БХСР даври ўзбек муҳожирлиги - Tarix - Referatlar

БХСР даври ўзбек муҳожирлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz БХСР даври ўзбек муҳожирлиги Ўзбекистон мустақилликка эришгач, тарих фани ҳам муҳим ўзгаришларга юз тутди. Унинг кўплаб йўналишлари янгитдан шаклланди, кўпчилиги эса илгари мумкин бўлмаган ва ўрганилмаган манбаларни объектив ёритиш асосида ўзгартирилди. Совет даври Ўзбекистон тарихини шу тахлит ўрганиш илмий изланишлар тизимида алоҳида аҳамият касб этади. Совет ҳукумати даврида ўзбекларнинг муҳожирлиги оммавий тус олди ва 1917-1924, 1925-1930, 1939-1945 йилларда босқичма-босқич амалга ошди. Туркистондаги биринчи миллий-давлат уюшмаси – “Туркистон мухторияти” зўравонлик йўли билан йўқ қилиниб, маҳаллий бошқарув тизимининг тўла “большевиклаштирилиши”, совет тузумига қарши олиб борилган қуролли кураш (“босмачилик”)нинг мағлуб этилиши, Бухоро амирлигининг емирилиши ва Хива хонлигининг қизил армиячилар томонидан тор-мор этилиши, ҳудудда юзага келган очарчилик ва вайронагарчиликлар ҳамда совет ҳукумати олиб борган ижтимоий ислоҳотлари туфайли динга қарши кураш ва “Хужум” номи остида аёлларнинг паранжисини ташлашга йўналтирилган ҳаракатлар Ўрта Осиёда, хусусан Ўзбекистонда мураккаб ва зиддиятли вазиятларни юзага келтирди. Жамоалаштириш, ўзига тўқ деҳқонларни “қулоқлаштириш”, 1937-1938 йиллардаги қатағонлар каби қатор тадбирлар аҳолининг деярли барча қатламларига таъсир кўрсатиб, ўзбек миллатининг миграциясига асосий сабаб бўлди. Истиқлол йилларида муҳожир ўзбеклар учун Ўзбекистонга келиб, узилиб қолган қариндошчилик ришталарини боғлаш ва ўзаро иқтисодий шерикчилик муносабатларини ўрнатиш имконияти яратилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов ўз асарларида, сўзлаган нутқларида хориждаги кўп сонли ўзбек ммиллатига мансуб вакиллар билан мулоқотда, халқаро анжуман қатнашчиларига йўллаган ўз

www.arxiv.uz табрикларида 1 уларни ватандошлар билан алоқаларни мустаҳкамлашга, Ўзбекистон билан умуммиллий манфаатларга мос келадиган ўзаро шерикчилик қилишга чақирди. Шунингдек, бу барча омиллар нафақат муҳожирлик тарихини, балки хориждаги ўзбек диаспорасининг айни пайтдаги аҳволини ўрганишнинг ҳам муҳимлигини таъминлайди. Мустақиллик йилларида бевосита муҳожир ўзбеклар масаласида айрим илмий мақолалар ва тадқиқотлар яратилди. Бу борада ёзилган ишларни уч гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳ тадқиқотларга республикадаги ижтимоий-гуманитар фан соҳасидаги мутахассисларнинг мақола ва китоблари киради. Иккинчи гуруҳга хорижда истиқомат қилган ўзбекларнинг Ўзбекистондаги матбуот органларида эълон қилинган хотира мақолалари, республика турли нашрларида чоп этилган бир қатор асарлари киради. Хорижий тарихшуносликда дунёнинг турли тилларида эълон қилинаётган асарлар учинчи гуруҳни ташкил этади. Ўзбек муҳожирлиги билан боғлиқ объективликка асосланган мақола ва айрим тадқиқотлар асосан ХХ асрнинг 90-йилларида эълон қилина бошланди. Адабиётшунос олимлар ва публицистлардан Ш.Турдиев, Т.Қаҳҳор, О.Шарафиддинов кабиларни қайд қилиб ўтиш мумкин. Шерали Турдиев ўз китоб ва мақолаларида ўтган XX асрнинг 20-йилларида Туркистондан Германияга таълим олиш учун борганлар тақдири, жумладан, хорижда қолиб кетган ўзбек муҳожирлари ҳақида маълумот беради. У Туркистондан 70 дан ортиқ ёшлар Германияга ўқиш учун юборилиб, улардан 14-16 нафари чет элларда қолиб кетганлиги ва улар фан доктори, профессор илмий мартабаларига эришганлигини бирламчи манбалар орқали баён қилган. Узтозимиз тарих фанлари доктори Ш.Ҳайитовнинг 2008 йил нашр этилган “Ўзбек муҳожирлиги тарихи” номли илмий монографияларида БХСР 1

www.arxiv.uz йилларида сиёсий беқарорликлар оқибатида муҳожирликка кетган ўзбеклар тарихи, уларнинг дунё бўйлаб тарқалиши жараёни архив ҳужжатлари ва бирламчи манбалар асосида баён қилинган. Муаллиф хориждаги ўзбеклар миқдори, машғулотлари, ижтимоий таркибини кўрсатиш билан бирга уларнинг Ўзбекистонга муносабатини ҳам ёритган. БХСР матбуот органи бўлган «Бухоро ахбори» (1920-1923) ва «Озод Бухоро» (1923-1924) газеталарида чоп этилган мақола ва хабарлар маълумотлари ҳам ишнинг мазмунини ёритишда муҳим манба сифатида хизмат қилди. Ушбу газеталарда БХСР ҳукуматининг ўрнатилиши жараёнида ва 1920-1924 йилларда рўй берган муҳожирликлар, уларнинг йўналишлари, сабаб ва оқибатлари, ушбу масалада ҳукумат юритган сиёсатга оид кўплаб мақола ҳамда хабарлар мавжуд. “Бухоро ахбори” ва “Озод Бухоро” газеталаридаги ўрганилаётган мавзуга оид маълумотлар архив ҳужжатлари ҳамда бу борадаги тарихий адабиётлар билан қиёсий таҳлил қилинди. 1917-1920 йилларда Ўрта Осиёда кечган сиёсий жараёнлар туфайли қочоқлар оммаси вужудга келган. Туркистон АССР, БХСР, ХХСР бўйлаб кўчиб ва қочиб юрганлар ҳам анчагина фоизни ташкил қилиб, ҳукуматлар қочоқларни ўз ерларига қайтариш чора-тадбирларини кўришган. Қочоқларни қайтариш билан боғлиқ махсус комиссиялар тузилган. 1921 йил апрелида БХСР ички ишлар нозирлиги чиқарган қарорда Туркистон АССРда истиқомат қилаётган Бухоро фуқароларини қайтариш масаласи ва бу масалада қабул қилинган тартиблар қайд қилинади. Қарорда, жумладан, ҳар ҳафтада 60 кишини қайтариш, ватанига қайтаётган оилаларни қатъий медицина кўригидан ўтказиш, қочқин бўлишидан олдин қайси машғулот билан шуғулланганлигини аниқлаш, уларни уй-жой ва иш билан таъминлаш ўз аксини топган 2 . Бухоролик собиқ қочоқлар ўз ерларига қайтарилаётганда қандай буюмларни ўзлари билан олишлари мумкинлиги, нималар эса тақиқланганлиги билан боғлиқ кўрсатма ҳам ишлаб чиқилган. Қочоқларга 2

www.arxiv.uz чорва моллари, қайиқ, йиғилмайдиган мебеллар, ароба ва экипажлар билан қайтиш тақиқланган 3 . Туркистон АССРдан Бухорога қайтишни истамаган «меҳнаткашлар душманларининг рўйхати»га киритилган оилалар эса Бухоро- Афғонистон чегараси томон, яъни хорижга кетиш мақсадида йўл олишган. Чегарада улар қўриқчилар томонидан аёвсиз ўққа тутилган. 4 Чунки БХСР ва РСФСР ўртасида тузилган божхона масаласидаги шартноманинг 10 бандига кўра Бухоро-афғон чегарасини ягона Туркистон фронти қўмондонлиги остидаги РСФСР чегарачи қўшинлари қўриқларди. 5 Бухоро Республикасида ҳарбий кучларнинг етишмаслиги баҳонасида шартноманинг изоҳ қисмида айрим ҳолларда чегарани ҳимоя қилишда Бухоро ҳарбийларидан ҳам фойдаланилади, 6 - деб қайд қилинади. 1917-1920 йиллардаги аёвсиз қуролли тўқнашувлар оқибатида деҳқонлар қўлидан от-улов, уруғлик, озиқ-овқат маҳсулотларининг зўрлик билан тортиб олиниши, уруш даврида кўп ерларга экин экилмай ташландиқ ҳолатда қолиб кетиши, рақиб томонларнинг ғалла ва озиқ-овқат захираларини йўқотиб юбориши, Волга бўйидаги ғаллакор районларда рўй берган қурғоқчилик туфайли ҳосилнинг бўлмаслиги каби сабаблар 1922-1923 йилларда совет давлатида даҳшатли очарчиликни келтириб чиқарди. Очарчиликдан қийналганлар сони 25 миллион кишига етган. Волгабўйи очларининг (татар, бошқирд, рус) катта гуруҳлари Туркистонга қараб темир йўллар бўйлаб йўлга чиққанлар. 7 Туркистон АССРга оч қолган районлардан 140.000 турли ёшдаги қочоқлар кириб келган. Қочоқларнинг 11.000 таси ота-онасиз етим болалар бўлган. 8 Қочоқ очларни медицина кўригидан ўтказиш, озиқ-овқат билан таъминлаш, вилоятларга тақсимлаш, келган жойларига қайтариб юбориш ишлари ўзи оғир бўлган вазиятни янада мушкуллаштирди. 1922 йилнинг 17 ноябрида 3.500 қочоқ Туркман вилоятига, 500 киши Самарқанд вилоятига, 1.200 киши Сирдарё вилоятига жойлаштирилди. 1923 йил апрел-май ойига қадар оч 3 4 5 6 7 8

www.arxiv.uz қочоқларни қайтариб юбориш ишларининг мажбурий муддати белгиланган эди. 1922 йил ноябр ойидаги маълумотда келтирилишича, 40.000 қочоқ ўз жойларига қайтариб юборилди, 45.000 киши ўз ихтиёри билан жўнаб кетди. 1922 йил 1 ноябрга келиб, Туркистонда оч қочоқлардан 50.000 киши қолди. Улардан 12.000 таси етим болалар, 14.000 таси ота-онаси бор болалардир. 24.000 киши ўсмир ва ўспиринлардир. 9 Кейинчалик 35 минг қочоқ Туркистонда доимий яшаш учун қолганлар. 10 «Бухоро ахбори»да ёзилишича, БХСР вилоятларидан Термизга 200 та, Бухоро ва Душанбега 200 тадан, Кармана ва Қаршига 150 тадан, Шаҳрисабзга 100 та, Карки ва Чоржўйга 50 тадан, жами 1050 та етим болалар оч қолган районлардаги ўзбек оилаларига жойлаштирилди. 11 1920 йилларда сиёсий ва иқтисодий вазият оғир бўлган Туркистон ўлкасига 100 минглаб оч қочоқларнинг марказий районлардан кириб келиши маҳаллий аҳолининг шундоқ ҳам оғир турмуш тарзига салбий таъсир кўрсатди. Натижада хорижга муҳожир бўлиб кетиш жараёни муттасил давом этиб турди. Ваҳимага тушган оддий халқ вакиллари, диний уламолар ўзлари истиқомат қилаётган шаҳар ҳамда қишлоқлардаги ҳурмат-эътиборли кишиларга қўшилиб, Афғонистон, Шарқий Туркистон (Хитой) томонга қочиб кета бошлаганлар. Бухорода амирлик тартиби ағдарилганидан сўнг (1920 йил сентябр) қизил аскарларни озиқ-овқат билан таъминлаш учун озуқа маҳсулотининг (100 млн. рубл қарздан ташқари) халқдан мажбуран тортиб олиниши, хусусий савдонинг ман қилиниши, солиқлар тартибини ишлаб чиқмаслик, аҳолининг асрлар бўйи вужудга келган миллий урф-одат ва анъаналарини менсимаслик, халқнинг динга муносабатини ҳисобга олмасдан шариат суди ва эски мактабларни тугатиш, маҳаллий аҳолидан армияга олиниши билан боғлиқ сунъий тўсиқлар (1923 йилда Бухоро қизил армиясида атиги 400 9 10 11

www.arxiv.uz нафар маҳаллий аҳоли вакиллари бўлган) совет ҳокимиятига нисбатан ишончни йўқотди. Натижада аҳолининг кўп қисми Шарқ мамлакатларига, асосан, Афғонистонга қочиб кета бошлади. К.Қулмуҳамедов - БХСР биринчи миллий армияси қўмондони, совет ҳокимияти сиёсатидан норози бўлган, «босмачилар»га қўшилишни лозим кўрмай Афғонистонга ўтиб кетган. А.Орифов - фирқа аъзоси, БХСР нозирларидан бири бўлган, 1922 йилнинг март ойида Анвар пошо томонига ўтиб кетган. 12 1920 йилларда муҳожирликни маъқул кўрган айрим шахслар тақдири масала моҳиятини янада ойдинлаштиради. Ҳошим Шайх Ёқубов - Бухоро Республикаси ташқи ишлар нозирининг ўринбосари лавозимида ишлаган. 1922 йилнинг 11 ва 13 февралида бўлиб ўтган Б ХСР ҳукумати раҳбарларининг кенгашида Абдураҳим Юсуфзода (1880-1937) ўрнига БХСРнинг Афғонистондаги элчиси қилиб тайинланган 13 . БХСР ҳукумати ҳудудига Афғонистондан «босмачи» тўдалари ўтаётганлиги ҳамда ўзбек сиёсий муҳожирларини афғон ҳукумати қўллаётганлиги билан боғлиқ масалани ҳал қилиш ва БХСР билан Афғонистон ўртасидаги муносабатларни аниқлаштириш учун ташқи ишлар нозири Абдурашид Мукамилов Ҳошим Шайх Ёқубовни Афғонистонга элчи қилиб юбориш зарурлигини Москвада турган Файзулла Хўжаевга етказади 14 . Бироқ ҳақиқий аҳвол билан танишган, советлаштириш сиёсатидан норози бўлиб коммунистлар билан алоқани узган Ҳошим Шайх Ёқубов Бухородан Афғонистонга элчи бўлиб борган, Афғонистонда муҳожир бўлиб яшаб қолади. У Афғонистон ҳукуматида маориф вазири вазифасида ишлайди. «У 1935 йилда 70 ёш и да вафот этди. Унинг шахсий кутубхонасида жуда кўп нодир китоблар сақланарди. У вафот этгач, қизи Нафиса китобларни маориф вазирлиги (Афғонистон) кутубхонасига топширди» 15 . 12 13 14 15

www.arxiv.uz Юсуфбек Тўқс або Муқимбоев Бухоро амирлигида савдогар ва аскарлар дастаси бошлиғи лавозимида ишлаган. Қизил аскарлар Бухорони ишғол қилгач уни қамоққа олишди. Файзулла Хўжаев ундаги иқтидор ва тажрибадан фойдаланиш мақсадида ҳибсдан озод қилиб, савдо ишлари бўйича ваколатли ходим сифатида Берлин (Германия) га ишга юборди. 1923 йил кузида БХСР да ҳукумат инқирози юз бергач, Ю.Муқимбоев ватанида йўқ қилиб ташланишини тушуниб Афғонистонга – собиқ амир Саид Олимхон ҳузурига келиб, муҳожир бўлиб қолганди 16 . Юқоридаги тақдирлар шуни кўрсатадики, совет ҳокимияти дастлабки давриданоқ ўз давлат органларида фаолият кўрсатаётган шахсларга улар адолат ва ҳақиқатни талаб қилганлиги, шахсий эркинлик ва миллатпарварлик учун кураш майдонига кирганлиги учун тазйиқни кучайтирган. Ҳаётлари хавф остида қолган бу инсон лар ўлимдан кўра муҳожирликни афзал кўришга мажбур бўлганлар. 1920-1924 йилларда совет ҳукуматининг зўравонлик сиёсатидан жабр кўрган ва муҳожирликка маҳкум этилган ўзбеклар иккинчи ватан сифатида аввало Шарқ мамлакатларини танладилар. Афғонистон, Хитой (Шарқий 16

www.arxiv.uz Туркистон), Эрон каби мамлакатлар муҳожир ўзбекларнинг илк яшаган давлатлари бўлиб, ер юзига улар ушбу ҳудудлардан тарқалганлар. Ўзбек диаспорасининг ушбу давлатларда вужудга келиши қуйидаги омиллар билан боғлиқ: улар чегарадош ва қўшни давлатлар бўлиб, туркийзабон халқлар билан қадим замонлардан буён иқтисодий, савдо-сотиқ, элчилик ҳамда маданий алоқаларда бўлишган. Афғонистон ва Шарқий Туркистонда яшаган халқлар ўзбеклар сингари асосан ислом динининг сунний мазҳабига эътиқод қиладилар. Ушбу халқларнинг миллий урф-одатлари ва анъаналари, табиий шароити бир-бирига яқиндир. Яна бир омил: Туркистон-Афғонистон, Туркистон-Хитой чегаралари узоқ масофаларга чўзилганлиги ва ўша пайтларда мазкур чегараларнинг бўш қўриқланганлигидир. Айниқса, туркман саҳролари ва Амударё соҳиллари бўйлаб чўзилиб кетган афғон чегарасини ўша даврларда қатъий назорат қилиш имкони йўқ эди. Амир Олимхон 1921 йил 4 мартда Шарқий Бухоронинг Кўлоб вилояти ҳудудига қарашли Вахш дарёсининг Чубек ирмоғидан юз минглаб кишиларни Афғонистонга ўзи билан эргаштириб ўтган 17 . Амир Олимхон Рустоқ, Қатағон йўналиши орқали Кобулга етиб келади. У билан бирга чегарадан ўтган юз минглаб ўзбек, тожик, туркманлар Афғонистоннинг Балх, Мозори Шариф, Журжон, Фарёб, Саманган, Хонобод, Қундуз, Тоҳар, Бадахшон, Кобул, Қандаҳор, Ҳирот, Пантиё, Нангарҳор вилоятлари ва шаҳарлари бўйлаб тарқалиб кетадилар 18 . Амир Олимхон ва унинг ҳамроҳлари аввал Ҳусайн Кавт ва Ҳошимхон, бир йилдан сўнг эса Муродбеги қалъаси боғида яшайдилар. Афғонистон пойтахти Кобулдан 11 км узоқликда жойлашган Фатуҳ боғи амирнинг сўнгги қароргоҳи бўлган 19 . 1923 йилнинг ёзида БХСР ҳукуматининг қарори билан амир Саид Олимхоннинг оналари Тўраойим, Шамсияойим, Тўтиойим, қизлари Хосиятхон, Саодатой, завжалари Муҳаррамойим, Мушаррафойим, Муборакойим, Хурсандойим, амакилари Муҳаммад Сиддиқ Музаффархон 17 18 19

www.arxiv.uz ўғли, Мир Носир Музаффархон ўғли, Мир Абдул Азимхон Музаффархон ўғли, синглиси Шоҳой, туққан онаси Давлат Бахт ва бошқа яқин қариндошлари ўз ихтиёрларига кўра Афғонистонга юборилди 20 . Амир Олимхон совет ҳокимиятининг талаби билан уй қамоғида сақланган, айниқса, Ёш афғонийлар ҳукумати даврида афғон-совет муносабатлари ва ўзаро дипломатик алоқалар яхши бўлганлиги учун амир Фатуҳ қалъасидан чиққан тақдирда ҳам Кобулдан 11 км узоқликдаги масофага бориши мумкин эмасди. Ёз ва қиш фаслларида у Пағмон ёки Жалолободга бормоқчи бўлса, аввал бу тўғрида афғон ҳукуматини огоҳ қилиб рухсат оларди 21 . Дастлаб амир Олимхон афғон ҳукуматидан 11 минг рупий миқдорида нафақа олган. 1925 йил ўрталарида амир Афғонистон ҳукуматидан 14 минг рупий маош олиб турарди 22 . Амирнинг совет ҳокимиятига қарши курашни давом эттириши натижасиз тугади. 1922 йилнинг ёзидаги ҳарбий тўқнашувларда Анвар П ошо (1881-1922 йиллар) енгилиб, Балжувонда халок бўлганидан сўнг 23 , «босмачилар»нинг кўплари Афғонистонга амир олдига қочиб кетдилар ва ундан паноҳ топдилар 24 . Амир Олимхон Қурбон ҳайити, Рўза ҳайити каби диний байрам кунларида минглаб туркистонликларга танга ва совғалар улашган. Маҳмудхон Тўранинг ўғли, туркиялик муҳожир ўзбек, ишбилармон Насрулла Тўра 1930 йиллар иккинчи ярмида Кобулда 5 яшарлик пайтида амирнинг танга улашиш (ҳайитлик бериш) маросимида қатнашганлигини хотирлайди 25 . Амир муҳожирликда ҳам бир неча бор уйланиб, унинг хорижда 37 фарзанди, жумладан, 16 нафар ўғли ва 21 та қизи дунёга келди. Амир Олимхоннинг фарзандлари Афғонистондан ташқари Туркия, Саудия 20 21 22 23 24 25

www.arxiv.uz Арабистони, Покистон, Эрон, Германия, АҚШ каби мамлакатларда истиқомат қилишяпти. БХСРнинг ҳукумат таркибида масъул вазифаларда ишлаган шахслар ҳам адолатсизлик ва зўравонлик сиёсати туфайли хорижга чиқиб кетдилар. У.Пўлатхўжаев (1878-1968) “Ёш бухороликлар” партияси аъзоси, БХСР ҳукуматида дастлаб молия нозири, кейин эса БХСР Марказий Ижроия Қўмитасининг биринчи раиси лавозимида ишлаган. У.Пўлатхўжаев миллий мустақилликни қўлга киритиш учун курашган, Бухоро Республикасида замонавий миллий армия тузиш тарафдори бўлган ва шу мақсадда ҳарбий ёрдам сўраш учун Афғонистонга борган 26 . Усмон Хўжа ҳар қандай ҳолатда ҳам ўз Ватанидан хорижга чиқиб кетмаслик кайфиятида бўлган. Олдинги бўлимда қайд қилинганидек, у қўшни Афғонистон давлати ҳудудига ўтган пайтдаги вазият ўта оғир, қалтис ва мураккаб бўлган. Ҳатто, бу ҳақда Усмон Хўжанинг ўзи: «Мен адашдим, ҳозир шундай ҳолатдаманки, менинг қисматим, тақдирим қанчалик оғир эканлигини ҳис этяпман» - деган 1 . Совет ҳукумати ҳам БХСР давлат органларида масъул вазифаларда ишлаб турган, юксак обрў – эътиборга эга бўлган Усмон Хўжанинг мақсадини билишга у хорижга ўтган дастлабки кунларданоқ қизиққан. 1920-1922 йилларда БХСР ҳукумати номидан Афғонистонда элчилик вазифасини бажараётган Абдураҳим Юсуфзода (1880-1937)ни совет Россиясининг Афғонистондаги элчиси Ф.Раскольников ўз ҳузурига чорлаб, Усмон Хўжага одам юбориб унинг мақсадидан ўзини воқиф қилишни талаб қилган. Тазйиқ туфайли А.Юсуфзода Бухоро элчихонаси бош котиби Мирза Муҳаммад Шариф Хўжани Усмон Хўжа ҳузурига юборган. 26 1

www.arxiv.uz Усмон Хўжа унинг Афғонистонга қочиб ўтиши сабаби билан боғлик берган саволига: «Мен ўрислар оддий фуқароларни қандай талаётганларини, азоблаётганларини кўрдим. Улар «босмачилар» га қарши курашиш баҳонасида аҳолини таладилар, шунга ўхшаш безориликлар кўп бўлди 2 » деб жавоб берган. 1920-йилларда Афғонистонга кўчиб ўтган ўзбек муҳожирларидан Қози Ҳожи, Қори Абдулла, Нурқул Ботир, Дониёрбеклар Ф.Хўжаевга махсус мактуб йўллаб: «Бухоро мустақиллиги фақат сўзда эшитилади, аслини олганда эса, кекса инқилобчилардан бири қаҳрамон Усмон Хўжа Бухоро жумҳурияти раиси бўлишига қарамай ўрис консули ва сизга қарши уруш эълон қилди. У барча зулмга бардош беролмасдан у томонга (Афғонистонга) ўтишни афзал кўрди 27 » - деб ёзган эдилар. Усмон Хўжа билан маслакдош ва фикрдош бўлган Абдураҳим Юсуфзода, Ота Хўжа, Файзулла Хўжаев кабилар кейинчалик ўзларини тергов қилиш билан боғлик жараёнларда Усмон Хўжанинг Афғонистонга қочиб ўтиши ҳақида махсус кўрсатма олганлиги (Абдуқодир Муҳиддинов орқали) инглиз ва афғонлардан ҳарбий ёрдам олиб қизил армияга қарши кураш олиб бориш ниятида эканлигини қайд қиладилар. Нима бўлганда ҳам Усмон Хўжа қўшни давлат Афғонистонга ўтиб, ҳарбий куч тўплаб Ватан озодлиги учун янгидан кураш майдонига кирмоқчи эди. Уни ўз она юртидан узоқлаштирган омил эса советларнинг буюк давлатчилик ва зўравонлигидан иборат сиёсат бўлганди. Айрим маълумотларда Усмон Хўжа Афғонистон ҳудудига ўтганидан сўнг, 1923 йилда уни афғон амири Омонуллахон (1892-1960; 1919- 1929) ўз ҳузурига чорлаб Усмон Хўжани эътиборли шахс ва ватанпарвар инсон сифатида ҳурмат қилиши, лекин советлар тазйиқи туфайли БХСР МИК собиқ раисини 2-3 кун ичида Афғонистондан чиқиб кетиши билан 2 27

www.arxiv.uz боғлиқ ўз талабини қўяди, каби фикрлар келтирилади. Совет махсус идораларининг қатъий назорати остида бўлган Усмон Хўжани чегарага яқин мамлакат ҳудудида яшашини совет ҳукумати ҳеч қачон истамагани табиий ҳол албатта. Нима бўлганда ҳам Усмон Хўжанинг Афғонистонда қолиши узоқ муддатга чўзилмай, у Ҳиндистон давлати орқали Туркия сафарига чиқади. Усмон Хўжа билан бир пайтда Аҳмад Закий Валидий Тўғон Афғонистондаги Бухоро элчихонаси томонидан берилган «Бухоро фуқароси» паспорти билан Туркияга, ундан эса Европага кетиш учун йўлга чиққанди 28 . 1923 йилнинг ўрталаридан бошлаб Туркия давлатида Усмон Хўжанинг муҳожирликдаги ҳаёти бошланган. Туркия Республикаси ҳали ташкил топмаган, бироқ Анқарада «Туркия муваққат ҳукумати» фаолият олиб бораётган, турк халқининг миллий қаҳрамони Мустафо Камол Отатурк (1881-1938; 1923-1938) ушбу ҳукумат раҳбари эди. Усмон Хўжанинг пойқадами Туркия ҳудудига тегмасидан бир йил олдин, яъни 1922 йил март ойида БХСР дан Махмуд Назар ва Махмуд Ражаб бошчилигидаги вакиллар Анқарага ташриф буюрганлар, уларни расмий кутиб олган «Муваққат Анқара ҳукумати» ташқи ишлар нозирининг муовини Зиёдбек ҳамда хорижий ишлар вакили Юсуф Камолбеклар ҳукумат бошлиғи М.Камол ҳузурида расмий музокаралар олиб боришини уюштирган эдилар. Бухоро элчилари Туркияга ўзлари билан совға тарзида Амир Темур замонида кўчирилган Қуръони Карим нусхаларидан бирини, Туркия аскарлари учун Бухоро тасвири туширилган нишонларни, бухороча сарупо, учта олтин дастали қилич олиб борган эдилар. Олтин дастали қиличнинг биттаси Мустафо Камолга, иккинчиси Исмат пошога, учинчиси эса Измирни эгаллашда жонбозлик кўрсатган турк зобити Шерифбейга берилганди 29 28 29

www.arxiv.uz Қолаверса, Мустафо Камол дарбадар бўлиб Ватанидан ажралган туркистонликлар учун иккинчи Ватан - Туркия бўлишини табиий ҳол сифатида қабул қилган. Унинг ота-боболар юрти бўлган Туркистонга меҳр- муҳаббати ҳам ўзгача эди. Кейинчалик унинг қабртошига: «Биз ҳам Туркистоннинг жужуқларимиз (болаларимиз)» - сатрлари битиб қўйилганлиги ҳам бежиз эмасди. Кези келганда таъкидлаш жоиз бўлардики, 1930-йилларда шўро ҳукумати талаби билан Афғонистондаги ўзбек муҳожирларига нисбатан жабр-зулм ўтказилади. Муҳожир ўзбеклар яшаш шароити оғир бўлган, ёзда ўта иссиқ, гармсел эсиб турадиган Хелманд вилоятига (ёзда ҳаво ҳарорати бу вилоятда +70 градусгача кўтарилган) мажбуран кўчириладилар. Бунинг натижасида минглаб туркистонликлар айниқса, кексалар ва болалар бевақт ҳаётдан кўз юмдилар. Ушбу ваҳшийликлардан яхшигина воқиф бўлган М.Камол Туркиядаги афғон элчиси Файз Аҳмадхонни ўз ҳузурига чорлаб: «Агар юртингизда Туркистон мусулмон муҳожирлари учун жой бўлмаса бизга топширинг!» - деб қатъий талаб қўяди. Туркия ҳукумати Туркияга кўчиб келган туркистонликларни 5 йил барча солиқлардан озод этади, уларга арзон нархларда мол-мулк, ер ва чорва моллари беради 30 . Шундай экан, Мустафо Камол ўз Ватанига бошпана излаб келган Усмон Хўжа сингари тарихий шахсларга эътиборсиз бўлиши мутлақо мумкин эмасди. Усмон Хўжани ўз меҳмонидек қабул қилган Мустафо Камол унга эндигина шаклланиб келаётган ёш Туркия Республикаси ҳукуматида масъул вазифада ишлашни таклиф этади. Шахсий суҳбатлардан бирида хорижлик ўзбеклар Усмон Хўжага Мустафо Камол ўз ҳукуматида ташқи ишлар вазири лавозимида ишлашни таклиф этган 31 . 30 31

www.arxiv.uz Республика даврий матбуотида ёзилишича ва кейинги маълумотларда Усмон Хўжа унга бундан кейин Туркистон маданияти масалалари билан шуғулланиш мақсади борлигини айтади. Мустафо Камол Усмон Хўжага маънавий ва моддий мадад беришини айтиб, унга Туркия давлати миқёсидаги нафақа белгилайди. Усмон Хўжа ўлимига қадар ўзи, вафотидан сўнг эса ушбу нафақани унинг хотини оладиган бўлади. Усмон Хўжанинг чет элдаги сиёсий ва маданий фаолияти билан боғлиқ масала устида фикр юритишдан олдин унинг Она-Ватани билан алоқаларига билан боғлиқ йўналишда фикр юритишни лозим топдик. Усмон Хўжа муҳожирликда яшасада, қанчалик мураккаб бўлмасин, Туркистон билан ўзаро алоқаларини сақлаб қолган. Бу ҳақда истиқлол йилларида олиб борилган бир қатор тарихий тадқиқотлардан кенг маълумот олиш мумкин. Хулоса қилиб ёзганда, 1920 йилда Бухоро амирлиги ва Хива хонликларида монархия тартибининг тугатилиши натижасида ҳукуматнинг большевикларга қарши чиққан аъзолари ва аввалги бошқарув тартиби тарафдорлари ҳамда уларга эргашган айрим оддий халқ вакиллари ўз юртларини тарк этиб, муҳожирликка кетдилар. Муҳожирлар орасида Туркистон АССР, БХСР, ХХСР ҳукуматлари томонидан Германия, Туркия ва бошқа мамлакатларга ўқишга юборилган, вайронага айланган ўлкаларига қайтишни истамаган талабалар ҳам бор эди. Илгари БХСР ва ХХСР ҳукуматларида ишлаган айрим собиқ раҳбар ходимлар ҳам муҳожирликка кетдилар. Бу тарихий даврда ўзбек муҳожир- ларининг ижтимоий-сиёсий таркиби турли-туман эди. Муҳожирлар орасида жамиятнинг турли қатламларига мансуб кишиларни учратиш мумкин эди. ҳар бир ижтимоий гуруҳ учун энг муҳими ўзининг ва яқин кишиларининг ҳаётини сақлаб қолиш ва оилалари учун даромад манбаини топиш эди. Муҳожирларнинг алоҳида ва муҳим гуруҳи “босмачилик” ҳаракати деб номланувчи ва қаршилик кўрсатувчи гуруҳнинг “қўриқчилик” учун ортда

www.arxiv.uz қолган қисмидан таркиб топган эди. Уларнинг катта қисми Кобулда бўлиб, улар амир Сайид Олимхонни қўллаб-қувватлар эдилар, қолганлари эса Афғонистон ва Туркиянинг турли вилоятларига жойлашган эдилар. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, аҳвол бутунлай ўзгарди. Кўплаб муҳожир ўзбеклар ўз Она Ватанларига ташриф буюриш бахтига муяссар бўлдилар. Ундан ташқари, улардан айримлари, асосан тадбиркорлар бўлиб, савдо тижорат алоқаларини ўрнатдилар.

O'xshashlar

Энеолит даври. Ўзбeкистoнда уруғчилик жамoасининг Брoнза даври. Тeмир даври

Аштархонийлар даври давлатчилиги

Мезолит даври ёдгорликлари

Кушон даври археологияси

Энеолит даври археологияси