Қулоқлаштириш кампанияси - Tarix - Referatlar

Қулоқлаштириш кампанияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

Қулоқлаштириш кампанияси Режа: 1. Шимолий Қозоғистонга сургун қилинган юртдошлар 2. Шимолий Қозоғистонга сургун қилинган юртдошлар

Шимолий Қозоғистонга сургун қилинган юртдошлар 1931 йил августида бошланган « қулоқлаштириш » ва сургун қилиш жараёнида Ўрта Осиёдан 6 минг , жумладан , Ўзбекистондан 3 795 хўжалик (17 839 жон ) Украина ва Шимолий Кавказга сургун қилинган . Аммо яқин вақтларгача Ўзбекистоннинг қайси вилоятидан қанча кишининг Шимолий Кавказга сургун қилингани маълум эмас эди. Яқинда биз Россия Федерацияси Хавфсизлик хизматининг Москвадаги марказий архивидан «қулоқ»лар ортилган эшелонларнинг 1931 йил 28 августдан 16 сентябргача бўлган вақтдаги ҳаракати хақидаги диспетчер маълумотини топишга муваффақ бўлдик. Унда 1931 йил 28 августда Когондан жўнатилган 605-сонли эшелоннинг Шимолий Кавказнинг Прикумск туманига етиб келганлиги қайд этилган. Бу эшелонда 231 оила (1 542 киши) бўлиб, шундан 387 нафарини эркаклар, 324 нафарини аёллар, 646 нафарини эса болалар ташкил этган. Каттақўрғондан чиққан 615-эшелонда 282 хўжалик (1 450 киши) бўлиб, шундан 471 нафари эркаклар, 396 нафари аёллар, 583 нафари эса болалар бўлган. Эшелон 9 сентябрда Шимолий Кавказнинг Прохладная бекатидан ўтиб, Махачқалъага етиб келганда бир боланинг ўлганлиги қайд этилган. Эшелон борадиган жой Карамюк бекати эди. Термиздан йўл олган 611-сонли эшелонда 288 оила (1 602 жон) бўлиб, шундан 447 нафарини эркаклар, 430 нафарини аёллар, 735 нафарини эса болалар ташкил этган. Бу эшелон 1931 йил 1 сентябрда Чоржўйдан ўтган. Унинг Прикумск туманига бориши белгилаб қўйилган. Самарқанддан жўнаган 617-сонли эшелонда эса 304 оила (1 493 киши), шундан эркаклар 611 киши, аёллар 416 киши, болалар 666 киши бўлган. 9 сентябрда бу эшелондагилар Красноводскка етиб келишган ва пароходда Каспий денгиз орқали Махачқалъани ҳам босиб ўтишган. Бундан ташқари, айни вақтда Шимолий Кавказга Самарқанд вилоятидан 700 хўжалик (3 680 жон), Бухоро вилоятидан 691 хўжалик (3 820

жон), Сурхондарё вилоятидан эса 100 хўжалик (482 жон), яъни бутун Ўзбекистон бўйича 1 491 хўжалик (7 982 жон) сургун қилинган. Ўз уйидан, ҳовли-жойидан, от-уловидан, мол-мулкидан, рўзғор буюмларидан, ишлаб чиқариш қуролларидан маҳрум қилиниб, юк ташиладиган вагонларга ортиб юборилган ва йўл азобларини тортган бу юртдошларимиз Шимолий Кавказнинг Прикумск, Арзгир, Будённий, Апанасенков туманларига келтирилган. Улар дашт-чўл ерларини ўзлаштириш, ғалла, пахта етиштириш ва бошқа оғир ишларга сафарбар қилинган. Меҳнат сургунига юборилган бу бева-бечоралар ҳисобига пахтачилик, ғаллачилик совхоз ва қишлоқ хўжалик артеллари тузилган. Уларнинг кўпчилиги йўл азобидан, оғир меҳнатдан, ноқулай иқлимдан, турли хил касалликлардан, очарчиликдан ўлиб кетган, бир қисми сиёсий қатағонга учраб отиб ташланган, узоқ муддатларга қамоқ жазосига ҳукм этилган. Улар 1937-1938 йиллардаги оммавий қатағонга учраган кишилардан ҳам кўпроқ азоб-уқубат чекканлар. Иккинчи жаҳон уруши бошлангач, сургундагиларнинг бир қисми фронтга, кекса ёшдагилари эса меҳнат лагерларига юборилган. Улар жангоҳларда фашистлар ўқидан ҳалок бўлган, меҳнат лагерларидаги мислсиз оғир шароитга бардош беролмай ўлиб кетган. Меҳнат сургунидагиларнинг маълум бир қисми қочиш вақтида, муҳожирликка чиқиб кетиш пайтида ушлаб олиниб, узоқ муддатга қамоқ жазосини олган, баъзилари эса отиб ташланган. Ўзбекистондан Шимолий Кавказ ўлкасига сургун қилинганларнинг кўпчилиги ватанга қайтиб кела олмаган. Уларнинг аксари бегона юртларда ҳалок бўлган, жуда ҳам оз қисмигина бир амаллаб она юртларига қайтиб келишган. Биз, «Мерос» халқаро илмий-амалий экспедиция аъзолари, қайтиб келган ватандошлар тақдирини билиш мақсадида 2004 йил 13-25 апрель кунларида Самарқанд, Бухоро ва Сурхондарё вилоятлари бўйича илмий сафар уюштирдик. Натижада Шимолий Кавказга сургун қилинганлар ва

уларнинг авлодлари ҳақида қимматли ҳужжат ва материалларни қўлга киритилди. Жумладан, Каттақўрғон туманидан 1931 йил августида ўша 615- эшелонда Шимолий Кавказга сургун қилинган 75 хўжалик (349 жон) орасида Ражаббой Дўстмуродбой бошлиқ 12 жондан иборат оиланинг (Катта Араб қишлоғидан) ҳам бўлгани аниқланди. Бу оилага қарашли 12 таноб ер, боғ, чорбоғ, 200-300 бош қўй, бир жуфт ишчи ҳўкиз, 4 бош қорамол, 3 эшак, бир кўпкари чопадиган от ва бошқа уй-рўзғор буюмлари тортиб олиниб, уларнинг ўзлари эса «қулоқ» сифатида сургун қилинган. Шу ҳақда Эгамназар Ражабов бундай эслайди: «...Ҳовлимизнинг рўпарасидаги катта дарвоза ёнида бир-икки от қўшилган тўрт ғилдиракли фургон, Қафталида 2-3 отлиқ милтиқ таққан одамлар акам ва онамларга: «Бўлинг, чиқаринг, аравага ортинг!», деб дағдаға қилишди. Онам, акамлар, опаларим йиғлаб, уйдаги кўрпа, ёстиқ, енгил нарсаларни ташиб, аравага ташлай бердилар. Юклар ортилгач, бизларни аравадаги юклар тепасига миндириб, катта ёшдаги акамларни арава орқасидан пиёда Каттақўрғон шаҳрига қараб ҳайдадилар. Эски тош йўли темир йўл вокзалидан ўтгач, ҳозирги паркнинг ўнг томонидан ўтадиган йўлга қўшиларди. Эски паркнинг ўрни шаҳарлик Худойназарбойники бўлган. Шу вақтда атрофи тиконли сим билан ўралиб, ичига баланд-баланд жўя тортилиб, тамаки экилган эди. Ўша Худойназарбойнинг ўғиллари Ғуломиддинлар ҳам «қулоқ»қа тортилиб, бизлар билан бирга Кавказга сургун қилинган эдилар. ГПУ, прокурор шу тамакизорнинг кунчиқар бетида пишиқ ғиштдан қурилган катта саройда ўтирар эканлар. Араваларимиз тўғри шу саройга киритилди. Тамакизорнинг ярмига борганимизда олдимиздан катта акамиз Абдуҳаким бир ҳасани кўк отчага минган ҳолда чиқиб қолди. У бундан икки йил аввал давлат ишига, «Улус» ширкатига «отаман» бўлиб сафарбар қилинган эди, Қиличқишлоқда яшарди. У қулоққа тортилмаган эди. Шунга қарамай, бизларни олиб келаётган отлиқ соқчилар Абдуҳаким акамни ҳам отлари билан биз кирган саройга олиб келдилар. ГПУ ва прокурорга айтишиб, акамни ҳам бизларга қўшиб, пахта заводидаги усти ёпиқ, атрофи

сим билан ўралган каппонга келтириб қамадилар. Шу жойда 15 кун тунашга тўғри келди. Жўнашга 3-4 кун қолганда Абдуҳаким акам Қиличқишлоқдаги оилаларини ҳам олиб келишга мажбур бўлди. Шу вақтда отамиз Ражаббой Қаршида сургунда эди. У узоқ жойларга сургун қилинаётганимизни эшитиб, дарҳол Каттақўрғон ГПУсига, прокурорига келиб: «Мени ҳам болаларим билан бирга жўнатасизлар», деган. Натижада отамиз ҳам бизларга қўшилди». Ниҳоят, бу оила Николо-Александровск деган жойга етиб келиб, эгалари Сибирга сургун қилинган ҳовлилардан бирига жойлашади. Ражаббой Дўстмуродов оиласи унинг аёли Сапарова Шарофат, ўғиллари Абдуҳаким, Абдухалил, Дўстназар, Эгамназар, қизлари Назокатхон, Ойдинхон, катта келини Ҳикматхон, кичик келини Назонхон , катта ўғлининг ўғли Муродилла, кичик ўғлининг қизи Меҳрилардан иборат эди. Бу оиланинг сургундаги азоб-уқубатлари, қисмати Эгамназар Ражабовнинг 1992 йил 18 февралида тугаллаган эсдалигида ўз ифодасини топган. Шу пайтда у 71 ёшда эди. Афсуски, бу инсон ҳозир орамизда йўқ. Лекин унинг эсдалиги ниҳоятда қимматли ҳужжати бўлиб қолди. Бу эсдаликда Шимолий Кавказ сургунида бўлган бир қанча каттақўрғонликларнинг номлари зикр қилинган. Жумладан, Саройқўрғон қишлоғидан сургун қилинган Қодир қассоб, Пайшанба қишлоғидан сургун қилинган Маъруф боболарнинг номлари эсдаликда келтирилган. Сурхондарё вилоятининг ўша вақтдаги Жарқўрғон туманидан 50 хўжалик (269 жон), Сариосиё туманидан 25 хўжалик (112 жон), Денов районидан 25 хўжалик (101 жон) Шимолий Кавказга сургун қилингани, «қулоқлар» ортилган 611-сонли эшелонннг Термиздан чиқиб, 1931 йил 1 сентябрда Чоржўй темир йўл бекатиидан ўтгани, бориладиган жой Шимолий Кавказнинг Прикумск тумани экани, шунингдек, эшелонда 276 оила, 1342 киши, шундан эркаклар 337, аёллар 636, қолгани болалар экани ҳам архивда ўз аксини топган.

Қумқўрғон туманидаги «Беш қаҳрамон» ширкат хўжалиги жойлашган Оқсой маҳалласи, Ҳайдар Баратов кўчаси, 39-уйда 85 ёшли Лолабиби Қурбонназарова яшайди. У Шимолий Кавказга сургун қилинган 11 жондан иборат Мулла Қурбон бобо Назаровнинг кенжа қизи. 1931 йил августида бу оилани қизил вагонга жойлаштиришганда уни ўлдига чиқаришиб, холаси Султонбибига қолдириб кетишган. Сургундаги 10 кишидан фақат биргина Жуманазар Қурбонов ўз юртига қайтиб келган, қолган оила аъзолари ўша бегона юртда қолиб кетишган. Оғир меҳнат, очарчилик, касаллик, даҳшатли уруш гирдобида қолган Мулла Қурбон бобо ва унинг жигаргўшалари ватанларига қайтиб кела олмай, ўша бадарға қилинган тупроқдан абадий жой топдилар. 1870 йилда туғилган, Сариосиё тумани Сарижўй қишлоғилик Саид Рўзиев хўжалиги ва мол-мулки мусодара этилиб, 1931 йил августида Шимолий Кавказга сургун қилинган. Унинг набираси Мирза Муҳаммад Назаров 1936 йилда туғилган, ҳозирда Лангар қишлоғида яшайди. Шу ернинг Хуфор қишлоғидан сургун қилинган Мулла Малик (Бухорода 15 йил ўқиган) ҳам Шимолий Кавказга сургун этилган. Кейинчалик унинг ўзи қайтиб келган, оиласи, фарзандлари эса сургунгоҳда қолиб кетганлар. Мулла Малик 1952 йил ноябрида оламдан ўтган. Бу ҳақда унинг 1944 йилда туғилган ўғли Маликов Исматулла маълумот берган. Шимолий Кавказнинг руслар яшайдиган туманларидаги колхозларда пахтачиликни жорий қилишда Ўрта Осиёдан сургун қилинган «қулоқ»лардан фойдаланилган. 1937 йил 25 мартдаги махсус хабарномадан маълум бўлишича, Бурлаций туманидаги тўрт колхоздан ташқари, бошқа колхозларга пахта чигити ташиб келтирилмаган, аввал чигит экилган майдонлар экиш фасли учун тайёрлаб қўйилмаган, экиш режалари колхозларга етказилмаган, ишлаб чиқариш режалари тузилмаган, бригадалар ва звенолар бўйича ерлар бириктириб қўйилмаган. Бу маълумотномага асосланган ҳолда аниқ айтиш

мумкинки, экин майдонларининг ўз вақтида мавсумга тайёр бўлмаганлиги учун сургундаги юртдошларимиз жазоланмай қолмаганлар. Сургун қачон ва ким томонидан қилинган бўлса ҳам, доим сургун қилинувчи азоб-уқубатни бошидан кечирган. Аммо советларнинг ўтган асрнинг 30-йилларида олиб борган сургун сиёсатидек даҳшатли воқеалар тарихда кам бўлган. Шунинг учун ҳам кўплаб ватандошларимиз ҳукумат томонидан ижозат берилмаганлигига қарамай, бир амаллаб она юртларига қочиб келиш пайида бўлганлар. Уруш тугагач, пахтазор ерлар ва колхозлар вайрон этилганлиги сабабли совет давлати ўзбекистонлик «қулоқлар»иинг ўз ватанларига қайтиши учун расман рухсат беради. Аммо сургун ва уруш азобларидан тирик қолган саноқли кишиларгагина қадрдон қишлоқларига қайтиш бахти насиб этади. Шимолий Қозоғистонга сургун қилинган юртдошлар 1929-1936 йилларда зўравонлик билан ўтказилган коллективлаштириш «қулоқ» қилиш жараёнида «қулоқлар», «қишлоқ буржуазияси», «социализм душманлари», «колхоз душманлари», «муштумзўрлар», «аксилинқилобчи унсурлар» каби ҳақоратомуз номлар билан атаб келинган ўзига тўқ, тадбиркор ўзбек деҳқонлари бегона юртларга бадарға қилиндилар ва улар азоб-уқубатли, жафоли кунларни бошдан кечирдилар, кўплари эса ҳалок этилдилар. Бу совет давлати томонидан амалга оширган халқларни оммавий депортация қилиш, яъни қатағон этишнинг биринчи босқичи эди. Истиқлол туфайли яқин тарихимизнинг сохталаштирилган ва бузилган ана шу саҳифалари қайта тиклана бошлади. Шу мавзуга бағишланган кўплаб китоб, мақола ва хотиралар эълон қилинди, телевизион кўрсатувлар ва радиоэшиттиришлар олиб борилди. Мазкур масалага аталиб бадиий асарлар, илмий тадқиқотлар яратилмоқда, диссертациялар ҳимоя этилмоқда. Ўзбекистоннинг ўз ички ҳудудларига, Украинанинг Херсон вилоятига, Шимолий Кавказга (ҳозирги Ставрополь ўлкасига) сургун қилинган юртдошларимиз фожеали қисмати маълум даражада монографик

тадқиқотларда ўз ифодасини топган 1 . Аммо Ўзбекистондан Шимолий Қозоғистонга сургун қилинганлар ва уларнинг ўша бегона юртда фожеали ҳаёт кечирганликлари ҳозиргача ўзбек ва қозоқ тарихшунослигида мутлақо ўрганилмай келади. Ушбу мақолада Шимолий Қозоғистонга сургун қилинган ўзбекистонлик «қулоқлар» ва уларнинг қисмати ҳақида айрим янги маълумотлар келтирилади. ВКП(б) МҚ Сиёсий Бюросининг 1930 йил 20 февралдаги “ «Коллективлаштириш ва иқтисодий қолоқ миллий районларда қулоқларга қарши кураш тўғрисида»ги қарори бўйича ОГПУга 2 миллий республикаларни ёппасига коллективлаштириш районларида 15 мартга қадар Ўзбекистондан 1000, Туркманистондан 200, Қирғизистондан 100 кишини «қулоқ» қилиш ва концлагерларга юбориш вазифаси топширилади. Топшириқ Ўзбекистон бўйича ортиғи билан, яъни 1195 киши миқдорида бажарилади 1 . «Учлик»нинг қарори билан уларнинг бир қисми қамоқ ва сургун жазосини Сибирь, Урал ва Шимолий Қозоғистонда ўташга ҳукм қилинади. Шимолий Қозоғистонга қамоқ жазосини ўташ учун сургун қилинганлар орасида Шаҳрихондан Мирусмон Мираҳмедов, Кенжабой Ашурбоевлар ҳам бўлганлар. Сургун қилинган иккинчи тоифали «қулоқлар» миқдори тўғрисида 1930 йил 4 майгача бўлган маълумотда Ўрта Осиёдан 400 оила (2000 жон) сургун қилиниши керак бўлган, шундан 80 оила (281 жон) Қозоғистонга юборилган. ОГПУ ГУЛАГи махсус кўчирилганларлар бўйича бўлимининг маълумотида 1930 йили Ўрта Осиёдан Қозоғистонга 159 оиланинг сургун қилингани айтилган 2 . 1 +аранг: Шамсутдинов Р. Ызбекистонда советларнинг =уло=лаштириш сиёсати ва унинг фожеали о=ибатлари. Тошкент, 2001; Шу муаллиф. +ишло= фожеаси: жамоалаштириш, =уло=лаштириш, сургун. Тошкент, 2003; Шамсутдинов Р., Мамажонов А. Шимолий Кавказ сургунидаги юртдошлар =исмати. Тошкент, 2005. 2 ОГПУ – Бирлашган Давлат Сиёсий Бош=армаси. 1 РГАСПИ (Россия Давлат ижтимоий-сиёсий ташкилотлар архиви), 62-фонд, 2-рыйхат, 2138-иш, 18-бет. 2 ГАРФ (Россия Федерацияси Давлат архиви), 9479-фонд, 1-рыйхат, 89-иш, 205-бет.

ОГПУ Қозоғистондаги ваколатли вакили Даниловскийга, Ўрта Осиёдаги ваколатли вакили Л.Г.Мироновга 1930 йил 16 апрелда телеграмма йўллаб, унда Ўрта Осиёдан жўнатилган «қулоқлар»ни жойлаштириш ва уларга хизмат кўрсатиш кераклиги айтилган. Телеграммада бундан буён Ўрта Осиё ҳудудидан «қулоқлар»ни қайси районларга сургун қилиш масаласи ОГПУнинг махсус санкциясидан сўнггина амалга оширилиши лозимлиги уқтириб ўтилган 3 . 1930 йил 30-31 январда ОГПУ коллегиясининг жойлардаги доимий вакиллари ва бўлимлари раҳбар ходимлари билан бўлган йиғилишида «қулоқлар»ни тугатиш масаласи кўриб чиқилган ва Ўрта Осиёдан 2 минг «қул»ни Қозоғистонга сургун қилишга қарор қилинган 4 . ВКП(б) Марказий Қўмитасининг таклифи билан ОГПУ органлари зиммасига 1933 йилда собиқ Иттифоқнинг шаҳар ва қишлоқларидаги аксилинқилобий «қулоқлар» ва жиноятчи унсурларни кўчириш ва бундайларнинг умумий миқдори 2 000 000 кишидан иборат бўлиши масаласи юклатилади. 1933 йилдаги кўчириш 1931 йилдагига нисбатан миқдор жиҳатидан бир неча бор ортиқ эди. Агар 1931 йили фақат қишлоқдагилар сургун қилинган бўлсалар, 1933 йилда эса сургун қилинганлар контингенти ҳар хил ижтимоий қатламлардан, ҳам қишлоқ, ҳам шаҳар аҳолисидан иборат бўлган. Шу боис сургун қилиш техникаси анча мураккаблашган. 1933 йилги сургун пайтида саноат корхоналари тўлалигинча «қулоқлар»дан тозаланган, махсус посёлкалардан қочган «қулоқлар» ҳам, аввалги яшаш жойларидаги, қишлоқлардаги «қулоқлар» ҳам бошқа жойларга кўчирилган. 1933 йилда кўчириш компанияси амалга оширилгач, махсус посёлкалардаги махсус кўчирилганлар миқдори 5 миллионга етган. Уларнинг ижтимоий келиб чиқиши, сиёсий савияси, аҳволи, ўтмиши эса хилма-хил бўлган 5 . 3 Ц ФСБРФ (Россия Федерацияси Федерал Х авфсизлик Х измати марказий архиви). 2- фонд, 8-рыйхат, 3-иш, 44-бет. 4 Ыша архив, 2 фонд, 8-рыйхат, 35-иш, 4-8-бетлар. 5 Ыша архив, 2-фонд,11-рыйхат, 1313-иш, 71-бет.

1933 йил 19 июнда ОГПУ кадрлар бўлими бошлиғининг ўринбосари Вейншток номига ОГПУ махфий сиёсий бўлимининг бошлиғи Г.А.Молчановдан келган хатда директив инстанциянинг қарорига мувофиқ 1933 йилда Кавказорти ва Ўрта Осиёдан Шимолий Қозоғистонга «қулоқлар»ни кўчириш амалга оширилиши кўзда тутилаётгани қайд этилган. Унда, жумладан, бундай дейилган: «Ўрта Осиёдан шу йилнинг 15 июлидан 20 июлигача бўлган вақт ичида 500 оила, тахминан 2 500 киши Шартандиқ станциясига жўнатилиб, меҳнат посёлкаларига жойлаштирилади. Бундан ташқари, ўша йилнинг июнь ойида Шартанди станциясига 3 йилдан 5 йилгача қамоқ жазосига ҳукм этилган маҳбуслардан 3 000 киши келтирилиб, улар ҳам меҳнат посёлкаларига жойлаштирилади ва уларнинг оилалари ҳам кейинчалик кўчириб келтирилади» 6 . Хатда Шимолий Қозоғистондаги Кавказорти турклари ва арманларидан, Ўрта Осиё халқларидан иборат 8 000 кишининг аксарияти рус тилини биламаганликлари боис меҳнат посёлкаларидаги махсус бадарғачилар орасида агентура-оператив ишларини олиб бориш учун сургун қилинган меҳнат бадарғачилари тилини биладиган оператив ходимлардан-Ўрта Осиёдан 5 кишини, Кавказортидан эса 3 кишини Шимолий Қозоғистонга юбориш сўралган. ОГПУнинг Қарағанда вилояти бўлими аппаратида ва меҳнат посёлкалари комендатураларида меҳнат бадарғачилари тилини биладиган оператив ходимларнинг бўлиши зарурлигига алоҳида аҳамият қаратилган. ОГПУ ГУЛАГи бошлиғи М.Д.Берман 1933 йил 25 майда “Қозоғистонда «ОГПУ меҳнат посёлкаларига сургун қилинган «қулоқлар»ни қабул қилиб олиш режаси»ни тасдиқлайди. Унга кўра, 1933 йилнинг учинчи декадасида Ўрта Осиёдан 2000 «қулоқ» Шимолий Қозоғистоннинг Шартанди темир йўл бекатига келтирилиши кўрсатилган 7 . Кўчиришнинг тахминий муддати 1933 йилнинг 10 июнидан 15 июнигача қилиб белгиланган бўлса-да, бироқ кўчириш 15 июлдан 20 июлгача амалга оширилган. 6 ЦАФСБРФ, 2-фонд, 11-рыйхат, 1313-иш, 105-106-бет лар . 7 ЦАФСБРФ, 2-фонд, 11-рыйхат, 1309-иш, 14-бет.

ОГПУнинг Ўрта Осиёдаги доимий вакили Райский 1933 йил 3 июлда Тошкентдан ОГПУ сиёсий-махфий бўлими бошлиғи Г.А.Молчановга, ОГПУ ГУЛАГи бошлиғи ўринбосари Плинерга меморандум йўллаб, сургун қилинаётганлар Марв ва Тошкентда иккинчи мартда эмлашдан ҳамда тўлалигинча санитария кўригидан ўтказилганлигини хабар қилган 8 . ОГПУ махфий сиёсий бўлими бошлиғи ўринбосари Люшковнинг 1933 йил июлида тақдим этган “ «Қулоқларни сургун қилиш тўғрисида»ги маълумотномасида Ўрта Осиёдан Қозоғистонга 1933 йилнниг 15 июлидан 20 июлигача бўлган вақт ичида 500 оила (2000 киши) сургун қилиниши тахмин қилинаётгани айтилган. Бошқа бир расмий ҳужжатда эса 1933 йил 8 июлдан 10 июлгача бўлган вақт ичида Ўрта Осиёдан Қозоғистонга 500 оиланинг эшелонларда жўнатилгани қайд қилинган 9 . Шимолий Қозоғистон сургунидаги ўзбеклар бошқа миллатлар каби мислсиз оғир шароитда меҳнат қилишган, бир амаллаб кун кўришган. Уларнинг кўплари очликдан, тўйиб овқат емасликдан, тинка-мадорни қуритадиган оғир меҳнатдан, руҳий азоблардан, миллий, диний камситишлардан ўлиб кетганлар. Қуйида ўша муҳит манзарасига оид ҳужжатли лавҳаларга мурожаат қиламиз. Совет махсус хизмати томонидан тайёрланган «Махсус кўчирилганларнинг сиёсий кайфияти ва аксилинқилобий фаоллиги» деб номланган махфий маълумотномада Қозоғистоннинг Қурдай туманидаги «Шартюба» совхозига махсус кўчирилганлар тумандаги махсус посёлка коменданти номига ариза билан мурожаат қилиб, 6 ой давомида иш ҳақи олмаётганликлари, 1933 йил январидан бери нон билан таъминланишда кўплаб узилишлар бўлаётгани, ҳозирда эса очарчиликни бошдан кечираётганликла-рини қайд этганлар. Бундай оғир аҳвол туфайли 1933 йил 1 январдан бери 200 кишининг қочиб кетганлиги, совхоз дирекцияси махсус кўчирилганларга тегишли ғалла фондини эркин ёлланган ишчиларга бериб 8 ЦАФСБРФ, 2-фонд, 11-рыйхат, 313-иш, 108-бет 9 ЦАФСБРФ, 2-фонд, 11-рыйхат, 1309-иш, 18-19-бетлар.

юборгани, очлик оқибатида меҳнат бадарғачилари оила-оила бўлиб ҳишиб кетаётгани, айрим ҳолатларда овқат ўрнида ит ва мушукларни ейишга мажбур бўлаётанлари, овқатланиш ёмонлашгани туфайли эркаклар ва аёллар орасида 1 ва 2-тоифали ногиронлар сонининнг ўсиб бораётгани таъкидланган 10 . Махсус посёлкалардаги ўлимнинг кўпайиши озиқ-овқат билан таъминланишнинг мутлақо чидаб бўлмас аҳволи билан боғлиқ эди. Мислсиз оғир моддий аҳвол туфайли ўлган ҳайвонларни, одамларни, ҳар хил сунъий маҳсулот, ясама териларни овқат ўрнида истеъмол қилиш махсус кўчирилганлар орасида ўзини-ўзи ўлдириш, қишлоқлар бўйлаб дарбадарлик қилиш каби фожеали ҳолатлар рўйхатга олинган 11 . 1933 йил 10 июнга оид ана шундай махфий маълумотда Шимолий Қозоғистондаги меҳнат сургунидагилардан 900 киши очликдан, 300 кишининг эса ҳишиб кетишдан ҳалок бўлиш хавфи борлиги қайд этилган. Шимолий Қозоғистондаги меҳнат бадарғачиларининг ҳаддан зиёд оғир аҳволи Ички ишлар халқ комиссарлиги Қарағанда вилояти бошқармаси қошидаги Меҳнат посёлкалари бошлиғи Шкеленинг 1934 йил 5 декабрда ГУЛАГ бошлиғи М.Д.Берманга йўллаган ёзма маърузасида ҳам ифодаланган 12 . 1934 йил 1 ноябргача бўлган ҳолатга кўра, меҳнат бадарғачиларининг умумий миқдори 33 658 оила (95 609 жон)дан иборат эди. Шундан катта ёшдагилар 58 943, болалар 36 666 кишини ташкил этган. Қишлоқ хўжалигида 49 547 киши, саноатда 46 062 киши банд бўлган. Оғир меҳнат, аянчли турмуш, очарчилик, касаллик ва бошқа сабаблар билан 1934 йилнинг 10 ойи ичида 5 656 киши ўлган, 3 135 киши қочиб кетган. Меҳнат бадарғачилари озиқ-овқат танқислигидан ташқари, иссиқ кийим, пойафзал ва ички кийимлар билан ниҳоятда кам таъминланган, уларнинг 50 фоизга яқинида эса умуман иссиқ кийим ва пойафзал бўлмаган. Уст-бош, оёқ кийим олишга 10 ЦАФСБРФ, 2-фонд, 11-рыйхат, 1311-иш, 49-50-бетлар. 11 Ыша архив, 75-76-бетлар. 12 ГАРФ, 9479-фонд, 1-рыйхат, 22-иш, 31-37-бетлар.

мутлақо қурби етмаган ногиронлар ва кўп болаликлар сони 3 000 кишига етган. Қарағанда кўмир конида ишлаган ҳар бир меҳнат бадарғачисининг ойлик маоши ўртача 149 сўмни, олтин конидагиларнинг маоши 148 сўмни, саноат комбинати ва посёлка қурилишларидагиларнинг маоши эса 82 сўмни ташкил этган. Қарағанда кўмир конидаги меҳнат бадарғачиларидан 7 140 киши бевосита шахтада ишлаган. Шахтада ўртача ойлик 154 сўм 40 тийин, бошқа ишларда эса 146 сўм 70 тийин бўлган. Дарвоқе, 7-сон шахтадаги меҳнат бақарғачилари меҳнат мусобақасида ғолиб чиқиб, Қарағанда кўмир конининг кўчма қизил байроғи билан тақдирланганлар. 1934 йили меҳнат бадарғачилари 328 610 центнер ғалла, 29 700 центнер крупа, 113 930 центнер ем, 6 061 центнер техник ғалла, 323 690 центнер картошка ва сабзавот, 324 940 центнер беда, 24 920 центнер силос тайёрлаганлар. ОГПУнинг махсус сиёсий бўлими бошлиғи ўринбосари Сидоровнинг 1933 йил 22 августдаги “ «Қозоғистон АССР Қарағанда вилоятида махсус бадарғачиларни таъминлашдаги камчиликлар тўғрисида»ги ахборотида махсус бадарғачиларнинг таъминоти мислсиз даражада оғир ва кескин ҳолда бўлганлиги қайд этилган. Ўша йилнинг июлида очликдан озиб қуруқ гавдаси қолган 722 киши ўлган, 2 210 киши овқатсизликдан озиб-тўзиб кетган. Бундай ҳолатга махсус бадарғачиларнинг озиқ-овқат карточкаси билан ўз вақтида таъминланмаслиги, озиқ-овқат билан таъминлашдаги доимий узилишлар, иш ҳақининг ўз вақтида берилмаслиги сабаб бўлган. Кўмир қазиб чиқариш билан машғул бўлган 21-сон махсус посёлкадагилардан 1 431 киши ўз вақтида маошларини олмаган, бунинг устига 3 кун давомида нон билан таъминланмаган. Махсус коопсавдо омборхонасида ун бўлмаслиги оқибатида 25 ва 26 июль кунлари 800 киши нон билан таъминланмаган.

Махсус бадарғачиларнинг 379 920 сўм миқдордаги маошлари берилмай қолган. Шундай аҳвол туфайли махсус бадарғачилар оммавий суратда СССР ичкарисига ва хорижга ёрдам сўраб мурожаат этганлар 13 . Шимолий Қозоғистондаги махсус бадарғачиларнинг иқтисодий аҳволи, турмуш шароити мислсиз даражада оғир ва ачинарлигини эътиборга олиб, ОГПУ раиси ўринбосари Г.Г.Ягода СССР Халқ Комиссарлари Совети раиси В.М.Молотовга маъруза билан мурожаат этиб, Қозоғистон АССР Қарағанда вилояти қишлоқ хўжалигида ер ўзлаштирувчи махсус бадарғачилар 1932 йилдаги экинларнинг нобуд бўлишидан ҳозирга қадар ўзларига келолмаётганликларини асослаб берган. Шундан келиб чиқиб, СССР ХКСининг 1931 йил 16 августдаги қарорида кўрсатилган махсус бадарғачиларни 1934 йил 1 январгача бўлган солиқлар, йиғимлар ва тайёрловлардан озод қилиш ҳақидаги имтиёзини 1935 йил 1 январгача, яъни яна бир йил муддатга чўзиш зарурлиги масаласи ўртага қўйилган ва ҳукумат бу таклифни қабул қилишга мажбур бўлган эди 14 . Лекин бу имтиёзлар ҳам аҳволни яхшилашга имкон бермаган. 1936 йилда Шимолий Қозоғистонда 7 744 меҳнат бадарғачи оилалари (30 046 жон) ҳаёт кечирган. Ўша йили бошқа ўлкалардан келганлар 1 833 кишини, ички қайта кўчиришлар орқали келганлар 364 кишини, оилалар қўшилиши натижасида келиб қолганлар 100 кишини ташкил этган. Қочувдан қайтариб келтирилганлар 323, қочувдан ихтиёрий қайтиб келганлар эса 482 кишини ташкил этган. Бошқа турли сабаблар билан яна 570 киши келган. Шу вақт ичида меҳнат бадарғачилари сафидаги йўқотиш қуйидагича бўлган: нотўғри сургун қилинганлар - 1 674 нафар; боқимандаликка ўтказилганлар - 148 нафар; ўлганлар - 2 201 нафар; қочиб кетганлар – 354 нафар; 13 ЦАФСБРФ, 2-фонд, 11-рыйхат, 1310-иш, 123-124-бетлар. 14 ГАРФ, 9479-фонд, 11с-рыйхат, 20-иш, 8-бет.

қамоққа ҳукм этилганлар – 315 нафар; ҳуқуқи тикланганлар - 8 264 нафар; бошқа ташкилотларга бериб юборилганлар – 436 нафар; бошқа сабаблар туфайли кетганлар – 1 152 нафар. Жами - 15 044 нафар киши. 1937 йил 1 январда эса Шимолий Қозоғистон меҳнат посёлкаларида 28 377 оила (89 342 жон) бўлган 15 . Шимолий Қозоғистон сургунидаги кўплаб ўзбеклар, юқорида таъкидланганидек, аянчли шароитга бардош бера олмай ҳалок бўлганлар. Шимолий Қозоғистоннинг Шартандиқ тумани 37-сон меҳнат посёлкасидаги 185 кишидан иборат ўзбеклар гуруҳи 1936 йил 19 февралда Ўзбекистон ССР Марказий Ижроия Қўмитасига илтимоснома йўллайди. Уни қуйида айнан келтирамиз: «Биз 1933 йилдан бери меҳнат посёлкаси тизимида тишимизни тишимизга қўйиб, ҳар қандай қийинчилик ва машаққатларга чидаб келмоқдамиз. Шимолий Қозоғистондаги иқлим шароитида бизнинг иш қобилиятимиз кескин даражада пасайган, бунинг устига, агар биз ўз юртимизда пахтачилик билан шуғулланган бўлсак, бу ерда бизга шундай ишларни топширишмоқдаки, уни бажаришга асло қодир эмасмиз. Шунинг учун ҳам орамизда нафақат ногиронлар, балки бу ердаги меҳнатга мосланмаган кишилар ниҳоятда кўп. Бизнинг 90 фоизимиз топширилган ишини эплай олмаяпти, шунинг учун ҳам оиламиз у ёқда турсин, ақалли қисқа муддат бўлса ҳам, ўзимизни боқиш учун зарур бўлган меҳнат кунига эга эмасмиз. Манглай теримиз билан ризқ-насиба топа олмаганимиз сабабли, жорий 1936 йилдан бошлаб очликка маҳкум этилганмиз, ҳеч бир жойдан ҳеч қандай ёрдам ололмаётганимиз сабабли секин-аста очликдан ўлишдан бошқа иложимиз қолмаган. Ҳолбуки, бизлар яшашни, ишлашни, ўзимизни бардам тутиш учун бир бурда нонни халол топиб ейишни хоҳлаймиз. Агар бардош бериш мумкин 15 Ыша манба, 89-иш, 211-бет.

бўлган иқлимда ва ўз ихтисослигимиз - пахтачилик бўйича ишлаганимизда, социалистик давлатга кўпроқ фойда келтирган бўлар эдик. Шимолий Қозоғистонга кўчирилган 1 523 нафар кишидан 185 кишигина тирик қолди. Қолган кишилар иқлимга ва биздан катта куч- қувватни талаб этаётган меҳнатга мувофиқлашмаганлигидан, шунингдек, 40 градусли аёз ва бўронлардан вафот этиб кетдилар. Биз шунга ишонамизки, ҳукуматимиз бизнинг бутунлай қирилиб кетишимизга йўл қўймайди ва пахтачилик ихтисослиги билан шуғулланиб, ўз давлатимизга фойда келтиришимиз учун бизни ёки ўз ватанимизга қайтариб олиб кетади, ёки иттифоқнинг иссиқроқ жойларига кўчиради. Биз тўртинчи марта Сизларга мурожаат этмоқдамиз ва бизга эътибор бериб, оилаларимизни очликдан сақлаб қолишимиз учун ишлашимизга имкон берилади, деб ишонамиз. Бизнинг ногиронларимиз, чолу кампирларимиз, аёллару болаларимиз ҳукуматимиздан ёрдам кутади ва бу сўнгги илтимосимиз жавобсиз қолмайди, деб умид қилади. Бизнинг илтимосимизга қуйидаги манзилга тезроқ ижобий жавоб беришингизни кутамиз: Шимолий Қозоғистон, Қарағанда вилояти, Омск темир йўлининг Шартандиқ бекати, 37-меҳнат посёлкаси. Абдураимов - 4 киши. Камолов Алиахан – 6 киши. Набиев Раби - 7 киши. Маҳматов Тоғай - 5 киши. Омонов Ризо – 4 киши. Йўлдошев Умур – 5 киши. Йўдошев Мамажон – 3 киши. Бахтиёров Тансух – 3 киши. Саидов Тўти – 2 киши. Аблязизов Мам (Мамед) – 3 киши. Саидин Носо (Нисо)– 3 киши. Закд Абриколов - 5 киши. Абдураҳмонов Абдурасул – 6 киши. Норматов Ўлмас – 4 киши. Раҳматов Рўзи – 4 киши. Чориева Орзи – 4 киши. Раҳмонов Абдожен (Абдуллажон) – 5 киши.

Турсунов Исмоил – 4 киши. Ашуров Норқобил – 2 киши. Турсунов Рам (Раим) – 2 киши. Хатамов Жериқул – 3 киши. Азизов Мўйдин – 3 киши. Миржамолов М. – 3 киши. Норов Абдин – 4 киши. Раҳматов – 2 киши. Ғоибов Ҳасан - 3 киши. Сатторов – 1 киши ва қолганлари якка бош ўзбеклар.

19Ғ II 1936 йил» 1 . ЎзССР МИҚ раиси ўринбосари Д.И.Манжара бу хатни 1936 йил 8 июлда Ўзкомпартия Марказий Қўмитаси котиби Акмал Икромовга йўллайди. Унда шундай дейилган: «Сизга Шимолий Қозоғистоннинг Шартандиқ туманидаги 37-посёлкасида яшаётган 185 кишидан иборат ўзбеклар гуруҳидан уларни Ўзбекистонга кўчиришни сўраб ёзган ариза хатининг нусхасини юбормоқдамиз. Чунки бу каби аризалар кўп марта келиб тушаётганлиги сабабли бу масалани Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитаси бюросида кўриб чиқишни сўрайман» 2 . Аммо Марказий Қўмита бу масалани қараб чиқмайди. Бу ишни кўриб чиқиш республика Ер ишлари халқ комиссарлигига топширилади. Масала бу ерда ҳам ўз ечимини топмайди. Ер ишлари халқ комиссари ўринбосари Муҳаммаджон Бисеров 1936 йил 20 июлда Ўзкомпартия Марказқўми (Голованов) га мазкур ариза хатни илова қилиб, бундай ёзган: «Шимолий Қозоғистоннинг Шартандиқ туманидаги 37-меҳнат посёлкасидаги 185 кишидан иборат ўзбеклар гуруҳидан Ўзбекистонга кўчириш тўғрисидаги ариза нусхасини Сизга юбормоқдаман. Бунинг боиси шуки, бунга ўхшаш аризалар бизларга бир неча бор тушмоқда. Шунинг учун бу масалани Ўзбекистон КП(б) Марказий Қўмитаси муҳокамасига қўйишни сўрайман» 16 . Аммо Марказқўм бу хатни яна Ер ишлари халқ комиссарлигига ҳал этиш учун йўллайди. Ўша йилнинг 20 августида Ер ишлари халқ комиссарлиги Марказқўмга мана бу хатни юборади: «Ер ишлари халқ комиссарлиги Шимолий Қозоғистоннинг Шартандиқ туманида жойлашган 37-меҳнат посёлкасидаги ўзбек меҳнат бадарғачилари гуруҳининг Ўзбекистонга қайта кўчириш ҳақидаги аризаси билан танишиб, уларни бошқа махсус бадарғачилар яшаётган «Ўзбексовхозпахта»га қарашли совхозларга жойлаштириш мумкин, деб ҳисоблайди. Аммо меҳнат бадарғачилари билан бевосита НКВД ЎзЛАГи шуғулланаётганлиги сабабли 1 ЫзРПДА (Ызбекистон Республикаси Президенти Девони архиви). 58-фонд, 12-рыйхат, 608-иш, 139-140-бетлар. 2 ЫзРПДА , 58-фонд, 12-рыйхат, 608-иш, 139-140-бетлар 16 Ыша манба, 132-бет.

мазкур масала бўйича бевосита НКВД билан боғланишни лозим, деб ҳисоблайман» 17 . Ўрта Осиёдан сургун қилиниб, Украина, Шимолий Кавказда мислсиз оғир шароитда кун кечирган ўзбеклар, тожиклар, туркманлар, қирғизларнинг маълум қисми 1937-1938 йиллардаги “катта террор гирдобига тортилган, улардан бир қанчаси “ «учлик» қарори билан отилган, яна бир қанчаси 8-10 йил қамоқ жазосига ҳукм этилган ва бу маҳбуслар ГУЛАГнинг турли лагерларига, жумладан, Қозоғистондаги Қарлагга (Қарағанда лагери) этап қилинган. Қарлагдаги маҳбуслар орасида ўзбеклар ҳам анча бўлган. Андижоннинг Ҳакан қишлоғидан Херсоннинг Голопристан тумани, «Коминтерн» пахтачилик совхозига сургун қилинган Соҳиб Исоқовга 1937 йил 9 августда «учлик» қарори билан 10 йил қамоқ жазоси берилган. Уни айни Қарлагга этап қилишган ва у шу ерда очлик ва оғир касалликдан вафот этган. Иккинчи жаҳон уруши даврида Ўрта Осиёдан Украина ва Шимолий Кавказга сургун қилинган юртдошларимиз немис фашистлари оккупацияси шароитида кун кўришга мажбур бўлганлар. Бироқ эркаклар, айниқса, ёши 18 дан 45 гача бўлганлар Шимолий Қозоғистонга эвакуация қилинган. Улар махсус посёлкаларда, Қарағанда кўмир конида ва бошқа энг оғир соҳаларда меҳнат қилганлар. Кекса эркаклар эса меҳнат фронтига олиниб, Шимолий Қозоғистонга сургун қилинган. Уларнинг ҳам кўпчилиги шу жойда вафот этиб кетишган. Масалан, Тошкент шаҳрининг Қибрай туманидан Херсон вилояти Скадовск туманига сургун қилинган Йўлдош Мўминов (1895 йили туғилган) 1-пахтачилик совхози 4-бўлими 6-базасидан меҳнат фронтига олиниб, Қарағанда кўмир конида ишлаган. Йўлдош Мўминов тинка- мадорини қуритадиган оғир меҳнат, очлик ва касалликдан ўша ерда вафот қилган. Наманган вилояти Учқўрғон тумани Қайқи қишлоғидан 1931 йили Тўхтабой Бойчибоев оиласи Каховск тумани 2-пахтачилик совхозига сургун 17 Ыша манба, 134-бет.

қилиб келтирилган. У шу жойда 1934 йили вафот этган. Унинг ўғли Бойчибоев Бойдада (1906 йили туғилган) 1941 йил августида меҳнат фронтига олиниб, Қарағанда кўмир конида ишлаган, 1942 йил майида қайтиб келган. Тошкент шаҳридан Херсон вилоятининг Скадовск туманига бадарға этилган Шомурод Шоносиров 1941 йили урушга сафарбар қилинган, 1946 йили эса меҳнат армиясига олиниб, Қарағанда шахтасида меҳнат қилган 1 . Николаев вилояти ички ишлар бошқармаси кадрлар бўйича бошлиқ ўринбосари Маглеван Скадовск тумани коменданти Квартальнийга 1941 йил 20 июлда зудлик билан ёши 18 дан 45 ёшгача ва қурол ишлатишга қодир бўлган аксарияти ўзбек ва қирғизлардан иборат катта ёшдаги эркак меҳнат бадарғачиларини Мелитополь шаҳрига эвакуация қилиш тўғрисида оғзаки фармойиш беради. (Шу вақтгача улардан 270 киши ҳар хил муддат ичида Скадовск тумани комендатураси томонидан Ростов вилоятига эвакуация қилинган эди.) 5-6 соат ичида барча посёлкалардан 321 нафар меҳнат бадарғачиси Скадовск тумани комендатурасининг йиғув пунктига келтирилади. Туман коменданти Квартальний ўзи билан бирга барча меҳнат бадарғачиларини, жумладан, ўз жойида қолаётганларни ҳам, 818 та шахсий ишлар ва ёзув машинкаларини олади. Барча ҳужжатлар, 8-формали ҳисобот карточкалари ва китоблари ёқиб юборилади. Николаев вилояти бўйича ички ишлар бошқармаси жойлашган Чаплинки қишлоғига яқин жойда эшелон бошлиғи қилиб давлат хавфсизлик сержанти Богачинский, унинг ўринбосари қилиб Херсон турмасининг собиқ бошлиғи Дихожен тайинланади, Ички ишлар бошқармаси ҳамда Николаев ва Херсон турмалари ходимларидан назоратчилар ажратилади. Голопристан туман комендатурасидан келган 119 нафар, Каховск туман комендатурасидан келган 19 нафар меҳнат бадарғачилари Мелитополда қўшиб юборилади. 1 ГАХО ( Херсон вилояти ички ишлар бош=армаси архиви). Соби= «=уло=»ларни мещнат посё лкаларидан озод =илиш учун тайёрланган шахсий ишлар .

Ўзбек, қирғиз, туркман, рус миллатларига мансуб меҳнат бадарғачилари маъмурий ва назорат раҳбарлари билан биргаликда жами 459 киши вагонларга жойлаштирилади, соқчилар тайинланади. Эвакуациядан бош тортган бир қисм ходимлар Скадовск, Каховск, Голопристан туманларига қайтарилади. 459 кишилик эшелон эса Қарағанда темир йўли орқали Акмолинск шаҳрига қараб йўл олади. Йўл давомида меҳнат посёлкалари ходимлари соқчилик хизматини олиб борадилар. Квартальний, туман коменданти Баранов, посёлка коменданти Тогобицкий меҳнат бадарғачиларини текшириб боришади, шунингдек, қочиб кетганларни аниқлаш, меҳнат бадарғачиларини озиқ-овқат, қайноқ сув ва сув билан таъминлаш, санитария хизматини ташкил этиш масалалари билан шуғулланишади. Эшелондан 38 киши қочиб кетади. Қарағанда вилоятига 421 киши келтирилади, шундан 294 нафари Скадовск, 109 нафари Голопристан, 18 нафари эса Каховск туманлари комендатураларидан юборилган эди. Барча қочиб кетганларга темир йўл милиция оператив-пунктлари орқали қидирув эълон қилинади. Келтирилган меҳнат бадарғачилари, 1941 йил 4 октябрда тузилган далолатномага қараганда, Қарағанда вилояти ички иишлар бошқармасининг махсус меҳнат посёлкалари катта инспектори Соловьёв ихтиёрига топширилади. Меҳнат бадарғачиларининг бир қисми Осакаровкада қолдирилади, қолган қисми эса Самарқанд посёлкасига жўнатилади. Меҳнат бадарғачиларининг шахсий ишлари, ёзув машинкалари ҳам Соловьёвга топширилади. Украинанинг Николаев вилоятидан эвакуация қилинганлар асосан 1931 йили Ўзбекистон ва Қирғизистондан сургун қилинган ўзбек ва қирғизлардан, қисман туркман ва руслардан иборат бўлган. Эвакуация қилинган меҳнат бадарғачилари сафида меҳнат сургунидан озод этилган ва паспортга эга бўлган 12 киши оила аъзолари билан бирга Қарағандага келгач, озод

қилинган ва ўз ватанига қайтиб кетган. Улардан ташқари, 1916-1926 йилларда туғилган 47 киши ҳам озод қилинган кўринади. Шимолий Қозоғистонга эвакуация қилинганларни кузатиб борган ходимлар шу янги жойда хизмат вазифасини давом эттирганлар. Масалан, Скадовск тумани коменданти С.И.Квартальний Қарағандага келгач, Қарағанда вилояти бўйича ички ишлар бошқармасидаги махсус меҳнат посёлкалари бўлимининг катта инспектори бўлиб, ўша туман комендатурасининг посёлка коменданти В.М.Тогобицкий 10-посёлка коменданти, посёлка коменданти В.Ф.Чаус 7-посёлка коменданти, милиционер И.Тусленко Самарқанд посёлкаси коменданти, Голопристан тумани комендатураси посёлка коменданти Баранов 8-меҳнат- тузатув колониясида катта инспектор, ўша туман комендатураси посёлка коменданти Кравченко эса Қарқарали посёлкаси коменданти вазифасида хизматни давом эттиришган 1 . Херсон вилоятидан эвакуация қилинган ўзбек, қирғиз, қисман туркман ва тожик эркак меҳнат бадарғачилари Шимолий Қозоғистонда ниҳоятда оғир шароитда кун кечирганлар. Уларнинг оилалари немис фашистлари оккупация қилган Херсон вилоятининг Скадовск, Голопристан, Каховск туманларида, айримлариники эса Ростов ва Запорожье вилоятларида қолишган эди. Қозоғистондаги меҳнат бадарғачиларининг 1942 йил биринчи ярмидаги аҳволи тўғрисидаги ҳисобот маърузасида айтилишича, Украина ССР меҳнат посёлкаларидан эвакуация бўйича келтирилган ва сўққа бош бўлиб яшаётган ўзбеклар ва қирғизлар оила аъзоларини соғиниб, сургун қилинишлари олдида туғилган жойларига кетишга ёки қочишга уринганлар 18 . Табиийки, қочиб кетишга, юртга қайтишга интилган бу юртдошлар кўпдан- кўп саргузаштларни бошдан кечиришган, ушлаб олиниб, қамоқ жазосига тортилган, айримлари йўл ва йўқчилик азобидан ўлиб кетишган, камдан-кам кишиларгина ўз ватанларига қайтиб келишган, баъзилари уруш тугагач, 1 ГАРФ, 9479-фонд, 1-рыйхат, 80-иш, 41-42-бетлар. 18 Ыша манба, 8-15-бетлар.

сўнгги бор сургун қилинган жойларга бориб, ўз оилаларига қўшилган. Баъзи бирларининг тақдири эса янада фожеали кечган. Шундайлардан бири, Украинадан Қозоғистонга эвакуация қилинган ўзбек Болтабой Суюнбоев Қарағанда вилоятидаги 2-махсус посёлкага жойлашган. Аммо у ғайриватанпарварлик руҳидаги сўзлари учун қатағон қилинган. Агентура маълумотномасида қайд этилишича, Болтабой Суюнбоев бундай деган экан : «Бизнинг оилаларимиз немислар эгаллаб олган ҳудудларда яхши яшашмоқда. У ерда ишчилар кунига Германия пули билан 2 сўм 50 тийиндан ҳақ олмоқдалар. Ўша жойда бир кило оқ ноннинг нархи 5 тийин. Бизлар бўлсак, бу ерда 11 йилдан бери очликдан қийналиб, азоб- уқубат чекмоқдамиз. Германия СССРга қарши уруш бошлаганидан кейин меҳнат бадарғачилари армияга керак бўлиб қолди. Кимки армияга олинса, немислар билан урушмай, асир тушинг, энг яхшиси шу» 19 . Урушдан кейин Украина, Шимолий Кавказ ва Шимолий Қозоғистонга сургун қилинган собиқ «қулоқлар»нинг юртга қайтишларига рухсат берилган бўлса-да, уларнинг Ўзбекистонга қайтиш жараёни ниҳоятда оғир кечиб, 50-йилларнинг ўрталаригача давом этган. 1950 йилда Қозоғистонга Тожикистондан мингга яқин «босмачилик» ҳаракатининг собиқ иштирокчилари келтирилган бўлиб, улар орасида ўзбеклар ҳам бўлган. Фақат Қарағанда лагерининг ўзида 2 миллион киши бор эди. 1952 йилнинг иккинчи ярмида Қозоғистонга махсус кўчирилган кишиларнинг миллий таркиби 1070 нафар татар, 876 нафар тожик, 766 нафар қозоқ, 511 нафар ўзбек, 111 нафар қирғиз ва 7 нафар туркман бўлган. Акмолинск ва Қарағанданинг ҳар бирида 6 тадан, Семипалатинскда 28 та, Кокчетовда эса 469 та ўзбек бўлган 20 . Шимолий Қозоғистонга сургун қилинган, хоки поклари ўша жойларда қолган жабрдийда юртдошларимизнинг ҳаёти ва тақдири махсус ва чуқур 19 История сталинского ГУЛАГа. Спецпоселенцы в СССР. Том 5. – Москва РОССПЭН, 2004, стр. 392. 20 ГАРФ, 9479-фонд, 1-рыйхат, 646-иш, 6, 17-бетлар.

тадқиқ этилиши зарур. Улар номма-ном аниқланиши ва яратилажак «Қатағон қурбонларининг хотира китоби»га киритилиши мақсадга мувофиқдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И. Миллий мафкура - мамлакат келажаги пойдевори. “Халқ сўзи” газетаси, 7 апрель, 2000 йил. 2. Каримов И. “Тарихий хотирасиз келажак йўқ”, Т.”Шарқ”, 1998. 3. Каримов И. “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз” “Ишонч” газетаси, 25 январь 2000 йил. 4. Ўзбекистон тарихи (қисқача маълумотнома) Т. ”Шарқ”, 2000. 5. Ўзбекистон тарихи (1-қисм), Т.”Университет”, 1997. 6. Ўзбекистон тарихи (талабалар учун қисқача Маърузалар матни), Т., “Университет”, 1999. 7. А.Мухаммаджонов «Узбекистон тарихи» Т. «Укитувчи» 1994й. 8. А. C аъдуллаев тахрири остида. «Узбекистон тарихи» Уни – т. 1977 й 9. «Темур тузиклари» Т.Г.Гуломов номидаги нашриёт 1991й. 10. Www.ziyonet.uz 11. Www.pedagog.uz

O'xshashlar

Қатағон қилинган мулкдорлар фожеаси

БХСР даври ўзбек муҳожирлиги

Европа ва Америка Кушма Штатлари биринчи жахон урушидан кейин

Бадарға қилинган юртдошлар қисмати

1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони. Жадидлар фаолияти