Самарканд исёни. Шаҳар фожеаси - Tarix - Referatlar

Самарканд исёни. Шаҳар фожеаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37.6806640625 KB

Ko'chirib olish

Самарканд исёни. Шаҳар фожеаси 1 июнда 1 Самарқандда кўтарилган қўзғолон ҳақида Туркис-тон генерал-губернатори К.П.фон Кауфманнинг эсдаликлари диққатга сазовордир: «Шахрисабзликлар хуруж қилиб, — деб ёзади у, — Самарқандга ёрдамга, ўрисларга қарши курашмоқ учун келдилар. 1—8 июнда Самарканд мудофааси номи билан машҳур ҳафта бошланди. 1 июнь кечаси Самарқанд оқсоқолла-ри менинг тарафимдан қолдирилган комендант майор барон фон Штемпелнинг уйига келиб мурожаат қилдиларки, гўё шаҳ-рисабзликларнинг шаҳарга кириш мақсадида қиладиган ҳужу-мининг олдини олиш учун Хўжа Аҳрор дарвозаси томонга бир бўлинма юборишини сўрашган. Шу мақсадда жўнатилган гуруҳ дарвоза яқинида душман йўқлигига амин бўлган. Аммо Чўпон-ота тепалигида саноқсиз отлиқ тўдаларга кўзлари тушган. 2 июнь куни тонгда мазкур оқсоқоллар яна шикоят билан келди лар. Майор фон Штемпел икки тўп ва икки рота аскар билан дарвозага келди ва чекинаётган кичик бир туда билан тўқнаш келиб, отишма бошланди. Шу ўртада баъзилар Самарқанд хал-қининг тинч турганига ишора қилиб, дарвозадан ўнг тарафга қараб ўқ отмасликни сўрайди. Лекин тезда маълум бўлдики, душман Хўжа Аҳрор дарвозасидан ўнгга — Бухоро дарвозаси тарафга ўтаётган экан. Шунда майор ўша томонга ҳужум қилиб, душман тўдаларини тарқатиб юборди ва қалъа истеҳко-мига қайтди. Орадан бирон соат ўтгандан кейин бутун шаҳар аҳолисининг бизга қарши қўзғолгани маълум бўлди. Душман тўдалари аҳоли ҳамроҳлигида ҳар томондан истеҳкомга яқинла-ша бошлади. Аскарларимиз ҳужум қилиниши тахмин қилинган жойларни олдиндан ишғол қилдилар. Шахрисабзликлар ва Са марқанд халқи ўша жойларга қаттиқ ҳужум уюштирдилар. Ле кин уларнинг ҳужумлари қайтарилди. Тун бўйи отишмалар тўхтамади. Баъзи ўринларда гарнизон аскарларининг ҳоли жуда оғир бўлди. Аскарлар фақат тоқат ва жасорат туфайли ўзлари-нинг чарчаганликларини ҳис қилишга йўл бермадилар. Кейинги жанг, 3 июнь кунги ҳужум, кечагидан ҳам қаттиқ-роқ бўлди.

Лекин шахрисабзликлар соат 3 ларда Ургут йўлидан чекина бошладилар. Қамал қилувчилар ҳам истеҳком атрофини ташлаб кетдилар. Кундуз соат 5 ларда душман боғлардан чиқиб келиб, янгидан ҳужум қидди. Ором олиш узоққа чўзилмади. Отишма бошланди. Икки кун мобайнида биринчи марта одам-ларимиздан юз эллик нафари сафдан чикди. Шу тариқа, тала-фот давом этаверса, икки кунда истеҳкомнинг барча деворла-рини муҳофаза қилиш имконидан ажраламиз. Биз шундай фикр билан ўзимизни овутдик, душман истеҳкомга кириб ола-диган бўлса, биз амир саройида жам бўлиб, охиригача мудофаа қиламиз, аммо бу ёққа ҳам кирадиган бўлса, дорихона ва тўп ўқларини портлатиб, нобуд қилажакмиз. Бахтга қарши охирги кунларда душманнинг тазйиқи анча сусайди. Улар уюштираёт-ган ҳужумларни гарнизон осонлик билан қайтара оладиган бўлиб қолди. Шунда ҳам муҳораба шиддат билан давом этарди. 8 июнь куни, илғор қисмларимизнинг ёрдамга етиб келгунича, гарнизон аҳволи жуда ёмон эди». Генерал Кауфман гарнизон зобитлари ва аскарларини орден ва медаллар билан тақдирлаб, улар шаънига мақтовлар битил-ган буйруқ чиқаради. Мукофотланганлар орасида кейинчалик ўз асарлари билан танилган рассом-прапоршчик В.Верешчагин ҳам бор эди. Худди ана шу зобит-рассом ўз мўйқалами билан чизган расмлари ва ёзган хотираларида Самарқандда руслар қилган қирғинни ошкора такаббурлик билан рўй-рост акс эт-тирди. 1868 йил 8 июнда фон Кауфман буйруғи билан шуҳрати оламга кетган соҳибқирон Амир Темурнинг пойтахти бир вара-кайига тўпга тутилади. Шаҳарни батамом ёқиб юбориш ҳақида буйруқ олган аскарлар ва зобитлар қирғин бошлайдилар. 9 июнда минглаб кишининг ёстиғини қуритган Самарқанд фо-жеаси бошланади. Қатли ом уч кун давом этади. Юзлаб одам-лар ҳеч қандай терговсиз, сўроқсиз отиб ташландилар. Вереш- чагин ўз хотираларида ўлкамизда қонли ва даҳшатли из қол-дирган полковник Назаровнинг қилмишлари тўғрисида яшир-май, ҳаққоний ҳикоя қилган. Учига чиққан маишатбоз, ароқхўр зобит бегуноҳ кишиларни қириш,

кўҳна масжидларни, буюк обидаларни ёндириб, ер билан яксон қилишда айниқса жонбозлик кўрсатади. Бутун вужудини маҳаллий халққа нисба-тан нафрат ва ёвузлик эгаллаган бу зобит ўлжага олинган бай-роқни аскарларига пайтава қилиб улашади. У «Самарқанднинг ёндирувчиси» бўлиб тарихга кириш, «ном қозонишдек» ман-фурлиқдан ўзини тия олмайди. В.Верешчагин бу манзаралар-ни шундай тасвирлайди: «Қаердан ўтган бўлсак, орқамиздан қора тутун бурқсиб кўтариларди». В.Верешчагин маҳаллий аҳолини қирғин қилиш, унга азоб бериш, қийнаш манзарасини тасвирлар экан, мустамлакачиларнинг ғалабаларидан мағрур-ланади. «Мен, осилган, энди танаси чирий бошлаган жасадлар-ни чизганман, мен бир муллаваччани минорадан улоқтирган-ман», — деб мақтанади жаллод мусаввир. В.Верешчагин, агар Самарқанд бундан олдинроқ ёндирилганда эди, хавфсизлик таъминланиб, мазлум аҳоли бош кўта-ролмаслиги ҳақида шундай дейди: «Бу шунчаки хавфсизлик учун зарур бўлган ёнғинни бош қўмондон (Кауфман) анча ил-гари амалга ошириши керак эди. Табиийки, у азбаройи оқкўн-гиллиги туфайли ҳамда аҳолига ортикча зарар етказмасликни ўйлаб бундай қилмаган. Оқибатда анча одамимиз ўлдирилди. Бунинг устига қалъадан ажралишимизга сал қолди, мабодо ен-гилганимизда, бутун Ўрта Осиё халқи қўзғалиб кетган бўлар-ди». Верешчагин «оқкўнгил» деб атаган Кауфманнинг золимли-гини рассомнинг кейинги сўзлари ҳам тасдиклайди: « Олижа-ноб Кауфман кескин чоралар зарурлигини мутлақо англаган ҳолда, атайлаб Самарқанддан бир неча чақирим узоқца туна-ган. Бу билан кўп сонли аҳоли, айниқса, аёллар ва болалар қочиб кетишига имкон берган. Энди бўлса, шаҳарни росмана-сига вайрон қилиш, ҳеч кимни ва ҳеч нарсани аяб ўтирмаслик тўғрисида шафқатсизларча буйруқ берди. Ўз ихтиёри билан жа-золовчилар тўдасига қўйилган ҳарбий таъминотчи маъмурлар-дан бири менга мана буларни сўзлаб берди: «Бир қанча аскар билан бир уйга бостириб кирдик. Қарийб, қоқ суяк бўлиб кет ган кампир бизни «Омон, омон!», деб қаршилади. Ўтирган

бўйрасининг остидан бир нарса қимирлади, қарасак, 16 ёшлар-даги йигитча яширинган экан. Судраб чиқдик ва албатта, буви-сига қўшиб найзага тортдик». Кауфман халқнинг мол-мулкини талашга ҳам рухсат берга-нини Верешчагин шундай тасдиклайди: «Аскарларга дўконлар-ни талашга рухсат берилганида, у ёқцан нималарни олиб чи-қишмади, дейсиз! Улар ерли аҳолининг бир-биридан чиройли ва нафис кийимларини кийиб, тақинчоқларини тақиб, шундай ғалати ҳолатга тушишгандики, курган киши кулгидан ўзини сира тиёлмас эди. Бу ерда арзимаган бир-икки сўмга этнограф учун бутун бошли хазинага арзийдиган буюмларни сотиб олиш мумкин эди. Ёнғин пайтида кўҳна ёдгорликлар, ўймакор дарвозалар, ус-тунлар ёниб кетдики, бунинг ўзи даҳшат!. Назаров 8 кунлик қамал чоғида бесаранжомлик келтирган кўҳна шаҳар билан ана шу тарзда ҳисоб-китоб қилиб, таскин топаётган эди. Айниқса, у шаҳар минорасидан туриб ярадорларимиз ва замбаракларимизга қараб ўқотилган Шердор мадрасасига бутун қаҳру ғазабини соч-ганди. «Лаънати масжиддагиларнинг ҳаммасини найзага санч-дим», — деб мақтанган эди кейин у. Мана шу масжидда мен та- нийдиган мулла хизмат қиларди, гарчи бизга қарата машъум ўқ узилган пайтда у ҳам иштирок этган, деб зимдан гумон қилсам-да, унинг тақдирига бефарққараёлмадим. Назаров билан қирғин-да қатнашган зобитларнинг биридан масжидда одам кўп эдими?— деб сўрадим. «Иўқ, кўп эмасди», — деб жавоб берди у. «Лаънатилар қочиб кетишибди». Енгил нафас олдим. «Фақат бир кекса муллага луч келдик. Ишонасизми, у худди мушукка ўхшаб қочиб, миноранинг учига чиқиб олди». — Кейин-чи? — Кейинми? Албатта, найза санчиб юборишди. — Уфф ! ! Генерал Кауфман кўз ўнгимда аниқ жонланиб турибди, шунча алғов-

далғовдан кейин у ёнида қурол топилгани учун ушланган, ёки бошқа нохуш ишларда гумонсираб қўлга олин-ган одамларни саройда судлаб, жазога ҳукм қиларди. Зобитлар қуршовида сафар ўриндиғига ястаниб олган олижаноб Кон стантин Петрович Кауфман тўхтовсиз папирос чекар ва мут-лақо шафқатсиз оҳангда: «Отиб ташлансин, отиб ташлансин, отиб ташлансин!» деган гапни такрорларди, холос». Подшо армиясининг қонхўр зобити В.Верешчагин Самар-қандда кўрсатган «мардлиги ва жасурлиги учун» ўз замонаси-нинг олий мукофотларидан бири — «Георгий хочи» билан тақ-дирланади. Яна бир рус зобити Самарканд фожеасини шундай баҳолайди: «Самарқандликларни сотқинликлари учун жазолаш ва бошқа осиёлик халкдар учун ўрнак бўлсин деб генерал Са-марқандни аскарларига уч кунга талон-торож ва ўч олиш учун топшириб қўйди. Босқин ва қонли жазолашнинг бу оғир кун-лари сатрлар қатида умрбод сақланиб қолди». Ҳақиқатда ҳам, ўлдирилган 400 босқинчи учун 49 минг фарзандидан ажралган Самарканд тарихида бу фожеа аянчли ўрин тутади. Ҳозирда ҳам ўша фожеани Чўпонота тепалиги-да рус зобит-аскарлари хотирасига бағишлаб мустамлакачи-лар томонидан қўйилган мудҳиш ёдгорлик эслатиб турибди. Вақтида бу даҳмаза қора кўланка мисол, юрт мустақиллиги учун жон фидо қилганлар руҳини таҳқирлаш учун ўрнатил-ган эди. Амирзода Абдумалик ва беклар кураши «Русларни урушда енгсам, оқ отда Петербургга кириб бора-ман!» деб мақтанган амир Музаффар 1868 йил 23 июнда Тур-кистон генерал- губернатори фон Кауфман билан сулҳ тузиб, Россиянинг вассалига айланади. Бу сулҳга кўра, Бухоро амир-лиги ўз мустақиллигини йўқотибгина қолмай, Самарканд, Кат-тақўрғон ва Зарафшон дарёсининг юқори қисмидаги ерлардан ҳам ажралади. Амир товон сифатида 500 минг сўм миқцорида олтин ҳисобида товон тўлашга, хорижий мамлакатлар билан мустақил алоқа ўрнатмаслик мажбуриятини олишга ва рус сав-догарларига амирлик

ҳудудида эркин савдо қилишларига, кар-вонсаройлар ҳамда дўконлар қуришга рози бўлади. Амирнинг таслимчилик сиёсати ислом дини таянчи Бухорои Шариф ва-танпарварларининг кучли норозилигига сабаб бўлади. Улар руслар билан курашни давом эттириш, миллатнинг шон-шуҳрати бўлмиш Самарқандни озод қилиш иштиёқида Музаффар-нинг тўнғич ўғли амирзода Абдумалик тура (1848—1909) ва эрксевар беклар Жўрабек, Бобобек ҳамда Кенесари Қосимов-нинг ўғли Султон Содиқ билан бириқдилар. Бирлашган ватан-парвар кучлар Амир Темурнинг Оқсаройида тантанали тарзда Катта тура номи билан машҳур бўлган амирзода Абдумаликни амир деб эълон қилдилар. Музаффарнинг мулозимларидан Ху- доёр, Абдулла, Иброҳим тўқсаболар ва кўпчилик уламолар бу қарорни маъқуллаб, Музаффарнинг тахтдан туширилганини тан олдилар. Ватанпарвар кучлар Шаҳрисабздан сўнг Қаршини эгаллайдилар. Кармана, Чироқчи ҳам тез орада уларнинг қўли-га ўтди. Руслар билан курашда чиниққан қозоқ халқининг со диқ фарзанди Султон Содиқни амирзода Кармана вилояти ҳокими қилиб тайинлади. Амир га тескари кайфиятда бўлган Китоб ҳокими Жўрабек ва Шахрисабз ҳокими Бобобек каби лашкарбошилар Абдумалик эълон қилган ғазот йўлида барча элпарвар кучларни жамлашга уриндилар. Туркистон генерал-губернатори фон Кауфман воқеалар ри-вожини ташвиш билан кузатмоқда эди. У, сулҳга кўра, Бухоро-нинг ички ишларига аралаша олмас, шунинг учун қулай фур-сат ва баҳона излар эди. 1868 йилнинг кузида амир Музаффар нинг амирликнинг бутун шарқий қисмини эгаллаган қўзғолон-чиларга қарши кураш учун ёрдам сўраб қилган мурожаати фон Кауфман учун айни муддао бўлди. Бухоронинг босиб олинган ҳудудлари ҳисобига ташкил этилган Зарафшон округи бошлиғи генерал Абрамовга амирга ёрдам бериш учун барча чораларни кўриш топширилди. Русларнинг Бухоро ишларига аралашиши-га қонуний туе бериш учун генерал Абрамов 6 октябрда мах- сус хитобнома тайёрлатди.

Унда хусусан бундай дейилган эди: «Бухоро ҳукмдори бўлиш мақсадида Абдумалик Танфини ва ўзининг буюк пайғамбарини ҳам унутди. Сотқинларча ўз отаси буюк амирга қарши қўл кўтариб келмоқда». Ана шундай риё-корлик билан навбатдаги босқинни ниқоблаган Абрамов катта қўшин билан ҳарбий ҳаракатларни бошлаб юборди. Қарши ос-тонасида Бухоро ватанпарварлари сон ва қурол-яроғ жиҳатидан устун бўлган душманга қарши қаттиқ жанг қилдилар. Жўрабек, Бобобек ва Султон Содиқ генерал Абрамов қўшин и билан жангларда ўзларининг моҳир саркарда эканлигини намойиш қилдилар. Аммо кучлар тенг эмаслиги дарҳол билинди. Абду малик тура Шахрисабз томон чекинди. Руслар билан бирга амир Музаффар сарбозлари ватанпарварлар эгаллаган ҳудуд-ларни бирин-кетин эгаллай бошладилар. Абдумалик тура билан Султон Содиқ Хива хонлиги томон қочишга мажбур бўлдилар. 1868 йил 22 декабрда Хива хонининг мулозимлари Муҳаммад Ниёз девонбеги ва шоир Огаҳий амирзода Абдумаликни танта нали равишда кутиб олишди. Хон эса уни меҳмоннавозлик ила қаршилаб, амирзодага катта мул к ва 1500 тилла маош тайинлади. Муҳаммад Раҳимхон II унинг қиёфасида босқинчиларга қарши курашган элпарвар ҳукмдорни кўрар эди. Аммо унга бевосита ҳарбий ёрдам кўрсатишга ожиз эди. Шунинг учун ҳам Абдумалик Хивада кўп туролмай, Афғонистон томон йўл олди. Кобулда ҳам унга иззат-икром кўрсатилди. Афғон амири Ше-ралихон амирзодага хайрихоҳ бўлса ҳам, Англия билан яқин-лашиб келаётган урушда Россиянинг мададига суянишни мақ-сад қилиб тургани учун унга ҳарбий ёрдам бера олмас эди. Амирзода сўнгги умидини Қўқонга боғлаб, Худоёрхон ҳузурига борди. Бу ерда ҳам у мақсадига эришолмади. Худоёрхон ўз манфаатини кўзлаб, руслар билан ўчакишишни истамади. Аб думалик тура ўша вақтда донғи кетган Ўзбек саркардаси Ёқуб- бек ҳузурига Кошғарга боришга аҳд қилди. Қўқон хонининг собиқ лашкарбошиси Ёқуббек 1853 йилдан бери рус босқинчи-ларига қарши курашиб, Оқмачит, Чимкент ва Тошкент мудо-фааларида ўзини кўрсатган

саркарда эди. У 1865 йилда Кош-ғарни эгаллаб, тарихга «Етти шаҳар давлати» номи билан кир-ган мустақил давлатни барпо қилган забардаст ҳукмдор эди. Туркистон ватанпарварлари умид кўзи билан қараган Етти шаҳар ҳукмдори ундан паноҳ истаб келганларга доимо марҳа-мат кўрсатган. Рус босқинчиларига қарши кураш яловини бир муддат баланд кўтарган Абдумалик тура ҳам Кошғарда шундай иззат-ҳурмат кўради. Ёқуббек ҳузурига келган Абдумаликка ўз қариндошидек му- носабатда бўлади. Етти шаҳар ҳукмдори унга амир сифатида ҳур- мат кўрсатиб, Янги ҳисор қалъасини унинг ихтиёрига топширди. У Ёқуббекнинг ёрдамида Туркия ҳукумати билан алоқа боғлади. Кошғарга келган Англия элчи-лари билан ҳам учрашди. Амир зода қудратли Буюк Британия империясидан ёрдам олиб, Бу-хорони озод қилиш учун узоқ йиллар давомида ҳаракат қилди. Ҳиндистоннинг Калкутта шаҳ- рида, сўнг Пешоварда истиқо- мат қилди. Абдумалик тура 1885 йилда отасининг бетоблигини эшитиб, Бухоро тахтини эгаллашга уриниб кўрди. Амирзода Абдумаликка Афғонистон амири Абдураҳмонхон ва Англия ёрдам беришга ваъда қилишган бўлса ҳам, турли сабабларга кўра, унинг ниятлари амалга ошмади. Китоб ҳокими Жўрабек Қаландар й илда Пешоварда армон билан оламдан куз юмди. Китоб ҳокими Жўрабек ва Шаҳрисабз ҳокими Бобобек эса ватанпарварлик курашини давом эттириб, Бухоро амири Му-заффар ва унинг ҳомийси рус босқинчиларига таҳдид солиб турдилар. Бухоро амири Музаффар бутун амирликдаги ватанпарвар кучларнинг дарғалари бўлиб қолган Китоб ва Шаҳрисабз ҳокимлари Жўрабек ва Бобобекка қарши курашда ёрдам сўраб 1870 йилда фон Кауфманга мурожаат қилган эди. Амир унга ўз элчиси орқали яна бир муҳим сирни ҳам ошкор қилди. Афғо-нистон амири Шералихон билан Жўрабек ўртасида тузилган иттифоқни маълум қилди. Турки стон генерал -губернатор и бу хабарга

фавқулодда эътибор қаратди. Фон Кауфман 1869 йилда Тошкентга Афғонистондан қочиб келган Шералихоннинг жия-ни сардор Абдураҳмонхонни узоқни кўзлаб ўз паноҳига олган ва унга нафақа тайинлаган эди. Китоб ҳокими Жўрабекнинг русларга қарши Афғонистон амири билан бирга битим тузгани уни ғоят ташвишга солди. Генерал- губернатор империя ташқи ишлар вазирлиги Осиё департаменти директори Н.Стремоухов- га 1870 йил 16 августда йўллаган мактубида ўз ташвишини баён қилди. Империя ҳукмрон доиралари фон Кауфманга зудлик билан тегишли чоралар кўришни тавсия қилдилар. Туркистон ҳарбий округи қўмондонлиги исёнкор бекларга қарши қаратил-ган махфий операция тайёрлашга киришади. Бу операция ре-жасининг ижроси Зарафшон округи бошлиғи генерал Абрамов-га топширидди. Унга ёрдамга полковник Соковнин бошчили-гидаги дивизия ҳам берилади. Генерал Абрамов бошчилигидаги асосий кучлар тўплар билан таъминланган эди. 1870 йилнинг эрта баҳорида талвасага тушган генерал Абра мов. 6 рота, 200 казак, отликлар батареяси ва ракета мосламаси дивизиони билан Зарафшоннинг рус истилочиларига қарши кўтарилаётган юқори оқимидаги аҳолини жазолаш учун йўлга чиқади ва Искандаркўл деган жойга етиб келади. Подполков ник Деннет қўмондон бўлган иккинчи гуруҳ эса Матчоҳ дарёси юқори қисмига ташланади. Зарафшон юқори қисмида хунрез- ликларни 25 июнда ниҳоялаган руслар, бу жойларнинг рус подшоҳи тахти тассаруфига ўтганлигини эълон қилиб, Кўлика-лон мавзеъида шаҳрисабзликлар лашкари билан жангга кири шади. Шаҳрисабзликлар жангда катта матонат кўрсатган бўли-шига қарамай, қуроллар нисбатидаги устунлик руслар қўли-нинг баланд келишига сабаб бўлади. Шаҳрисабз лашкари тар-тиб билан чекинади. Шаҳрисабзликлар адабини бериб қўйиш зарурати ҳарбий ҳаракатларни давом эттиришни тақозо этади ва генерал Абра мов отряди тоғ довонидан ошиб ўтиб, бекликнинг водий қис мига тушади. Шаҳрисабз ва

Китобни олиш учун амалга оши-рилган босқинчилик уруши кундалиги бундан анча муқаддам генерал-майор Абрамов томонидан битилган эди. Аниқроқ айтиладиган бўлса, Шаҳрисабз ва Китобни истило этиш Туркис-тон генерал-губернатори Кауфманнинг мунтазам назоратида бўлиб, қўмондон Абрамов уни ҳарбий ҳаракат режаси, татбиқ этилиш натижалари билан батафсил таништириб борган. Бу-нинг сабаби шунда эдики, 1868 йил ёзида Шаҳрисабз ва Ки-тобнинг 25 минг кишилик лашкари Жўрабек ҳамда Бобобек бошчилигида Самарқанддаги рус гарнизонини 8 июнга қадар зир титратган эди. Кауфманнинг 1868 йил 12 июнда ҳарбий вазирга ёзган 215- сонли маълумотномасида, жумладан, шундай эътироф мавжуд: «Қалъани (Самарканд — муалл.) қамал қилган душман тўдаси Жўрабек ва Бобобек (булар тоғлик одамлар бўлиб, фавқулодда жасур ва бениҳоя мерган ҳисобланадилар) етакчилигида келган шаҳрисабзликлардан иборат эди» 1 . «Фавқулодда жасур ва бениҳоя мерган» шаҳрисабзлик ва китоблик ватанпарварлар устига тиш-тирноғига қадар қурол-ланган қўшин билан борар экан, қўмондон Абрамов ҳар бир қилган хатти-ҳаракатини энг майда тафсилотларига қадар Ка-уфманга ёзма равишда маълум қилиб туради. Шаҳрисабзликлардан ҳадиксираш, шубҳасиз, катта доирада бўлиб, бу юришга алоҳида синчковлик билан эътибор берил-ганлигини тасаввур қилиш мушкул эмас. Энди, генерал-майор Абрамовнинг Туркистон ҳарбий ок руги қўмондонига 1870 йилнинг 31 августда ёзган маълумот-номасидан айрим ўринларни келтириб ўтамиз. Зеро, босқин-чиликнинг нечоғлик андишасизлик билан амалга оширилиши ҳақида бевосита шу қонли иш ижрочисининг ўз сўзларини мушоҳада этиш аниқ хулосаларга келишда беқиёс аҳамият касб этади: «1). 3 август кунида. 7- куни эрталаб барвақт юришни бошлайман 2 . Бош гуруҳ қуйидаги таркибда бўлади: 3-линия батальони тўлалигича, 3-батареянинг 6 тўпи, 2-

енгил қуролланган отлиқ дивизион, 6 ракета мосламаси ва 200 казак. Бу гуруҳ 8-куни Жомга етиб келади. 9-куни Жомдан чиқиб, Қашқадарё водийсига тушиб, Шар (Шаҳрисабз — муалл.) кўри-надиган жойда тунни ўтказади. 11-куни мўлжалга олиш ва ша-ҳарларни забт этиш билан боғлиқ зарур топширикдарни бажа-риш билан банд бўлишади. 12- куни, агар бирор-бир жиддий қаршиликлар чиқиб қолмаса, шаҳарларни эгаллаш. Подполковник Соковнин бошчилигидаги 9-батальоннинг 3 ротаси, 2 тоғ қурол-яроғи, 2 ракета мосламаси ва 150 казакдан иборат ёрдамчи отряд 9- куни йўлга чиқади ва Қоратепада ётиб, 10-куни довон ошади. Икки отряд ҳам 10 кунлик озиқ-овқат, ҳар бир милтиққа 200 тадан ўқ, 1,5 жамланмадан (тоғ взводи 1 жамланма) тўп ўқлари билан таъминланади. 2). 1870 йил 7 август кунида. Шу куни отряд Самарқанддан чиқиб Жом сари, Сизга, жаноби олийлари охирги хатимда айтилган таркибда юришни бошлади. Мен тарафдан фақат бир ўзгартиш — 2 енгил қурол-яроғ ўрнига, дивизионни бутунлай жалб этиш киритилди. Олдимизда турган ҳаракат билан боғлиқ вазиятдан келиб чиқиб, Жомда захира сифатида 2 рота пиёдаларни қолдиришни зарур деб топдим. Бу роталар 8-куни йўлга чиқади ва 6-баталь-онга бириктирилади. ... Отрядим жуда қониқтирарли (1300 киши) таркибда ва жуда яхши таъминланган. Умид қиламанки, Жомда турадиган захирадаги 2 ротага ҳам зарурат бўлмайди. Подполковник Соковнин, олдиндан белгилаб қўйилгани-дек, 9-куни йўлга чиқади, унда 600 га яқин одам бор. 3). 12 август кунида. 9- август куни Жомдан чиқиб, тоғ йўлидан яхши ўтдик. Водийга етиб, мен олдин ўйлаганимдек, Шарга эмас, тўғри Китобга — Шахрисабз тоғининг жанубий ёнбошидаги йўлдан кетдим. Отряд йўналишидаги ўзгариш мен

томондан кўпгина сабабларга кўра амалга оширилди, улардан энг асосийси Шаҳ-рисабзга олиб борадиган адир йўлининг ноқулайлиги эди. 11-куни мен Китобга яқинлашиб келдим ва Ўрус қишлоқда, Қо-ратепага олиб борадиган тўғри йўл бўйида тўхтадим. Бу жой Китоб муқобиласидаги шаҳар деворидан 2,5 чақирим (Китоб ва Шар бир умумий девор билан ўралган) келади». Шахрисабз ва Китобни босиб олиш тафсилоти генерал-майор Абрамовнинг Туркистон ҳарбий округи қўшинлари қўмондони Кауфманга 1870 йил 31 августда ёзган 591-рақамли билдиришномасида 1 ўз аксини топган дейиш мумкин: «Сиз жа ноби олийларининг буйруғингизга мувофиқ, Шахрисабз бекла-рига қарши ҳаракат қилиш учун Зарафшон округи қўшинлари- дан «Шахрисабз» деган умумий ном остида гуруҳ (отряд) шакл- лантирилди. Шахрисабзга қарши ҳаракатда ва Зарафшон во-дийсидан Шахрисабз водийсига юришда умумий қулай бўлиш учун ҳаракатдаги гуруҳни икки қисмга (колонна) ажратдим, улардан бирини Жом ва Жомтоғи орқали ўтадиган айланма йўлга, бошқасини эса тўғри Қоратепа тоғига томон йўналтир-дим, ҳар иккала гуруҳ Шахрисабз водийсига бир вақтда етиб келади. Шахрисабз гуруҳи таркибига: З-Туркистон линия батальо-нининг ҳаммаси, 9-батальоннинг 4 та ротаси, 3-отлиқ дивизио-ни, 2 тоғ тўпи, ракета батареяси, Оренбург казаклар полкининг 200 Сибирь казак полкининг 150 жангчиси киритилди Гуруҳ узи билан 10 кунлик озиқ-овқат захираси ва 1,5 ҳажмда ўқ-дори мажмуаси ва артиллерия снарядлари олган эди. Жом орқали утувчи гуруҳ араваларда, сўлдан Қоратепа тоғ йўлидан юрувчилар эса туяларда эди. Бунинг устига, Самарқанддан ўнг гуруҳга захира сифатида Жомга 6- батальоннинг икки ротаси юборилди. Улар ҳаракатдаги гуруҳнинг Жомдаги захира озиқ-овқатлар омборини қўриқ лаб турдилар. З-Туркистон линия батальонининг беш ротаси, отлиқ дивизия, Оренбург казак қушиннинг 6, 15-юзликларидан иборат ўнг гуруҳ ўт отувчи

батарея командири полковник Кобилинский қўмондонлигида Самарқанддан 7-августда йўлга чиқди ва икки манзил (65 ча қирим) юриб, Жомга етди. 8 августда Жомга келишим билан Зарафшон округи қўшинлари бўйича буйруққа кўра, Шаҳри сабз гуруҳи қумондонлигини ўз зиммамга олдим, шу билан оирга, Сиз жаноби олийларининг фармойишингиз билан Самарқандга келишган Бош штаб полковниги Троцкийни сафар штабининг бошлиғи, полковник Михайловскийни Жом ўнг rv-руҳининг бошлиғи, подполковник Соковнинни Қоратепа чап гуруҳининг бошлиғи этиб тайинладим. 9 ва 10 август кунлари унг гуруҳ Жом тоғи бўйлаб юрди, икки кунда у 34 чақирим иул босди ва 11 августда эрталаб соат 9 ларда Шаҳрисабз во-диисига, Макрит қишлоғига чиқдилар. Жом тоғи бўйлаб ҳара-кат қилиш қўшин ва тўплар учун айтарли қийинчиликлар туғдирмади. Чап гуруҳ Ўрус қишлоқда белгиланган маррада Жом гуруҳи билан бирлашгунга қадар Самарқанддан уч манзил йўл юрди. У 9-батальоннинг 4- ротаси (1, 2 ва 4-ўқчилар), тоғ взводи, 2 ракета қурилмаси ва 150-Сибирь қўшинлари казакларидан ибо- рат эди. Бу гуруҳ Самарқанддан икки кун сўнг, яъни 9 августда чиққан эди. 10-куни гуруҳ довонга кўтарилди ва шу ерда буй-руғимни кутиб турди. 11-куни эрталаб подполковник Соков-нинга тоғдан ошиб ўтишни ва Ўрус қишлоқ сари, Жом гуруҳи билан бирлашиш учун юришни таклиф этдим ва у ўз вақтида бажарилди. Шаҳрисабзнинг бутун кучлари жойлашган Урус қишлоқ марраси қуйидагича: унинг марказида учта қўрғон бор, улардан ўртадагиси нисбатан катта ва баландроқ. Бу қўрғондан бутун теварак-атроф ва узоқ масофа кўриниб туради. Юқорида ай-тилганидек, қўрғонлардан қалъага қадар 2,5 чақирим бўлиб, дурбиндан истеҳком деворлари ва шинаклар бор бўйича аниқ-тиниқ кўриниб турарди. Қўрғонларнинг чап тарафидан, бир неча қадам нарироқдан Китобга йўл ўтарди ва марранинг орқа-сида бир чақиримчалик масофада у иккига ажраларди, бири Макритга, униси эса Қайнар орқали Қоратепа довонига олиб борарди.

Марра олдида, ундан ярим чақирим нарида тушган йўл Ўрус қишлоқдан чорак чақиримча масофадан сўнг кўз илғар очиқ жойда оқиб ётган Қашқадарё ўзанидан ўтиб, истеҳком қалъаси орқали боғлар, шаҳар ва Китоб қалъасига туташарди. Ўнг томондан, маррага Ўрус қишлоқ боғлари ва ўнгирлари тақалиб келар, орқада ишлов берилган очиқ далалар кўриниб турарди. 12- куни эрталабдан марра олдида, ўнг тарафдан босимроқ бўлган ҳолда душман тўдалари пайдо бўла бошлади ва аста-секин марра сари яқинлашиб, ўт очишга киришди. Уқчилар гуруҳини уларга қарши йўллашга буйруқ бердим ва улар шу заҳотиёқ душман тўдасини анча масофага улоқтириб ташлади. 12- куни соат 9 да гуруҳцан пиёдалар ротаси, 20 казак ва 2 ракета қурилмасини олдимда, истеҳком мудофаасини мўлжал қилишга отландим'. Штаб бошлиғи полковник Троцкий, Бош штаб зобитлари — капитанлар Соболев, Фриде ва штаброт-мистр Аминовлардан ташқари, менинг ихтиёримда бўлган ки-шилар, икки гуруҳ бошлиқлари, полковник Михайловский, подполковник Соковнин ва гуруҳнинг муҳандислик қисми бошлиғи подполковник Богаевскийлар мўлжалга олиш пайти-мизда мен билан бирга эди. Мўлжалга олиш ишлари маррадан тўғри Китобга қараб ке-тувчи ва истеҳком деворидан 300 қадамча нарироқдаги баланд қўрғонда амалга оширилди. Қўрғондан истеҳкомнинг ўнг тара-фини шахсан кўздан кечириб, Михайловский гуруҳининг ҳужум қилиш жойини танлаб ва кўрсатиб, полковник Михай ловскии, подполковник Соковнин ва Богаевскийларга қўрғон- дан чапга юриб, истеҳком деворининг у томонини қараб чи- қишни ва подполковник Соковнин гуруҳи учун жой танлашни оуюрдим. Шу билан бир вақтда, бош штаб капитани Соболев- ни қурғондан тўғри полковник Михайловский батареяси учун мулжалланган жойни синчиклаб кузатиш учун юбордим Со ковнин гуруҳи учун жойни танлаб ва кузатиб бўлгач, мен ла- герга

қаитдим, полковник Михайловский ва подполковник Соковнинлар эса пиёда ротаси билан истеҳком деворлари ва тусикларни янада синчиклаб кузатиш, қолаверса, теварак-ат-рофни ўққа тутиш учун лагердан келтиришни буюрганим ик- кита тўп учун қулай жой танлаш учун қолишдилар Мўлжалга олувчи гуруҳ Ўрус қишлоқ боғларидан чиқиши ва менинг қўрғонга келиб тўхташимдан бошлаб, бутун мўлжалга олиш ишлари давомида, душман гуруҳга истеҳком девори ҳамда тупхоналардан узлуксиз ўқ ва замбарак отиб турди Пол ковник Михайловский, подполковник Соковнин ва Богаевс кийларга эса қалъани чап томондан ўраб турган боғлардан отликлар тўдаси ҳужум қилиб, милтиқлардан ўқ уздилар Тўда ларга қараб отилган бир қанча ракета уларни тум-тарақай қилиб юборди. Жойни муфассал кўздан кечириб, истеҳком тўпхоналарини дастлаб, мўлжалга олувчи гуруҳ турган қўрғондан сўнг, қўрғон унг тарафидаги майда тепаликдан ўққа тутиб, полковник Ми хайловский ва подполковник Соковнин рота ва тўпчилар взводини ўзлари билан бирга олиб қайтдилар. Шу кечаси батареяни танланган жойга ўрнаштириш масала-сини ҳал этиб, ҳужумда асқатадиган нарвонлар ҳозирлашни буюрдим. Икки ротани Урус қишлоққа арқон ва керакли нар салар келтириш учун юбордим. Китобга ҳужум қилиш ва унга икки ёқлама киришни кўзда тутиб, шу мақсадда қўшинни икки гуруҳга ажратдим- ўнг гуруҳ полковник Михайловский қўмондонлиги остида, 3 рота (1,2 ва 3-ўқчи батальон жангчилари), тўпчилар ва отликлар батареяларининг 1 тадан взводлари 2 ракета қурилмаси ва 10 казакдан иборат таркибида; чап гуруҳ подполковник Соков нин қумондонлиги остида, 9-батальоннинг 3-ротаси (1-2- роталар ва ўқчилар), тўпчилар ва отлиқлар батареяларининг 1 тадан взводлари, тоғ замбаракчилари взводи ва 20 казак таркибида. Қўрғон олди, оралиғи ва орқасида ҳужум учун қўйилган қушинга захира тариқасида 3-батальоннинг 4-ротасини бир тупни ва 250 казакни қолдирдим. Захира ясовул Принц коман дам остида эди. Маррадаги лагерда бутун ашёлар,

аслаҳалар 3- батальоннинг 2-ротаси, 9-батальоннинг 4-ротаси ва 20 казак қуриқловида турарди. Лагерни идора этиш рота командирлари- нинг мартабаси улуғи, поручик Гамзинга топширилган эди. Полковник Михайловский гуруҳида унга ёрдамчи қилиб майор Полторацкий, артиллерия бошлиғи подполковник Ко-билинский ва муҳандислик ишлари раҳбари подполковник Богаевскийлар тайинланди ҳамда унинг ихтиёрига Бош штаб капитани Фриде берилди. Подполковник Соковнин гуруҳида унга ёрдамчи, подполковник Раевский, артиллерия бошлиғи ясовул Топорнин, муҳандислик ишлари раҳбари штабс-капи тан Непокунний тайинланди ҳамда унинг ихтиёрига Бош штаб капитани Соболев бириктирилди. 12 август кечқурун, қоронғу тушиши билан ҳужумга шай турган қўшин пиёдаларига батареялар эгаллаши лозим бўлган маррага томон юриш буйруғини бердим. Иккала гуруҳ қўшин Ўрус қишлоқцан ўта туриб, у ерда тайёрлаб ва араваларга юк-лаб қўйилган нарвон, арқон ва зарур аслаҳаларни ўзлари билан олдилар. Тун қоронғулиги ва сокинлигида амалга оширилган ҳаракат душман томонидан сезилмади, иккала гуруҳ қўшин белгиланган ерга етиб, шу заҳотиёқ батареяларни жойлашти-ришга киришди ва бу ишлар деярли бир ўқ отилмай уддаланди. Михайловский батареяси қўрғондан 220, Соковнин батареяси эса 78 қадамлик масофада ўрнатилди. 13- куни тонгда ишлар ниҳоясига етказилди. Батареяларга артиллерия етиб келган заҳотиёқ, унинг бир қисми душман тўпхоналаридаги (барбет) замбаракларга, яна бир қисми эса, истеҳком деворининг ўйиш мўлжалланган жойларига қараб ўт очди. Душман биз томондан узилган ўқларга тўп ва замбарак-лардан шиддатли ўт очиш билан жавоб қайтарарди, бу айниқ-са, Соковнин батареяси тарафда кучли бўлди. Эрталаб, соат 5-да батареяларга ўт очишни кучайтириш ҳақида буйруқ бердим ва, изма-из, ёнимдаги кишилар ва 6-ракета қурилмаси билан Соковнин батареясига жўнадим. Бу ерда вазиятни қуйидагича баҳоладим: Бу батареяга қарши душманнинг уч батареяси ҳара -

кат қилган эди: бири тўғри қарши томондан 5 тўп билан, бош-қаси батареянинг ўнг тарафидан 4 замбарак билан, учинчиси чапдан 2 тўп билан зарба берган эди. Душманнинг бутун ўқ отиш чизиғи батареянинг ўнг ва сўл тарафига қадар ўқчилар томонидан ишғол этилганди. Шу сабабли, артиллерия ҳамда милтиқ ўти ниҳоятда кучли 1 эди. Душман артиллериясининг ҳаракатини сал-пал бўлса-да, сўндириш мақсадида мен шу лаҳ-зада ўқчиларни батареядан чап тарафдаги боғнинг чети ва батареядан бироз наридаги майда ўнгир бўйлаб тарқалишга буйруқ бердим. Афтидан, Шаҳрисабз бекларининг мудофаа воситалари соат сайин кучайиб бораётганлиги сабабли, ҳужумда ҳар қандай сусткашлик фақат ишни қийинлаштирар ва мураккаблаштирарди, шу боисдан шаҳар дево-рини Соковнин батареяси ўйишини кутиб ўтирмасдан, хаёлламай ҳужум уюштиришга қарор қилдим. Ясовул Принцга зудлик би-лан барча казаклар билан Рава-тоқ дарвозасига ёпирилиб, уни дарҳол мажаклаш ва эгаллаб олиш буйруғини жўнатдим. Ясовул Принц ҳеч нарсага, ҳатто тўплардан ўқ узиш билан қарши олинганига қарамай, ушбу буйруқни тез ва тоза ба- жарди. Ун дақиқадан сўнг мен дарвоза ағдарилганини ва эгал лаб олингани хабарини олдим. Соат 8-00 ларда (13 август-дан 14 август тонги) ҳаммаси тугади, бу пайтда мен қалъага шахсан етиб келган эдим. Китоб қалъаси ҳеч қандай ҳарбий аҳамиятга эга эмас. Бу бекнинганча маҳобатли, покиза ва айтарли даражада бой бўлган турар жойи, холос. Китобнинг олиниши Шарнинг (Шаҳрисабз) уз-узидан қулимизга утиши бўлган эди. Шу куни қўшин чарчаб қолгани учун Шарга ўтолмадйм ва бу ишни эрганги кунга қолдирдим. Асирга олинганларнинг кўрсатмалари бўйича, қуролланган мудофаачилар 8 мингга яқин бўлган. Ҳозирги Шаҳрисабз беклари (Бухоро) менга айтишдики, Жўрабий ва Бобобий 13 мингга қадар қуролланган кишиларни қўйиши мумкин эди зеро, олдинлари улар Бухоро амирларига қарши шунча қўшин жам қилар эканлар. Энди бўлса, бизнинг келишимиз

улар учун қшгаЛндилар ЎЛИб' ЗЗРУР тайёРгаРлик кЎР^га улгуролм^й Душман ниҳоятда катта талафот кўрди. Асирлар, ҳужум бошланган кун 600 га яқин киши ўлдирилган эди, деб ҳисоб лаидилар Бизнинг йўқотишларимиз ҳам сезиларли даражада яъни: 1 обер-офицер (прапорщик Козловский), куйи поғона дан 18 та уддирилди. 1 генерал (отряд бошлиғи, яъни Абрамов-нинг узи) енгил, 4 штаб зобитлари (Михайловский - енгил Соковнин - оғир, подполковник Раевский - енгил, майор барон Миллер-Закомельский - енгил), обер-офицерлардан 2 та - прапорщик Маминь ва корнет Морозов енгил яраланди Қуйи поғонадан 59 та оғир, 42 та енгил ярадор бўлди. 29 та тўп ва замбарак, қилич, милтиқ, артиллериянинг кўп ўқ-дориси қўлга туширилади. Китобни забт этгач, эртаси куни (15 август), мен Шарга бордим. Аҳоли шаҳардан 3 чақиримча берида мени нон-туз билан қарши олди. Уларга жаноби олийларининг Шаҳрисабз мулкларини унинг қонуний эгаси, Бухоро амирига бериш ҳақида азми қарорини эълон қилдим ва барчасига ўз жойларига қайтишни, амир томонидан тайинланадиган янги беклар ке- лишини кутишларини топширдим. Эртаси куни (16 август) ме- нинг ижозатимга кўра, Чироқчидан Тўхтамишбий 1500 суво-рийси билан шаҳарларнинг (Шаҳрисабз, Китоб) гарнизонлари-ни дастлабки кунларда идора қилиш учун келди. Шаҳарларни тайин этилган бекларга топшириб ва бу ҳақда амирга хабар бериб, Самарқандга қайтиш тараддудида турга- нимда, янги беклардан, гўё Жўрабий ва Бобобий Моғиёнда 3 минг чоғли қўшин тўплаб, руслар кетиши биланоқ Шаҳрисабз- га ҳужум қилмоқчилиги хабарини олдим...». Шахрисабз ва Китобнинг истило этилишида амир Музаф-фарнинг тажовузона ҳаракатлари ҳам аҳамият тутмай қолмаган. Манғитий амирларнинг кенагас бийларига нисбатан адовати азалий бўлиб, амир Музаффарнинг отаси амир Насрулло 1858 йилда Шахрисабзни куч билан тобеъ этган эди. У нечанчи бор қайта бўйсундирилган Шахрисабз ва Китобга ўз манғитлари- дан ҳокимлар тайин қилган, бу ерда хукм суриб келган валла- мийлар сулоласини қатағон этган,

Дониёр оталиқнинг (1840 йилда вафот этган) қизи, Даҳяк ҳокйми Ёқуббекнинг хотинини (Кенагас ойимни) икки боласи билан тортиб олиб, никоҳига зўрлик билан киритган эди. Ўша вақтда Шаҳрисабзда ҳоким бўлиб турган Дониёр оталиқнинг ўғли Искандарбекни Қоракўл туманига ҳоким номи остида бадарға этган эди. Амир Музаффар отаси амир Насруллонинг Шаҳрисабз ма-ликаси Кенагас ойим томонидан қулоғига заҳар қуйиб ўлди- рилганлигини' унутолмас эди, албатта. Тошкент руслар томо нидан эгаллангач, Искандарбек у ёққа жўнатилади. Искандар- бек зиммасидаги вазифани уддалай олмаган киши сифатида амир Музаффар томонидан ўлдирилиб юборилади. Д.НЛогофетнинг «Генерал Абрамовнинг рус қўшинлари отряди Шаҳрисабз ўлкасига кирганда, Бухоро қўшини шаҳарга ғарб томондан яқинлашиб келди. Уч томонлама қамал қилин- ган (Михайловский, Соковнин, Бухоро лашкари) Шаҳрисабз, Китоб ва Яккабоғ олингандан сўнг Шаҳрисабз беклари Кўқон- га қочди», деган сўзлари замирида асрлар бўйи давом этиб келаётган шахсий адоват, ички низоларнинг ватан, эл-улус устун келишидек қабоҳат пинҳон ётади. Амир Музаффар русларга булган вассаллик имкониятидан ҳар иккала Д. Н. Логофетнинг аламини тушунса бўлади. У, рус куроли ва қони ҳисобига забт этилган бекликлар Россия таркибига киритилмаганидан таажжуб қилиб, ачинади. Бироқ, ўн минг-лаб қурбон булган шаҳрисабзликлар қони унинг хаёлига ҳам келмаиди. Қонлар даре бўлиб тўкилиши ҳақида ran боргудек булса, улган бита аскарини ҳам ҳисобга олиб борган Sap маҳаллии аҳолини қирғин қилар экан, уларни тўплГрига ем қилганлиги, уликлардан майдонлар, дашту далалар, ҳагто бог лар тулиб кетганлигини айтишни унутадилар.

Мулоҳаза учун ахборот Бобон тўқсабо Бобон Каттақўрғоннинг Мингбозор қишлоғида, ривоятларга кура эса, Иштихонда туғилади. Отаси вафотидан кейин, онаси Нурободнинг Қора- қурсоқ қишлоғида яшовчи Алибой исмли деҳқонга турмушга чиқади. Бо бон жуда гавдали, паҳлавон йигит бўлганидан уни ҳарбий хизматга ола-дилар. Ва у тез орада довюраклиги, тадбиркорлиги, рус босқинчилари-га қарши жангларда кўрсатган қаҳрамонликлари учун олий ҳарбий ун- вон _ тўқсаболик даражасига сазовор бўлади. Бироқ, элсевар тўқсабо амир Музаффарнинг жасоратсизлиги ва босқинчиларга қарши дурустроқ мудофаа чораларини кўрмаганлигидан ғазабланади. Дарҳақиқат, амир Зирабулоқ тепаликларидаги сўнгги жангда мағлубиятга учраб азиз юрти-мизни Россия мустамлакасига айлантириб қўйди, уруш харажатларини қоплаш учун халққа оғир солиқлар солиб, қашшоқлиқда яшаётган камба-ғал деҳқонларни хонавайрон қилди. Натижада, Бобон Зиёвуддин, Нор-пой, Хатирчи туманларини ўз ичига олган мустақил миллий давлат ту-зишга қарор қилади. У амир хизматини тарк этишдан олдин, мавқеидан фойдаланиб етарли даражада қурол-яроғ, ўқ-дори тўплайди. Сўнгра, ўзи-га яқин кишилардан кичик бир гуруҳ тузади. Гуруҳ аъзолари 1869 йил-нинг октябрида 18 кишидан иборат бўлса, орадан икки ой ўтмай беш юз кишидан ошиб кетади. Бу даврда Бобон ўзини амирликка ҳам, рус-ларга ҳам бўйсунмайдиган мустақил давлат бошлиғи, халқ таъбири би- лан айтганда, «ярим подшо», деб эълон қилади. У ўз давлатида инсоф-адолат, тартиб-интизом ўрнатиш мақсадида фақат шариатда кўрсатилган солиқларнигина қолдириб, бошқаларни бекор қилади. Каттақўрғон ва Зи - ёвуддин чегараларида ҳарбий истеҳкомлар, божхоналар бино эттириб, чегарадан ўтган савдогарлардан бож олади. Бошқа амалдорларга ўрнак бўлсин деб, Хатирчи амлокдори (солиқчиси) порахўр Раҳимбойнинг мол- мулкини мусодара қилиб, камбағалларга бўлиб беради. Халққа зулм ўтказган Зиёвуддин беги Муҳаммад Юсуфбой додхоҳнинг эса бойлигини муҳтожларга тақсимлаб, ховлисини ёндириб юборади.

Амир Бобон ҳаракатини бостириш учун бир неча марта қўшин йўллайди, бироқ ҳар гал мағлубиятга учраб қайтади. Амир мушкул аҳволдан қутилиш учун Туркистон мустамлакачи маъмуриятининг Зарафшон округидан ёрдам сўрайди. Каттақўрғон уезди бошлиғи Бозенков қўзғолончиларга қарши жазо гуруҳи юборади. Норпой — Каттақўрғон чегарасидаги жангда жазо гуруҳи катта талафот кўриб чекинади. Гуруҳ мағлубиятидан ғазабланган Туркистон генерал-губернатори Кауфман Каттақўрғонга штабс-ротмистр Скобелев бошчилигида отлиқ жазо гуруҳини юборади. Гуруҳ Каттақўрғонда 25 чақирим узоқликдаги Чоршанба қишлоғидаги жангда мағлубиятга учраб, қочишга мажбур бўлади. Кауфман Скобелевни подшо обрўйига футур етказишда айблаб унинг ишини ҳарбий трибуналга топширади. Шундан сўнг, Каттақўр ғонга 500 кишилик казак жазо гуруҳи юборилади. Гуруҳ савдо карвони ниқобида араваларда бекиниб келади ва тўсатдан ҳужумга ўтиб, божхона ходимлари ва бир неча соқчини ўққа тутади. Бироқ пистирмалардан отилган ўқ ёмғири остида қолиб, жуда кўп ўлигу ярадорларини қолдириб орқага қочади. Кетма-кет мағлубиятлардан тутаққан Кауфман 1869 йил декабрь охирида, полковник Корганов бошчилигида сон жиҳатидан жуда катта, яхши қуролланган жазо гуруҳи йўллайди. Коргановнинг жазо гуруҳи иккинчи марта 1870 йилнинг 14 январида Қорақурсоқ қишлоғида жангга киради. Жазо гуруҳи бу сафар ҳам уларни тор-мор келтира олмайди... Ниҳоят, чор ҳукуматининг исковчи, собиқ афғон гуруҳининг жангчиси Каттақўрғон уезд бошлиғининг кичик ёрдамчиси Саид- хон Каримхонов ўзидек бир хоин ёрдамида қўзғолончилар манзилини аниқ- лаб жазо гуруҳига хабар беради. 1870 йилнинг сентябрида Каттақўрғоннинг Тўрткўл қишлоғида охирги — ҳаёт-мамот жанги бўлади. Қўзғолончилар қаҳрамонона жанг қилиб, деярли барчаси ҳалок бўладилар. Жароҳатланган Бобон бир уйга кириб олиб, жангни давом эттиради. Уйга ўт қўядилар.

Бобон жўхоризорга кириб бекинади. Жўхорини ҳар томонидан ўришга ки-ришадилар. Шунда Бобон «хом жўхорини ўрманглар», деб чиқиб таслим оўлади. Бироқ амир Бобонни сўраб олади ва унга: «аввалгидек садоқат билан хизмат қилсанг, омон қоласан», дейди. Бобон кўнмайди ва қуролдош дўстлари олдидаги қасамёдига содиқ бўлиб қолажагини айтади. Амир уни ўлимга ҳукм қилади ва «тила энди тилагингни», дейди. Бобон минорадан ташлашларини сўрайди. Минора устида ҳам уни амир хизматига даъват этадилар. У бош чайқаб, жаллоднинг итариб юборишини кутиб утирмай ўзини минорадан ташлаб юборади. Бобон кишилар онгида Ватанга меҳру садоқат билан хизмат қилиш тимсоли сифатида чуқур из қолдирди'.

O'xshashlar

Қатағон қилинган мулкдорлар фожеаси

Намоз Пиримқулов бошчилигидаги деҳқонлар исёни

Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши. Чоризм истибдодига карши Туркистон халкларининг миллий озодлик кураши. Жадидчилик

Шимолий Қора денгиз бўйларидаги Юнон шаҳар-давлатлари

Тошкент қўзғолони