ўрта бўйли, кенг елкали, кўзи кўк, сочи, қоши малларанг, эчки соқолли. Оиласи билан ёзма алоқаси бор, хотини «Ўртоқлар» қишлоқ советида яшайди. 19. Мараим Мирзакомилов - қулоққа тортилган Мирзакомил Султонмаҳмудовнинг ўғли. Ёши 26 да, ўрта бўйли, сочи қора, юзи чўтир, қоши, кўзи қора, бир қўли ногирон, панжалари кесилган, 1933 йили қариндошлари билан Қошғарга қочиб кетган. 20. Турдиали Сидиқаминов - ёши 42 да, ўзбек, «Ўртоқлар» қишлоқ советида яшаган, бой оиласидан, ўзи йирик ер эгаси, эксплуататор. 1933 йил март ойида номаълум жойга қочиб кетган. Оиласи Пойтуғда, алоқа ўрнатилмаган. Белгилари: ўрта бўйли, чўтир юзли, бир оёғи билан оқсаб босади, сочи қора, соқоли калта қирқилган, узун мўйловли, юзи озғин, қоши, кўзи қора. 21. Тўхтасин Ҳакимхўжаев - ёши 40 да, Пойтуғ қишлоғидан, қаерга қочиб кетгани маълум эмас. Белгилари: ўрта бўйли, кенг елкали, бошида сочи йўқ, қоши, кўзи, соқоли қора, мўйлови узун, қизил юзли, бурни япалоқ. 22. Нуриддин Саидхўжаев - ёши 52 да, ўзбек, Элатон қишлоғилик, қулоқ, 1933 йил апрелида номаълум томонга қочиб кетган. Белгилари: ўрта бўйлидан баландроқ, кенг елкали, сочлари, соқол-мўйловлари оқарган, қоши, кўзи қора, қирғий бурун.

23. Абдуғаффор Болтабоев - 46 ёшда, ўзбек, Элатон қишлоғи «Ўртоқлар» қишлоқ советидан, бой оиладан, ўзи қулоқ. 1933 йили номаълум жойга қочиб кетган. Элатон қишлоғида хотини Тиллабуви қолган, маълум юмуши йўқ, алоқа ўрнатилмаган. Болтабоевнинг белгилари: баланд бўйли, озғин, букчайган, соқол ва мўйловсиз, сочи малларанг, оқ оралаган, кўзи кўк, қошлари ҳам малларанг, қирғий бурун. 24. Ислом Раҳимқулов - ёши 35 да, Элатон қишлоғилик, «Ўртоқлар» қишлоқ советидан, бой оиладан, ўзи қулоқ, 1933 йил апрелида оиласи билан номаълум жойга қочиб кетган. Белгилари: ўрта бўйли, соқол ва мўйлови, қоши қора, кўк кўз, чўзиқ юзли. 25. Мирзабилбас Йўлдошев - 56 ёшда, ўзбек, «Ўртоқлар» қишлоқ советидан, Элатон қишлоғилик, бой оиладан, ўзи обрўли руҳоний. 1929 йили Қошғарга муҳожир бўлиб кетган. Белгилари: ўрта бўйли, чўтир, қизил юзли, соч, мўйлови оқарган, кўзи кўк, соқоли сариқ-қора аралаш, юзи чўзиқ, алоқаси аниқланмаган. 26. Абдухолиқ Уста - 50 ёшда, ўзбек, Андижон шаҳрида туғилган, Қўқонқишлоққа 1928 йили келиб қолган. 1933 йилнинг январигача муллалик билан машғул бўлган. Ўша йилнинг январида Қошғарга муҳожир бўлиб кетган. Қўқонқишлоқда хотини қолган, исм-шарифи аниқланмаган, андижонлик, ёши 40 да. Бундан ташқари, икки ўғли бўлган, биринчи ўғли Нурмон Абдухолиқов, 23 ёшда, иккинчи ўғлининг исм-шарифи аниқланмаган, Андижондан Қўқонқишлоққа чой, ёғ олиб келиб, бозорда сотиб туришган. Қошғардаги отаси билан хат орқали боғланиб туришади. Шу йил мартида отасидан хат олишган, хат уларда сақланмоқда. 27. Мулла Худойберди - ёши 65 да, ўзбек, Избоскан туманидан, Қўқонқишлоқда йирик бой хонадонида туғилган, бой ва мулла, руҳонийлар орасида катта обрўга эга, 1932 йили Қошғарга муҳожир бўлиб чиқиб кетган. Қўқонқишлоқда қолган унинг 1 аёли Болтажон , 55 ёшда, уй хўжалигида хизмат қилмоқда, ўғли Ботирали Худойбердиев, ёши 18 да, партиясиз, Қўқонқишлоқ қишлоқ советидаги Шўро қишлоғида ишлайди. Ўғли

Раҳимберди, ёши 35 да, у отаси билан бирга Қошғарга муҳожирликка чиқиб кетган. Қошғардан СССРга қайтиб келишида қўлга олиниб қамалган, қамоқдан қочиб, 1932 йил охирида иккинчи бор Қошғарга муҳожирликка чиқиб кетган. Қошғардан келган хатларга кўра, Раҳимберди чойхоначи бўлиб ишламоқда. Хатни Қўқонқишлоқдаги унинг онаси олган, ўғли Мавлонберди ҳозирда ОГПУ томонидан Тошкентда қамоққа олинган, ёши 27 да, партиясиз. 28. Тешабой Усмонов – 42 ёшда, ўзбек, Қўқонқишлоқ совети Саинобод қишлоғидан, ўзи қулоқ, Парпи қўрбошининг фаол йигитларидан бўлган. 1932 йили декабрида Қошғарга муҳожир бўлиб кетган. Қўқонқишлоқ қишлоқ советида унинг хотини, икки ўғли бор, бири 2 ёшда, бошқаси 4 ёшда қолган, хат орқали алоқаси бор. Тешабой муҳожирликка чиқиб кетиш олдидан нос сотиб тирикчилик қилган. Ҳозирда унинг оиласини отаси Ҳайдар Усмонов боқиб турибди, у ҳозирда «Қизил омоч» колхозида ишлаяпти, 1932 йили у ҳам Қошғарга муҳожирликка кетган, икки ой туриб, яна Қўқонқишлоққа қайтиб келган, укаси билан хат орқали алоқаси бор. 29. Тошмат ҳожи Ўлмасов - 70 ёшда, 1905 йилдан «Шўрои ислом» миллий аксилинқилобий ташкилотига раҳбарлик қилган, большевикларга қарши қурол билан курашган, ўзи йирик руҳоний. 1931 йили Қошғарга муҳожир бўлиб кетган, Қўқонқишлоқда 22 ёшли ўғли Абдулла ҳожи қолган, хотини вафот қилган, эрга чиққан икки қизи бор, бири Хайрободда, иккинчиси Қўқонқишлоқда. Отаси билан ёзма алоқаси бор, Тошмат ҳожи Ўлмасов Қошғарда имомлик қилмоқда. 30. Эрмат ҳожи Тўйчиев - 60 ёшда, ўзбек, Избоскан тумани, Омончўра қишлоғидан, қулоққа ён босувчи, диндор, руҳоний, 1932 йил мартида Қошғарга муҳожир бўлиб чиқиб кетган. Унинг аёли ҳам эридан кейин 1933 йилнинг май ойида Қошғарга кетган, эрини топа олмай, яна Омончўрага қайтиб келган. 8 ёшли қизи бор, қариндоши Маматжон Муллажонов батраклар қўмитаси раиси бўлиб турибди. Хат орқали алоқаси бор. 31. Мулла Тешабой Йўлчибоев -55 ёшда, ўзбек, Избоскан тумани, «Озод» қишлоқ советидан, обрўли руҳоний, мулла. 1932 йил январида

Қошғарга муҳожир бўлиб кетган, «Озод» қишлоқ советида уч хотини, ёши 9 дан 16 гача бўлган 9 нафар боласи қолган, хат орқали алоқа мавжуд. 32. Худойберди Раҳматов - 58 ёшда, ўзбек, келиб чиқиши бой, ҳолати қулоқ, яшаш жойи Қўқонқишлоқ. 1929 йили Қошғарга муҳожир бўлаб кетган. Қишлоқда хотини Холчачаман қолган, ёши 52 да, ўзбек, келиб чиқиши бой, ҳолати қулоқ, нонвойлик билан шуғулланади. Ўғли Ботир Худойбердиев, ёши 20 да, у ҳам онаси билан бирга яшайди, онаси билан бирга нонвойлик билан машғул. Отаси билан хат орқали алоқаси бор. 33. Даврон Тожибоев - 32 ёшда, ўзбек, руҳоний, ижтимоий аҳволи қулоқ, 1929 йили Қошғарга муҳожир бўлиб кетган, Қўқонқишлоқнинг Шўро кўчасида яшаган, муҳожирликкача нонвойчилик билан чайқовчилик қилган, Қўқонқишлоқда унинг онаси 60 ёшли Майрам қолган, ўзбек, қулоқ, Қўқонқишлоқда яшайди. ҳозирги вақтда колхозда ишлайди. 34. Ҳожимат Отабоев - 50 ёшда, ўзбек, келиб чиқиши ҳам, ижтимоий аҳволи ҳам қулоқ, 1930 йили Қошғарга муҳожир бўлиб кетган. Қўқонқишлоқда туғилган, бу ерда хотини Хосият Мадаминова қолган, ёши 30 да, ўзбек, андижонлик, ҳозирда тикув машинасида ишлайди, хат орқали алоқаси бор. 35. Саидбек Ҳайдаров - 56 ёшда, Қўқонқишлоқда туғилган, миллати ўзбек, келиб чиқиши бой, ижтимоий ҳолати - қулоқ, 1930 йили Қошғарга муҳожирликка кетган. Қўқонқишлоқда хотини Саодат Ёқубова қолган, 45 ёшда, ўзбек, қизи Қўзихон, қулоқ, ҳозирда тикувчилик билан машғул, ўғли Ҳаким Саидий, 20 ёшда, ўзбек, ижтимоий аҳволи - бой, Қўқонқишлоқда яшайди, транспортда ишлайди, отаси билан хат орқали алоқада. 36. Теша Усмонов – 38 ёшда, келиб чиқиши камбағал. Ижтимоий аҳволи - чайқовчи, 1930 йили хотини билан Қошғарга муҳожир бўлиб кетган, Қўқонқишлоқда қариндошлари йўқ. 37. Йўлдош Ортиқов - 45 ёшда, ўзбек, келиб чиқиши бўйича ҳам, ижтимоий аҳволи бўйича ҳам қулоқ. 1930 йили ўз оиласи билан Қошғарга

муҳожир бўлиб чиқиб кетган. Қўқонқишлоқда қариндошлари йўқ, алоқа ҳам йўқ. Совет режимидан безиб хорижга чиқиб кетган бу 37 нафар юртдошларнинг кейинги ҳаёт йўли, қисмати, уларнинг ҳозирги авлодлари ҳақида биз бирон бир маълумотга эга эмасмиз. Шу боис китобхонларнинг бу борада бизга ёрдам беришларига мунтазирмиз. Бизнингча, муҳожир юртдошларимизнинг қариндош-уруғлари, зурриёдлари, танишлари, Избоскан, Пахтаобод туманларида яшасалар керак. Улар «Мерос» халқаро илмий-амалий экспедиция хайрия жамғармасига (Андижон шаҳри, Навоий шоҳкўчаси, 37-уй, тел: 24-24-57) хабар қилишса, ғоятда хайрли иш бўлур эди. Ҳурматли китобхонларимиз қатағон даври жабрдийдаларининг манзилларини хабар қилишса, экспедиция аъзолари улар билан учрашиб, батафсилроқ маълумотлар тўплаб, уларнинг номларини «Қатағон қурбонларининг хотираси китоби»га киритиш имконияти яратилган бўлур эди. Биз юқорида фақат Андижон вилоятининг Избоскан ва Пахтаобод туманларидан 1929-1934 йилларда хорижга чиқиб кетганларнинг рўйхатинигина келтирдик. Ваҳоланки, шу даврда совет тузумининг миллий, ижтимоий ва иқтисодий сиёсатидан норози бўлганликлари ҳамда ўз тақдирлари катта хавф остида қолганлиги сабабли қўшни мамлакатларга қочиб кетишга мажбур бўлган кишилар Андижон вилоятининг бошқа туманларида ҳам, республикамизнинг бошқа вилоятларида ҳам кўп бўлган. Шубҳасиз, улар ҳам қатағон даврининг қурбонлари ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И. Миллий мафкура - мамлакат келажаги пойдевори. “Халқ сўзи” газетаси, 7 апрель, 2000 йил. 2. Каримов И. “Тарихий хотирасиз келажак йўқ”, Т.”Шарқ”, 1998. 3. Каримов И. “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз” “Ишонч” газетаси, 25 январь 2000 йил. 4. Ўзбекистон тарихи (қисқача маълумотнома) Т. ”Шарқ”, 2000. 5. Ўзбекистон тарихи (1-қисм), Т.”Университет”, 1997. 6. Ўзбекистон тарихи (талабалар учун қисқача Маърузалар матни), Т., “Университет”, 1999. 7. А.Мухаммаджонов «Узбекистон тарихи» Т. «Укитувчи» 1994й. 8. А. C аъдуллаев тахрири остида. «Узбекистон тарихи» Уни – т. 1977 й 9. «Темур тузиклари» Т.Г.Гуломов номидаги нашриёт 1991й. 10. Www.ziyonet.uz 11. Www.pedagog.uz

O'xshashlar

Сиёсий қатағон қурбонлари

Самарканд исёни. Шаҳар фожеаси

Бадарға қилинган юртдошлар қисмати

Қулоқлаштириш кампанияси

Шаҳидлар хотираси майдони