Сиёсий қатағон қурбонлари - Tarix - Referatlar

Сиёсий қатағон қурбонлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124.5 KB

Ko'chirib olish

Сиёсий қатағон қурбонлари Режа: 1. Чустлик арбоб фожеаси 2. Избосканлик қурбонлар ва уларнинг бошқа жойлардаги тақдирдошлари 3. Маҳбус юртдошлар қисмати

Улар хотираси абадийдир Ўз озодлиги, эркинлиги, тинч ҳаёти йўлида курашиб беҳисоб қурбон берган ота-боболаримиз жасорати тарихий хотирамиздан ҳеч қачон ўчмайди. Ислом Каримов Чустлик арбоб фожеаси Тарихда ўз маслаги, эл-юрт манфаати, ватан ва миллатнинг эрки- озодлиги йўлида жонини қурбон қилган қаҳрамонлар ҳам, амал, шахсий манфаат ва нафс деб хиёнат йўлига кирганлар ҳам оз бўлмаган. Тарихий ҳужжатларни кўздан кечирар экансиз, баъзан бир-бирига қарши маълумот берган кишилар кўз олдингизда намоён бўладиларки, уларнинг қайси бири қўрқоқ ва сотқину, қайси бири айбсиз эканини тезда англаб ололмайсиз. Наманганлик Бўтабой Дадабоев фаолияти шу маънода ғоят мураккаб бўлиб, у ҳақда зудлик билан ҳукм-хулоса чиқариш осон иш эмас. Келинг, хулосага шошилмай, унинг фаолиятига биргаликда назар ташлайлик. 1923 йилда Туркистон республикаси адлия халқ комиссари, республика прокурори, кейинчалик Тожикистон Компартияси ташкилий бюроси аъзоси, Тожикистон Инқилобий Қўмитаси раисининг ўринбосари, СССР Марказий Ижроия Қўмитаси аъзоси, 20-30-йилларда Тожикистон ва Туркманистонда катта раҳбарлик лавозимларида ишлаган Б.Дадабоев НКВД Ҳарбий коллегиясининг 1938 йил 5 октябрда Тошкентда бўлиб ўтган сайёр ёпиқ суд мажлиси томонидан олий жазога ҳукм этилади ва ҳукм... 4 октябрда отиб ташланади. Агар эътибор берган бўлсангиз, у суд мажлисидан бир кун аввал шошилинч равишда отиб ташланган. Хўш, Б.Дадабоев ким? Нега у совет тузумига хиёнат қилган киши сифатида қатл этилган? Унинг айби нимада?.. Тарихий ҳужжатлар қуйидагилар ҳақида сўзлайди: Бўтабой Дадабоев 1887 йили Наманган вилоятининг Чуст шаҳрида ишчи оиласида туғилади.

Аввало мусулмон мактабида, кейин тақдир тақозоси билан рус-тузем мактабида таҳсил кўради. Отаси вафотидан сўнг 13 ёшли Бўтабой оиладаги 4 фарзанднинг каттаси сифатида оилани тебратишга тутинади. Ниёзхўжа исмли пахта комиссионерига хизматкор, тери, пахта тозалаш заводларида ишчи, наманганлик таниқли савдогар Альперов магазинида қоровул, кейинроқ Тошкентга иш қидириб келиб, шаҳар тиббий амбулаториясида қоровул ва хат ташувчи бўлиб ишлайди. Маошидан ҳар ойда 15 сўмни Чустга юбориб, оиласига кўмак бериб турган Бўтабой тақдирнинг яна бир зарбасига учрайди - онаси бевақт вафот этади. Фельдшер оиласида яшаб, русча савод чиқаришга улгурган Бўтабой ноиложлик орқасида қаровсиз қолган укалари, кўзи ожиз бувиси қошига, Чустга қайтиб боради. 1908 йили Чустда иши юришмаган Бўтабой Чодакка бориб, волость бошқарувчиси девонхонасига ишга киради. Чор маъмурлари қарийб икки йиллик фаолиятида уни уч бор жазолайдилар. Уезд бошлиғи фармойишларини бажармагани, бошлиқлар олдида ўзини «корректно» тутмагани учун унга илк бор 5 сўм жарима солишади. Сўнгра аввал 7 кун, кейин 14 кун қамоқда ётади. Охир-оқибат ишсиз қолади. 1914 йил январидан то Февраль инқилобигача Бўтабой Чуст шаҳар хўжалик бошқармасига журналист, сўнгра даҳа пристави Б.Яхьин Марғилонга даҳа пристави қилиб ўтказилгач, унинг таклифи билан Скобелев шаҳрига бориб, пристав қошидаги хатлар бўлимида ишлайди. Фарғонада 1916 йил воқеалари рўй берган кунларда Бўтабой чор миршабининг ғазабига учрайди. Вилоят амалдорларидан бири ўтиб кетаётганида таъзим келтирмаган Бўтабой унинг шу ҳақдаги танбеҳига кескин жавоб қайтаргани учун терговга тортилади. Ўша йилнинг кузда Фарғонадаги Военное собрание биносида қўйилаётган спектаклга киришни истаган Б.Дадабоевга «сартлиги учун» билет сотишмайди. Бундан норози бўлган Б.Дадабоев «ноқонуний ҳаракат қилганлик»да айбланиб, ҳибсга олинади. Февраль инқилоби боисгина у қамоқ жазосидан қутулиб қолади.

Большевиклар ҳокимият тепасига келгач, Бўтабойнинг саводли, серғайрат, ташкилотчи йигит эканлигини пайқаб, ундан фойдаланишга қарор қиладилар. У Фарғона вилояти Ер ишлари қўмитасига аъзо этиб сайланади. Аммо большевиклар Туркистоннинг миллий республика сифатида равнақ топишидан манфаатдор эмас эдилар. Шу боис Туркистон парчаланиб, кичик республика ва мухториятларга бўлиб юборилади. «Сувнинг қаёққа оқаётгани»ни сезган миллатпарвар зиёлилар большевиклар ҳукмронлик қилган замонда ватан ва миллатнинг озод бўлолмаслигини сезадилар. Шу сабабли улар турли ташкилотлар тузиб, Туркистонни совет давлатидан ажратиб олишга уринадилар. Ана шундай ташкилотлардан бири «Иттиҳод ва тараққий» ташкилоти эди. Тергов ҳужжатларида қайд этилишича, бу ташкилотга Турор Рисқулов, Мунаввар қори Абдурашидхонов, Саъдулла Турсунхўжаев, Низомиддин Хўжаев, Юсуф Алиев, Али Расуловлар раҳбарлик қилишган. Унга Ўзбекистон КП(б) Марказий Қўмитаси котиби Акмал Икромов, Халқ Комиссарлари Кенгаши раиси Файзулла Хўжаев, Ер ва сув ишлари халқ комиссари Рустам Исломов ва бошқа йирик раҳбарлар ҳам хайрихоҳлик кўрсатишган. Туркистон Марказий Ижроия Қўмитаси раиси Иномжон Хидиралиев мазкур ташкилотга Бўтабой Дадабоевни ҳам жалб этган. Ташкилотнинг асосий мақсади Туркистон ҳудудида миллий давлатни барпо этиш эди. Шу боис Б.Дадабоев, тергов материалларида қайд этилишича, «босмачилик ҳаракати»ни ҳар қандай йўл билан қўллаб- қувватлашга, ҳатто уларга қурол-яроғ етказиб беришга ҳаракат қилган. «Иттиҳод ва тараққий» ташкилоти аъзолари миллий бирликка эришиш, маҳаллийчилик, тарқоқлик, парокандалик, гуруҳбозлик, табақабозликка қарши кураш олиб борганлар. Улар совет ҳукумати хоҳишига қарши равишда бой хўжаликларнинг иқтисодий қудратини мустаҳкамлашга, қишлоқнинг синфий табақалашувига қаршилик кўрсатишга уринганлар. 1923-1924 йилларда давлатдан уруғлик ва ишчи ҳайвон учун кредит олингач, уни

асосан деҳқончиликка қодир бўлган бойларга ва ўзига тўқ кишиларга тақсимлаб беришган. Яна тергов материалларида айтилишича, Б.Дадабоев Тожикистонда ишлаган кезларида у ердаги «Иттиҳоди Шарқ» ташкилоти билан ҳамкорлик қилган. Бу ташкилот аъзолари орасида Тожикистон ССР МИҚ собиқ раҳбари Нусратулло Махсум, Тожикистон Халқ Комиссарлари Кенгаши собиқ раиси Ҳожибоев, ижтимоий таъминот халқ комиссари Муҳитдинов, Тожикистоннинг Москвадаги мухтор вакили Абдужабборов ва бошқалар бўлишган. Қизил қўшин «босмачилик ҳаракати»ни тугатишга киришган кезларда И.Хидиралиевнинг «ихтиёрий равишда таслим бўлиш таклифи»нинг «босмачилар» томонидан қабул қилиниши ва уларнинг таслим бўла бошлаши «иттиҳодчилар»нинг обрў-эътиборини кўтариб юборади. Шу даврдаги хизматлари учун Б.Дадабоев Қизил Байроқ ордени билан тақдирланади. «Босмачилик ҳаракати» тугатилгач, ташкилот, тергов ҳужжатларида қайд этилишича, ўз фаолиятини миллатга содиқ кадрларни кўпайтириш, уларни партия ва совет аппаратига жойлаштириш орқали миллий анъаналар, қадриятларнинг оёқости бўлишининг олдини олишга, истиқлол имкониятини яратишга сафарбар этади. 1937 йилнинг фожеали воқеалари бошланиши билан миллий республикаларнинг бошқа раҳбарлари қатори Б.Дадабоевнинг ҳам яқин ўтмишда аксилинқилобий ташкилотнинг аъзоси бўлганлиги «ошкор» бўлиб қолади. Партия сафидан ўчирилган Бўтабой Дадабоев то қамоққа олингунига қадар сарсон-саргардонликни бошидан кечиради. Ниҳоят, 1937 йилнинг 31 августида у Ашхобод шаҳрида қўлга олинди. 15 кун давомида қийноқ усталари унинг иродасини синдириш учун турли азобларни унинг бошига соладилар. Б.Дадабоевнинг «дело»сини кўздан кечирган киши тергов ҳужжатларини ва 2-ранг хавфсизлик комиссари Л.Бельскийга ёзган хатни ўқиб, ундаги иқрорларни кўриб, унинг ўз сафдошлари номини ошкор

қилганига эътибор қаратади. Наҳотки, ўз республикасининг мустақил бўлишини орзу қилган, унинг раҳбарларидан бири бўлган киши хиёнат кўчасига кирган бўлса, деган хаёлга ҳам келади. Бироқ қатағон тегирмонининг ишлаш усулидан, совет «гестапочи»ларининг ёвузлиги ва шафқатсизлигидан хабардор бўлган тарихчилар 1937-1938 йилларга оид сўроқнома ва иқрорномаларга ҳар доим ҳам ишонавермайдилар. Улар бу сўроқнома ва иқрорномаларга қандай йўл билан қўл қўйдириб олинганини яхши биладилар. Зеро, жазо ташкилотлари ўз мақсадларига эришиш, ваҳшийликларини яшириш, қабиҳ ишларини ниқоблаш мақсадида ўзлари тўқиб чиқарган уйдирмаларга сурункалаб ухламаган, чалажон ва қарийб беҳуш маҳбусларга имзо чектириб олибгина қолмай, уларни сафдошлари олдида бадном этганлар ва авлодлар олдида ҳам бадном этиш йўлларини ўйлаб топганлар. Кекса тарих шундай разилликларга кўп маротаба гувоҳ бўлган. Шунинг учун ҳам совет жазо органлари чиғириғидан ўтказилиб, қатағон қилинган инсонларга баҳо беришда шошқалоқлик қилмаслик, эҳтиёткорлик ва синчковлик билан иш тутиш мақсадга мувофиқ. Умид қиламизки, ватани ва халқининг ҳур ва озод кунларга эришишни орзу этган, бу борада мардона курашганларга кўмак берган, уларни қўллаб- қуввтлаган чустлик арбоб Б.Дадабоев тақдири тарихчиларимиз томонидан ўрганишда давом этилади. Избосканлик қурбонлар ва уларнинг бошқа жойлардаги тақдирдошлари ВКП(б) Марказий Қўмитаси Сиёсий бюроси томонидан 1937 йил 2 июлда қабул қилинган ва И.В.Сталин тасдиқлаган «Советларга қарши унсурлар тўғрисида»ги директива партиянинг республика, вилоят ва шаҳар ташкилотлари ҳамда НКВДнинг бошқа бўлимлари қатори Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасига, республика Ички ишлар халқ комиссарлигига ҳам зудлик билан етиб келади. Унда ўз вақтида турли вилоятлардан шимолий районларга сургун қилинган, кейинчалик сургун муддати тугаб, ўз юртларига қайтиб келган собиқ «қулоқлар» ва бошқа

«жиноятчилар»ни колхоз ва совхозлардаги, транспорт ва саноат корхоналаридаги ҳар қандай советларга қарши унсурлар сифатида ҳисобга олиш, энг ашаддийларини зудлик билан қамоққа олиш, «учликлар» қарори билан отиб ташлаш, унча фаол бўлмаган душман унсурларни эса НКВД кўрсатмаси бўйича белгиланган районларга сургун қилиш вазифаси кўрсатилган эди. Шу билан бирга беш кунлик муддатда Марказқўмга «учлик»лар таркибини, шунингдек, отиладиган ва сургун қилинадиганлар миқдорини тақдим этиш талаб қилинган эди. 1937 йил 3 июлда Н.Ежов имзолаган СССР Ички ишлар халқ комиссарлигининг 266-15545-сонли директиваси жойларга юборилди. Бу ҳужжатда «қулоқ» ва бошқа жиноятчилар икки тоифага бўлиниб, биринчисига отиб юбориладиган ўта хавфли унсурлар, иккинчисига эса камроқ хавфли ва НКВД кўрсатмаси билан сургун қилинадиганлар кирган ҳамда уларнинг таркиби ва миқдорини тақдим этиш сўралган. Айни пайтда 8 июлгача телеграф орқали қулоқлар ва жиноятчилар миқдори шахсан Н.Ежовга етказилиши талаб қилинган эди. 1937 йил 11 июлда ВКП(б) МҚ Сиёсий бюроси йиғилишида «Советларга қарши унсурлар тўғрисида»ги масала кўрилиб, Ўзбекистон бўйича Икромов, Болтабоев, Загвоздинлардан иборат «учлик» таркиби ва Ўзбекистон бўйича отилиши керак бўлган 1 489 киши, сургун қилиниши керак ҳисобланган 3 952 киши ҳақидаги маълумот тасдиқланади. 30 июлда Н.Ежов СССР Ички ишлар халқ комиссарлигининг «Собиқ қулоқлар, жиноятчилар ва советларга қарши бошқа унсурларни қатағон қилиш бўйича операция тўғрисида»ги 00447-сонли мутлақо махфий буйруғига қўл қўяди. Бу буйруққа мувофиқ 1937 йил 5 августда бутун мамлакатда собиқ «қулоқлар», фаол унсурлар ва жиноятчиларни қатағон қилиш бўйича операция ўтказиладиган бўлди. Ўзбекистонда машъум иш 10 августдан бошланди. Республика НКВДсининг СССР НКВДсига оғзаки берган маълумоти бўйича Ўзбекистондан собиқ «қулоқлар» ва жиноятчиларнинг 1-тоифасига 750 киши киритилиб, улар отувга ҳукм

этилиши, 2-тоифага 4 000 киши киритилиб, улар сургун қилиниши белгилаб қўйилди. Ўша буйруқ билан Загвоздин (раис), Икромов, Болтабоев (аъзолари)дан иборат Ўзбекистон «учлиги» Ички ишлар халқ комиссари Н.Ежов томонидан тасдиқланди. Бу «учлик»нинг 10 августдаги йиғилишида 56 киши отувга ҳукм қилинди. Собиқ «қулоқ»лар ва жиноятчиларни топиб отувга, сургунга ҳукм қилиш операцияси тўрт ой давомида амалга оширилиши керак эди. 1937 йил 30 сентябрга қадар НКВДнинг 1937 йил 30 июлдаги 00447- сонли буйруғи асосида Ўзбекистондаги собиқ «қулоқлар»дан 2 317 киши, аксилинқилобий унсурлардан 2 469 киши қамоққа олинади, шундан 1-тоифа бўйича 453 нафар собиқ «қулоқ», 234 нафар жиноятчи отиб ташланади, 2- тоифа бўйича 142 нафар собиқ «қулоқ», 100 нафар жиноятчи, 159 нафар аксилинқилобчи Ўзбекистондан бадарға қилинади. 1938 йил 1 январгача 5 924 киши собиқ «қулоқ» сифатида, 1679 киши жиноятчи, 3097 киши эса аксилинқилобий унсурлар сифатида, жами 10 700 киши қамоққа олинади. Шу рўйхатдаги 1 376 нафар собиқ «қулоқ» отилади, 4 548 нафар собиқ «қулоқ» эса НКВД йўли билан бадарға қилинади. НКВДнинг Избоскан тумани бўлими бошлиғи, давлат хавфсизлиги лейтенанти Насритдиновга Ўзбекистон Ички ишлар халқ комиссари ўринбосари Кулиничевдан 1937 йил 11 ноябрда «К» серияли хат келади. Унда шундай дейилган эди: «Менинг шахсан сизга 2 ноябрда берган кўрсатмамга мувофиқ тақдим этган рўйхатингизга қўшимча равишда қуйида номлари келтирилган қулоқларни қамоққа олишга санкция бераман: 1. Тиллабоев Бултур – 1892 йили туғилган, қулоқ. 2. Аҳмадалиев Маҳмудбек - 1902 йили туғилган, қулоқ. 3. Расулбеков Самар қори - 1908 йили туғилган, қулоқ. 4. Маматқулов Абдуқодир - 1877 йили туғилган, қулоқ. 5. Мавлонов Қорабой - 1892 йили туғилган, қулоқ. 6. Асронқулов Эргаш - 1885 йили туғилган, қулоқ. 7. Хўжаев Турғун-Абдулла - 1906 йили туғилган, қулоқ.

8. Дўстматов Мулла Тўхтасин - 1887 йили туғилган, қулоқ. 9. Хўжаев Ҳайдар Чирмаш - 1901 йили туғилган, қулоқ. 10. Бобоёров Акбар - 1882 йили туғилган, қулоқ. 11. Саидов Мадумар - 1887 йили туғилган, қулоқ. 12. Мамасолиҳожиев Қодирали - 1882 йили туғилган, қулоқ. 13. Болтабоев Мулла Холиқберди - 1887 йили туғилган, қулоқ. 14. Машрабов Домонбўта. . - 1887 йили туғилган, қулоқ. 15. Раҳимбердиев Мамат Иброҳим . -. 1892 йили туғилган, қулоқ. 16. Ҳожиев Абдураҳим Ҳайдар - 1897 йили туғилган, қулоқ. 17. Тўлаков Эгамберди - 1982 йили туғилган, қулоқ. 18. Валиев Худойберди - 1892 йили туғилган, қулоқ. 19. Мирзажонов Юсуфжон қори - 1903 йили туғилган, қулоқ. 20. Ашурматов Маткарим - 1886 йили туғилган, қулоқ. 21. Раҳмонов Очилбува - 1882 йили туғилган, қулоқ. 22. Отабоев Аҳмадали - 1887 йили тўғилган, қулоқ. 23. Ҳожибоев Тўйчибой - 1899 йили туғилган, қулоқ. 24. Раҳматуллаев Отажон - 1897 йили туғилган, қулоқ. 25. Саидхонов Рўзихон - 1900 йили туғилган, қулоқ. 26. Боқиев Мулла Бадал - 1892 йили туғилган, қулоқ. 27. Худойқулов Мамарасул - 1882 йили туғилган, қулоқ. 28. Абдурасулов Мулла Абдуллахон - 1887 йили туғилган, қулоқ. 29. Ҳусанов Абай Сўфи - 1885 йили туғилган, руҳоний. 30. Уркунов Жалол - 1901 йили туғилган, қулоқнинг ўғли, собиқ босмачи. Бу қамоққа олинадиганларнинг барчасига уларнинг советларга қарши фаолияти тўғрисидаги материал батафсил тўпланиши ва шунга мувофиқ терговда исботланиши керак. Қамоққа олинганларнинг ҳаммасини тергов қилиш шу йилнинг 23 ноябригача тугалланиши керак. Ижро этилгани ҳақида хабар етказинг».

Избоскан тумани ички ишлар бўлими Ички ишлар халқ комиссарлигига туман бўйича собиқ «қулоқлар» ва бошқа жиноятчиларнинг тўлиқ рўйхатини тақдим этган. Ўша рўйхатга қўшимча юқорида кўрсатилган 30 кишини қамоққа олиш ва улар ҳақидаги материалларни тўплаш, тергов қилиш, тергов натижаларини юбориш талаб қилинган. Ўз-ўзидан равшанки, ўша 1937 йил 2 июлдаги мудҳиш директива бўйича биргина Избоскан туманидан шунча катта миқдорда «собиқ қулоқлар ва жиноятчилар» топилган ва қатағон қилинган. Табиийки, бошқа аксар жабрдийдалар қатори, шу қўшимча равишда қатағон қилинган 30 нафар юртдошимизнинг қисмати ҳам бизга маълум эмас. Яқинда Қозоғистонга қилган илмий сафаримиз чоғида «Адолат» илмий-маърифий жамияти 1996 йили Алматида нашр этган 359 бетли «Книга скорби» («Азалии китап»), яъни «Азали китоб»нинг 1-тўпламини қўлга киритдик. Бу китобда Қозоғистон ҳудудида сиёсий айблар билан қатағон қилиниб, отилиб кетган шахсларнинг Олмаота вилояти бўйича рўйхати берилган. Ана шу рўйхатда 13 нафар ўзбекистонлик қатағон қурбонларининг номлари ҳам бор: Александров K онстантин Александрович, 1891 йили Тошкент шаҳрида туғилган, рус. Олмаота шаҳрида яшаган, ҳимоячилар коллегияси аъзоси. НКВДнинг Олмаота бошқармаси «учлиги» томонидан 1937 йил 1 декабрда ҳукм қилинган. Қозоғистон ССР прокурорининг 1989 йил 11 майдаги хулосаси билан реабилитация қилинган; Асфандиёров Санжар Жафарович, 1899 йили Тошкент шаҳрида туғилган, Олмаота шаҳрида яшаган, қозоқ, СССР Фанлар академияси Қозоғистон филиали раиси ўринбосари. СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси томонидан 1938 йил 25 февралда ҳукм қилинган. СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси хулосаси билан 1958 йил 27 майда реабилитация қилинган; Багдасаров (Багдасарьянц) Сергей (Саркис) Александрович, 1912 йили Самарқанд шаҳрида туғилган, арманин, машғулоти аниқ эмас.

НКВДнинг Олмаота бошқармаси «учлиги» 1937 йил 20 августда ҳукм қилган. Олмаота вилояти прокурори томонидан 1989 йил 17 апрелда реабилитация қилинган; Гладишев Сергей Ильич, 1912 йили Тошкент шаҳрида туғилган, Олмаотада яшайди, рус, Қозоғистон ССР Давлат банкида кадрлар бўйича инспектор, СССР НКВДси ва Прокуратураси комиссияси 1938 йил 20 февралда ҳукм чиқарган, Туркистон ҳарбий округи Ҳарбий трибунали 1957 йил 21 сентябрда реабилитация қилган; Қодиров Абдулла Қодирович, 1895 йили Тошкент шаҳрида туғилган, Олмаотада яшайди, ўзбек, Давлат банкининг Олмаота шаҳри ва Олмаота вилояти бўйича филиали бошқарувчиси, СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси 1937 йил 4 октябрда ҳукм қилган. 1958 йил 6 майда СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси реабилитация қилган; Лазаревич Илья Алексеевич, 1889 йили Самарқандда туғилган, рус, «Ўзёқилғисавдо» трести ишчиси, НКВДнинг Олмаота бошқармаси «учлиги» 1938 йил 20 октябрда ҳукм қилган. 1989 йил 24 апрелда Қозоғистон ССР прокуратураси реабилитация қилган; Машков Багис Георгиевич, 1895 йили Тошкент шаҳрида туғилган, Олмаота шаҳрида яшайди, рус, гидротехникумда муҳандис. СССР НКВДси махсус бўлими 1938 йил 28 апрелда ҳукм қилган. 1989 йил 24 апрелда Қозоғистон ССР прокуратураси реабилитация қилган; Ожго Анатолий Францевич, 1890 йили Тошкент шаҳрида туғилган, Олмаота шаҳрида яшайди, рус, «Союзшерсть» трестида ҳисобчи, СССР НКВДси ва прокуратураси комиссияси 1938 йил 11 февралда ҳукм чиқарган 1898 йил 22 августда Қозоғистон ССР прокурори реабилитация қилган; Притёв Семён Иванович, 1900 йили Тошкент шаҳрида туғилган, Сари Ўзак темир йўл бекатида яшайди, рус, Царская бекати бошлиғи. СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси 1937 йил 20 октябрда ҳукм қилган. 1957 йил 25 июнда СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси реабилитация қилган;

Распопов Виктор Яковлевич, 1895 йили Фарғона вилояти Наманган туманининг Қора мозор деган жойида туғилган, Олмаота шаҳрида яшайди, рус, Қозоғистон ССР прокурори ўринбосари. 1938 йил 26 февралда СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси ҳукм қилган. 1956 йил 26 августда СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси реабилитация қилган; Тўрақулов Назир Тўрақулович, 1893 йили Фарғона вилоятида туғилган, Москвада яшайди, қозоқ, СССР Марказий Ижроия Қўмитаси Миллатлар Иттифоқи ҳузуридаги Тил ва ёзувлар институти илмий ходими. СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси 1937 йил 3 ноябрда ҳукм чиқарган. 1958 йил 28 январда СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси реабилитация қилган; Умархўжаев Низомиддин, 1887 йили Ўзбекистонда туғилган, Олмаотада яшайди, ўзбек, мулла. НКВДнинг Олмаота бошқармаси «учлиги» 1937 йил 4 декабрда ҳукм чиқарган. Қозоғистон ССР прокурори хулосаси билан 1989 йил 27 мартда реабилитация қилинган; Филимонов Трофим Сафонович, 1895 йили Самарқанд шаҳрида туғилган, Олмаота шаҳрида яшайди, рус, йиғувчи. НКВДнинг Олмаота бошқармаси «учлиги» 1937 йил 15 ноябрда ҳукм қилган. 1989 йил 31 мартда Қозоғистон ССР прокурори хулосаси билан реабилитация қилинган. Булардан ташқари, Қарағанда лагерида ҳалок бўлган маҳбусларнинг ҳам хотира китоби нашр этилган бўлиб, унда қуйидаги 5 нафар ўзбек ва 1 нафар тожик ҳақида ҳам маълумот берилган: Бобониёзов Ражаб, 1896 йили Қорақалпоғистон АССР Қўнғир туманидаги 2-овулда туғилган. 1938 йил 7 февралда Ўзбекистон Ички ишлар халқ комиссарлиги вилоят бошқармаси қошидаги «учлик» томонидан аксилинқилобий гуруҳда иштирок этганлиги учун 10 йил қамоқ жазосига ҳукм қилинган. Жазони Қарағанда лагерида ўтаган. 1943 йил 29 июлда юрак хуружи, пеллагра, ўпканинг эмфизема бўлишидан вафот этган. Қарағанда лагерининг Долинка посёлкасидаги 2-қабристонда дафн этилган. Обидов Алиакбархон, 1890 йилда туғилган, ўзбек, 1937 йил 14 сентябрда «учлик» томонидан отувга ҳукм қилинган.

Аҳмедов Ғуломҳайдар, 1899 йилда туғилган, тожик, 1937 йил 14 сентябрда «учлик» томонидан отувга ҳукм қилинган. Эрниёзов Турди, 1909 йилда туғилган, ўзбек, 1937 йил 20 ноябрда «учлик» томонидан отувга ҳукм қилинган. Рўзиев Раҳмат, 1888 йилда туғилган, «учлик» томонидан 1938 йил 20 январда отувга ҳукм қилинган. Холиқов Солиат (Самат ), 1914 йилда туғилган, СССР Олий суди Ҳарбий коллегияси томонидан 1943 йил 11 февралда отувга ҳукм қилинган. Келгуси изланишлар натижасида қатағон этилган бошқа юртдошларимизнинг пок номлари ва тақдирлари ҳам аниқланиб боради, деб умид қиламиз. Маҳбус юртдошлар қисмати Қатағон қурбонларини ёд этиш куни муносабати билан 2004 йил 31 августда «Шаҳидлар хотираси» ёдгорлик мажмуида ўтказилган маросимда иштирок этган Юртбошимиз Ислом Каримов ўз нутқида «Қатағон қурбони бўлган боболаримизга эҳтиром сифатида мана шу зиёратгоҳда уларнинг жасоратини ифодалаш мақсадида ёдгорлик ўрнатсак, унинг пойига истибдод қурбонига айланган ватандошларимизнинг, жумладан, Сибирь ва бошқа ҳудудларга сургун қилинганларнинг исми-шарифини ёзсак, ўйлайманки, ўтганларнинг руҳини янада шод этган бўламиз», деди. Бу, ниҳоятда одилона ва улуғ фикр. Уни бажонидил қўллаб-қувватламоқ зарур. Ахир, Ўзбекистонда ўтган асрнинг 20 – 30-йилларида «қулоқлар» сифатида кўплаб қишлоқ аҳолиси ноҳақдан Украинага, Шимолий Кавказга, Қозоғистонга, Сибирга сургун қилинган бўлиб, улар ҳам қатағон қурбонлари ҳисобланади. Биргина Тошкентда эмас, ҳар бир вилоятда қатағон қурбонлари ҳақида ёдгорликлар ўрнатиш мақсадга мувофиқдир. Ўзбекистонда 20-30-йиллардаги сиёсий қатағон кўлами бу қадар катта ва даҳшатли бўлганлигини собиқ СССРдаги кўплаб концентрацион ва меҳнат-тузатув лагерларида қамоқ жазосини ўтаб, жабру жафо тортган ўзбек

маҳбуслари миқдоридан ҳам билса бўлади. Уларнинг қисмати янги тарихимиздан ўрин олмоғи лозим. Кимлар сургун қилинган, кимлар лагерларга юборилган, кимлар отилган, кимлар қамоқхоналарда, меҳнат лагерларида, сургунгоҳларда, уруш жанггоҳларида ўлиб кетган – бугунги ва келажак авлодлар буларнинг ҳаммасини аниқлашлари лозим. «Катта террор» авжига минган 1937 йил 1 октябрдаги маълумотнинг 1- қисмига кўра, СССР Ички ишлар халқ комиссарлиги лагерлари бўйича 20 954 ўзбек маҳбуси бўлган. Уларнинг 2 643 нафари Байкал-Амур лагерида, 1 923 нафари Волга-Москва қурилиши (Дмитров лагери) да, 1 554 нафари Углич-Рибинск қурилиши (Волга лагери) да, 1 673 нафари Оқ денгиз-Болтиқ лагерида, 687 нафари Коми АССРдаги Ухтим лагерида, 543 нафари Молдова АССРдаги Тем лагерида, 2 247 нафари Владивосток лагерида, 643 нафари Новосибирск лагерида, 3 029 нафари Тошкентдаги Ўрта Осиё лагерида қамоқ жазосини тортган, оғир меҳнат қилган эди. Мазкур маълумотнинг 2-қисмида эса ўзбеклардан 854 кишининг Қарағанда, 12 кишининг Прорва, 23 кишининг Норильск, 1 199 кишининг Вяземск, 69 кишининг Калуга, 250 кишининг Сталин темир йўл бекати, 96 кишининг Жануби-Шарқий Гавана, 47 кишининг Подольск аэродроми, 70 кишининг Самара, 655 кишининг Шимоли-Шарқий лагерларда, жами 3 275 ўзбекнинг бўлганлиги қайд этилган. 1939 йил 1 январга оид маълумотга қараганда, НКВД меҳнат- тузатув лагерларида қамоқ жазосини ўтаётганлар орасида 23 855 ўзбек бўлган. Бу маҳбуслар аксар ҳолларда жосуслик, террорчилик, диверсия, ватанга хиёнат, троцкийчи-зиновьевчилик, ватан хоини оиласининг аъзоси бўлишликда айбланганлар. Улар ОГПУ-НКВД органлари, жумладан, НКВД махсус кенгаши, НКВДнинг махсус «учлик»лари, Адлия халқ комиссарликлари томонидан ҳукм қилинган. 1942 йил 1 январида барча лагерларда азоб чекаётганлар орасида ўзбеклар 26 907 кишини (2 фоиз) ташкил этган бўлсалар-да, Ўрта Осиё

бўйича сиёсий қатағонга учраганлар орасида ўзбеклар биринчи ўринда турганлар ва улар сиёсий қатағон гирдобига бошқалардан кўра кўпроқ тортилган. Республикада сиёсий қатағон ён-атрофдаги қардошларга нисбатан анча оғир ва даҳшатли кечган. Меҳнат-тузатув колониялари ва лагерларида Ўзбекистон ССР бўйича 1959 йил 1 январда 14 479, 1959 йил 1 сентябрда 17 294, 1960 йил 1 январда 10 258 киши қамоқ азобини тортган. Иккинчи жаҳон урушида асир тушиб, бир амаллаб юртига қайтиб келган кўпгина юртдошларимиз қамоққа олиниб, узоқ жойлардаги концлагерларга олиб бориб ташланган. Уларнинг кўпчилиги турмаларда ўлиб кетган. Узоқ Шарқ лагери да қамоқ жазосини ўтаётган ўзбеклар Норильск, Ворошилов, Тойшет-Братск, Улан-Удэ-Наушки, Известковая-Урал, Усть- Ниман-Комсомольск, Волочаевка-Комсомольск, Биробиджан-Ленинская, Посьет-Брановский темир йўл бекатлари орасидаги темир йўл қурилишларида меҳнат қилганлар. Дмитров меҳнат-тузатув лагери даги маҳбус ўзбеклар механика заводида газогенератор автомашиналар ва мебель ишлаб чиқаришида, Волга- Москва канали қурилишида меҳнат қилганлар. Волга лагери даги ўзбек маҳбусларидан Рибинск ва Углич сув иншоотлари қурилишида, ёғоч тайёрлашда фойдаланилган. Беломор-Болтиқ лагери дагилар эса Беломор-Болтиқ канали, Сорокпарти, Сегеж ёғоч-қоғоз кимё комбинати қурилишида, ўрмончиликда, қишлоқ хўжалигида ишлаганлар. Ухтин-Печерск лагери дагилар нефть-газ қидирув ва қазиб олиш, гелий заводи қурилишида, радий олиш учун сувни қайта ишлаш, Чибью- Крутой трактини қуришда, ёғоч тайёрлашда иштирок этганлар. Темниково лагери дагилар ўрмончилик ва мебель ишлаб чиқариш билан машғул бўлганлар. Узоқ-Шарқ лагери дагилар эса 201-сонли Амурни чуқурлаштирув ишларида, қишлоқ хўжалиги, балиқ овлаш, ёғоч тайёрлаш, махсус қурилишлар учун хўжалик органларида ишчи куч сифатида қатнашганлар.

Сибирь лагери дагилар қишлоқ хўжалигида, тикув фабрикасида, ёғоч тайёрлашда меҳнат қилганлар. Тошкентдаги Ўрта Осиё лагери дагилар (1939 йил 15 апрелида бу лагерда 46 377 маҳбус бўлган) эса Чирчиқ қурилишида ва пахтачилик совхозларида мехнат қилишган. Қарағанда лагерид агилар (бу лагерда ҳам ўзбек маҳбуслари кўп бўлган) қишлоқ хўжалигида, Балхаш қурилишида ишлаганлар. 1935 йил 11 январдаги маълумотда Тошкентдаги Ўрта Осиё лагерида 26 829 маҳбус бўлиб, уларнинг Текстиль комбинати, Чирчиқ шаҳри, Шоҳруд, Хазарбоғ қурилишларида, Чуй трестида, «Пахтаорол» совхозида меҳнат қилганлари қайд этилган. Узоқ юртларда азоб чеккан, оғир меҳнатдан тинка-мадори қуриб, оғир дардларга чалиниб, ўз юртига, оиласига, қавм-қариндошига зор бўлиб ўлиб кетганлар орасида андижонликлар ҳам бўлганларки, қўлимизда уларнинг айримларини эслаш имконини берувчи ҳужжатлар мавжуд. Андижон шаҳридан, аниқроғи Ҳакандан «қулоқ» сифатида Херсон вилояти Голопристан туманига сургун қилинган хўжалик раҳбари Соҳиб Исоқов га 1937 йил 9 августда «учлик» қарори билан 10 йил қамоқ жазоси берилган, уни Қарағанда лагерига олиб боришган. У шу жойда оғир касалликдан вафот қилади. Асака тумани Бушкон қишлоғидан Каховск туманига сургун қилинган Сойибжон Иброҳимов га 1938 йил 3 апрелда НКВД Николаев вилояти бошқармаси «учлиги» қарори билан 10 йил қамоқ жазоси берилиб, у жазони ўташ учун Узоқ Шарқдаги Нагаево бухтасига юборилган. Асаканинг Ҳурама қишлоғидан сургун қилинган Хўжамқул Ҳасанов ҳам 10 йил қамоқ жазосини Воркутадаги лагерда ўтказган. Бу ҳар икки маҳбус қамоқхонадан туриб СССР Ички ишлар халқ комиссарлигига ноҳақ қамалганликларини баён этиб, ариза йўллаганлар. Хўжамқулнинг аризаси охирида мана бундай сўзлар бўлган:

«...Ушбу билан менинг ишимни қайта кўриб чиқиб, қамоқдан озод қилишингизни, ноҳақ жазоланганимни ҳам ҳал қилиб беришингизни сўрайман. Ҳасанов». Аммо Х.Ҳасановнинг аризаси натижасиз қолиб, ҳар иккала маҳбус ўша лагерда оламдан ўтган. Улан-Удэ шаҳридаги Амур лагерида андижонлик жадидлардан Султонмасъуд Холботиров , унинг укаси таниқли арбоб Шоҳруҳ Холботиров эса Рибинск лагерида ҳалок бўлган. Олим, педогог ва муҳандис Ҳусайнхон Ниёзов 1947 йил 29 апрелда узоқ Магаданда оламдан ўтган. Ажойиб педогог, андижонлик зиёлилардан 36 ёшли Боқи Маҳмудий Узоқ Шарқнинг Шулика турмасида 1939 йил 22 октябрда вафот этган. Журналист, режиссёр, драматург Расулжон Раҳимий ҳам 40 ёшида Узоқ Шарқ лагерида бандаликни бажо келтирган. Асаканинг Кужғон қишлоғидан Каховск тумани Красний подал посёлкаси 2-пахтачилик совхози 3-бўлимидан сургун қилинган Усмонбек Ҳаитматов (1910 йилда туғилган) 1941 йили меҳнат армиясига олинади, Челябинскда ишлайди. Сўнгги тақдири номаълум. Шаҳрихон тумани Аяқчи қишлоғидан сургун қилинган Дадажон Мирзарайимов (1897 йили туғилган) 1941 йили Каховск тумани 2- пахтачилик совхози 1-бўлимидан меҳнат армиясига олинган, тақдири маълум эмас. Холдевонбек тумани Найново қишлоғидан Мирзакарим Абдукаримов (1887 йили туғилган) Каховск тумани 2-пахтачилик совхозида ишлаётган пайтида 1937 йили НКВД томонидан қатағон қилинган. Унинг оиласи 1946 йили юртига қайтиб келган. Холдевонбек қишлоғидан Каховск тумани 2-пахтачилик совхозида меҳнат қилаётган Бурҳон Султонов 1944 йили қатағон қилиниб, 10 йил қамоқ жазосига ҳукм этилади. Сўнгги тақдири маълум эмас. Оила аъзолари 1946 йили юртига қайтиб келган.

1825 йил 14 декабрда Россия подшолигига қарши исён кўтарган декабристлар осилган, қамалган ва Сибирга сургун қилинган эди. Аммо подшо ҳукумати ўша пайтда уларнинг оиласи, аҳли-аёли ва фарзандларига шикаст-озор бермаган. Сибирга сургун қилинган декабристларнинг аёллари ўз эрлари орқасидан боришган ва улар халқ хотирасида қаҳрамон аёллар деган ном билан қолганлар. Советлар эса ҳатто ноҳақ қатағон этилган кишиларнинг оиласи, бола-чақаларини ҳам хонавайрон қилди, улар ҳам қамоққа олиниб, она юртидан жудо этилди. Турма ва лагерларда азоб-уқубат чекккан «халқ душманлари»нинг хотинлари, Чўлпон таъбири билан айтганда, ўша мудҳиш даврларнинг қаҳрамонлари бўлишган. Улар ҳам мислсиз азоб тортганлар. Ўзга юртлардаги қамоқхоналарда маҳбусликнинг аччиқ қисматини тотган аёллар оз бўлмаган. Қозоғистонда Алжир (Акмолинский лагер жён изменников Родинў) ташкил бўлган. Унда қатағон қилинганларнинг аёллари қамоқ жасони ўтаганлар. Уларнинг болалари ҳам алоҳида болалар уйларида тарбияланган. «Халқ душмани» Ғози Юнуснинг хотини бўлгани учун Хадича Алиева 1938 йил 5 апрелда 3 йил муддатга меҳнат посёлкасига бадарға қилинган. У таниқли давлат арбоби Мўмин Усмоновнинг турмуш ўртоғи журналист Собира Холдорова билан биттага лагерда бўлган. Андижон округ партия ташкилотининг собиқ котиби Ўринбой Ашуров қатағон қилиниб, отиб ташланган. Унинг рафиқаси K имёхон Ашурова 5 йилга озодликдан маҳрум қилиниб, Красноярск ўлкасига юборилган. У Енисей дарёси бўйида бир чол билан кампирнинг уйида жон сақлаган, 1942 йили 33 ёшида она юртига қайтиб келган. 1938 йил 4 октябрда отиб юборилган Абдулҳай Тожиевнинг хотини Тожихон Аҳмедова Мордва, Карело-фин автоном республикасидаги лагерларда, 1941 йилдан эса Қарағанда лагерида қамоқ жазосини ўтаган. Шоир Ботунинг хотини Валентина Петровна Васильева 10 йил муддатга озодликдан маҳрум этилиб, Сибирга юборилади. У ердан 1950

йилдагина озод этилган. Миллатчиликда айбланган Восиқ Муҳаммедовнинг рафиқаси Матлуба Муҳаммедова ҳам 1938 йил 16 январда қамоққа олинган. У жазо муддатини Сибирнинг «Усольский» лагерида ўтаган. Файзулла Хўжаевнинг яккаю ягона қизи Вилоят Хўжаева 16 ёшидаёқ ҳибсга олиниб, онаси Малика Хўжаева билан бирга Қозоғистонга сургун қилинган. У Қозоғистон Республикасининг Усть-Каменогорск шаҳридаги Иртиш ГЭСстрой қурилишида ишчи, табелчи бўлиб ишлаган. Муштипар онаси 1953 йили сургунда қизи Вилоятнинг тиззасига бош қўйиб ҳаётдан кўз юмган, бечора бувиси Райҳон Хўжаева эса Тошкент вилоятидаги қамоқхоналарнинг бирида кўр бўлиб ўлган. Мустабид тузум дастидан кўплаб юртдошларимиз хорижга бош олиб чиқиб кетишга мажбур бўлганлар. 1932 йил 5 августига оид бир махфий ҳужжатда Ўрта Осиёнинг чегара районларидан Эронга 1 073, Афғонистонга 1 218, Хитойга 40 га яқин хўжалик ўтиб кетгани, 1 867 хўжалик чегарада ушлаб қолингани қайд этилган. Биргина Марҳамат туманидан 1930 йилнинг 20 февралидан 24 февралигача бўлган муддатда 37 хўжалик қочиб кетган. Избоскан туманидан 1932-1933 йилларда 37 нафар шахс Қошғарга ўтиб кетган. Тарих ўз маромида кечишда давом этади. Даврлар кетидан янги даврлар, авлодлар кетидан янги авлодлар келаверади. Аммо бугунги ва келажак авлодлар қатағон даврининг аччиқ тузини тотган, бу дунёдаги ҳаётлари азоб-уқубат ичида ўтган юртдошларимиз хотирасини асло унутмасликлари лозим.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И. Миллий мафкура - мамлакат келажаги пойдевори. “Халқ сўзи” газетаси, 7 апрель, 2000 йил. 2. Каримов И. “Тарихий хотирасиз келажак йўқ”, Т.”Шарқ”, 1998. 3. Каримов И. “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз” “Ишонч” газетаси, 25 январь 2000 йил. 4. Ўзбекистон тарихи (қисқача маълумотнома) Т. ”Шарқ”, 2000. 5. Ўзбекистон тарихи (1-қисм), Т.”Университет”, 1997. 6. Ўзбекистон тарихи (талабалар учун қисқача Маърузалар матни), Т., “Университет”, 1999. 7. А.Мухаммаджонов «Узбекистон тарихи» Т. «Укитувчи» 1994й. 8. А. C аъдуллаев тахрири остида. «Узбекистон тарихи» Уни – т. 1977 й 9. «Темур тузиклари» Т.Г.Гуломов номидаги нашриёт 1991й. 10. Www.ziyonet.uz 11. Www.pedagog.uz

O'xshashlar

Қатағон қилинган мулкдорлар фожеаси

Шаҳидлар хотираси майдони

Тошкентдаги музейлар

Совет тузумининг катагонлик сиёсати ва унинг Узбекистондаги оғир окибатлари

Бадарға қилинган юртдошлар қисмати