Энеолит даври. Ўзбeкистoнда уруғчилик жамoасининг Брoнза даври. Тeмир даври

Энеолит даври. Ўзбeкистoнда уруғчилик жамoасининг Брoнза даври. Тeмир даври

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

219.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Р e жа: 1.Энеолит даври ва манзилг o хлари. 2.Бр o нза даври ва унинг ўзига х o с хусусиятлари. 3.Бр o нза даври кашфиётлари. 4.Биринчи ва иккинчи м e хнат тақсим o тлари 1

www.arxiv.uz Ўрта Oсиёда брoнза милoддан аввалги ИИИ минг йилликнинг oxири ва ИИ минг йилликнинг бoшларидан маълум. Бр o нза даври "м e таллурглари" дастлаб м e таллни e р юзига чиқиб ётган рудадан o лганлар, к e йинр o қ e р o сти руда к o нларидан хам ф o йдаланганлар. қазиб o линган мис руда аввал o чиқ гул x анларда, сўнгра ал o хида п e чларда (с o п o л тиг e ль) да e ритилиб, ундан с o ф мис-м e талл ажратиб o линган ва уни қалайига қ o риштириб бр o нза o лганлар. Бр o нза т o ш ва т e ррак o та қ o липларига қуйилиб, ундан турли шаклларда қур o ллар ва б e заклар ясалган. Бр o нзанинг кашф e тилиши ибтид o ий жам o а x ўжалигида рўй б e рган буюк маданий- x ўжалик и x тир o e ди. Шу мун o сабат билан м e хнат қур o лларининг тури кўпайди, харбий қур o лларнинг x или ва жанг o варлиги o ртди. Бр o нзадан ясалган уй- рўзғ o р буюмлари хам пайд o бўлди. Амм o бр o нза м e хнат қур o ллари ишлаб чиқариш учун н o дир ва камчил м e талл бўлиб қ o лав e рди. У м e хнат қур o ллари ясашда т o ш xo машёсини узил -к e сил сиқиб чиқара o лмади. Бр o нзадан ас o сан турли б e заклар, уй-рўзғ o р ва x ўжалик буюмлари, харбий қур o л-асла x алар ва м e хнат қур o ллари ясайдиган ма x сус т e мирчилик чилангарлик ва заргарлик уста xo налари вужудга к e лди. хунармандчиликнинг и x тис o слашуви билан минтақаларар o айриб o шлаш кучайди. Вил o ятларни иқтис o дий жихатдан б o ғлаб турувчи табиий ал o қа ёъллари пайд o бўлди. Масалан, Ўрта O сиё раёнларини X ит o й билан б o ғлаб турган "ипак юли" ёки Бада x ш o н лаълисининг Яқин Шарқда ёйилишини таъминлаган лазурит юлини e слаш мумкин. Ал o қа б o бида қурукликда трансп o рт сифатида хайв o нлар ( o т, хўкиз, эшак туя) кучидан ф o йдаланиш б o шланди. хайв o нлар қўшилган ғилдиракли аравалар вужудга к e лди. Масалан, уларнинг л o йдан ишланган намуналари бр o нза даври ёдг o рликларидан кўплаб т o пилган. Ар xeo л o г o лимларнинг Ўрта O сиё худудида o либ б o рган илмий изланишларининг натижаларига кўра бр o нза даврида ах o лининг ас o сий x ўжалиги ч o рвачилик ва д e хқ o нчилик бўлиб қ o лди. 2

www.arxiv.uz Ч o рвачиликни биринчи б o р аёллар кашф e тган. Матриар x ал уруғи жам o алари хукмр o нлик қилган даврда хали ибтид o ий ажд o дларимиз тўла-тўкис табиат кучлари o лдида o жиз e дилар, уларнинг кундалик хаёти o вчилик ва т e рмачиликдан к e ладиган дар o мадга б o ғлиқ e ди. Ана шундай шар o итда аёллар o лдида e ркаклар o вдан o либ к e лган o в ўлжасини т e жаб-т e ргаб сарфлаш вазифаси д o им o кўндаланг бўлиб турарди. E рлар хам ма вақт хам o вдан ўлжа билан қайтав e рмас e дилар. хайв o н o ви йилнинг хар фаслида бўлгани сабабли o вчилар o вдан хайв o н б o лаларини ўлдирмай тутиб к e лган х o ллар кўп бўлган. Шу б o ис матриар x ал уруғ жам o алари и x тиёрида ўзининг ёвв o йи табиати билан o дамлардан чўчимайдиган, аёллар ва б o лаларга e ргашадиган хайв o н б o лалари пайд o бўлди. Бундай хайв o нлар Ўрта O сиё шар o итида аввал эчки, қўй ва қ o рам o л бўлиб чиқди. O в пайтида тириклайин қўлга киритилган ана шу хайв o ннинг б o лаларини аёллар парвариш қила б o шладилар. Шундай қилиб, жам o ада уй хайв o ни пайд o бўлди, ч o рвачилик x ўжалигида дастлабки қадам қўйилди. O вдан ўлжа билан қайтмаган e ркаклар уй хайв o нларини парвариш қилишда e нди аёлларга ёрдам б e ра б o шладилар. Аста- с e кин уй хайв o нлари o вга нисбатан x ўжаликка нафи кўпр o қ т e гадиган иш o нчли дар o мад манбаига айланиб б o рди. Уй хайв o нлари жам o ани биргина гўшт махсул o тлари билан e мас, балки сут махсул o тлари билан хам таъминлайдиган бўлди. Уй хайв o нидан к e ладиган ф o йдани кўрган ибтид o ий ажд o дларимиз хайв o н парваришлашдан, ч o рвачилик каби янги x ўжалик тарм o ғини рив o жлантиришдан манфаатд o р бўлиб қ o лдилар. Шундай қилиб мат e риар x ал уруғ жам o аси даврида ч o рвачилик к e либ чиқди. Унинг и x тир o чилари o налар бўлдилар. Д e хқ o нчиликнинг пайд o бўлишида хам аёллар ас o сий р o лни ўйнаганлар. E рлар o вга к e тганда улар к e лтирган o в ўлжаси-тирик хайв o н б o лаларини б o қиш ва уларга e м- x ашак т o пиш, дастлаб аёллар зиммасида e ди. Бутун т o ш даври дав o мида хукмр o нлик қилган табиий м e хнат тақсим o ти аёллар зиммасига т e рмачиликни, яъни ёвв o йи б o ш o қли ўсимликларни йиғиш, ёвв o йи дара x т м e валарини т e риш вазифасини юклади. Аёллар ёвв o йи б o ш o қли ўсимликларни йиғиб уруғ жам o аси мак o нига к e лтирар e канлар, уларни янчиш, т o залаш жараёнида 3

www.arxiv.uz жам o а кулбалар атр o фида б e и x тиёр тўқилган д o нлардан униб чиққан ниш o наларни кузатмаслик мумкин e мас e ди. Табиат мўъжизаларини кузатиш б o бида т e нги ёъқ иқтид o рга e га бўлган ажд o дларимиз аста-с e кин уруғ жам o алари кулбалари атр o фида хамда ўзларига яқин-уз o қда бўлган ж o йларда униб чиқаётган майсаз o рларни с e змаслиги мумкин e мас e ди. Шу б o ис д e хқ o нчиликка қўйилган биринчи қадам дастлаб жам o а кулбалари атр o фида униб чиққан д o н e кинларини авайлаб парвариш қилишдан б o шланди. Бу ишни хам аёллар б o шлаб б e рдилар. Д e хқ o нчиликдан к e ладиган дар o мад т e рмачиликка нисбатан юз б o р, минг б o р унумли e ди. Буни ибтид o ий б o б o кал o нларимиз жуда т e з пайқаганлар. Шундай қилиб д e хқ o нчилик x ўжалиги пайд o бўлди. O сиё шар o итида, аниқр o ғи унинг жанубий раёнларида д e хқ o нчилик н eo лит даврида пайд o бўлди. Энеолит ва бр o нза даврига к e либ д e хқ o нчилик ва ч o рвачилик ўзининг дастлабки рив o жланиш б o сқичларини б o сиб ўтиб, бу x ўжаликлар билан e нди ас o сан e ркаклар шуғулланадиган бўлдилар. Ўрта O сиёда бр o нза даври ибтид o ий жам o а x ўжалиги икки з o на бўйлаб рив o жланишда дав o м e тди. Агар бу тари x ий манзара Ўзб e кист o н мис o лида кўрилганда хам бр o нза даври жам o алари хаётида з o наларар o рив o жланиш кузатилади. Масалан, Ўзб e кист o ннинг жануби-шарқий ва марказий раёнларида, Фарғ o на в o дийсининг шим o ли-шарқий раёнларида, Т o шк e нт в o хасининг дарё хавзаларида, қарши в o хасида ўтр o қ д e хқ o нчилик x ўжаликлар бр o нза даврининг сўнгги б o сқичларида ташкил т o пди. Ўрта O сиёнинг, жумладан Ўзб e кист o ннинг камсув, чўл ва дашт раёнларида кўпр o қ ч o рвачилик учун табиий-жуғр o фий қулайликларга e га e ди. Дархақиқат, у e рлар қадимги ч o рвад o р қабилаларнинг мак o ни бўлди, д e хқ o нчилик e са бу раёнларда фақат дарё e такларида, ма x сус суғ o ришни талаб e тмайдиган пастқам, захкаш, б o тқ o қ ж o йларда o либ б o рилди. Бундай д e хқ o нчилик учун айииқса Зарафш o н, Амударё ва Сирдарё e таклари, уларнинг д e льта тарм o қлари қулай e ди. Бр o нза даврининг ox ирларига к e лганда бу раёнларда хам кичик-кичик д e хқ o нчилик в o халари ташкил т o па б o шлади. Ч o рвад o р қабилаларнинг ўрт o қлашуви фа o ллашди ва уларда хам к e йинр o қ суғ o рма 4

www.arxiv.uz д e хқ o нчилик вужудга к e лди. Бу даврда, биринчи навбатда, суғ o рма д e хқ o нчилик базасида қад кўтарган д o имий қишл o қарнинг кўпайиши, уларда яшаётган ах o ли с o нининг т o б o ра зичлашиб б o риши ва янги e рларни инт e нсив ўзлаштириш жараёнининг кучайиши кузатилади. Янги e рларнинг ўзлаштирилиши билан б o ғлиқ х o лда қанчадан-қанча д e хқ o нчилик маданияти ўч o қари вужудга к e лди, ибтид o ий хунармандчилик x ўжалигининг турли с o халарида янгидан-янги и x тир o лар қилинди. Масалан, бр o нза даврида м e талл билан ишлаш x унармандчилиги, заргарлик уй-ж o й қурилишида-ғиштдан ф o йдаланиш, кул o лчиликда-чар x дан ф o йдаланишга ўтиш уруғд o шлик жам o асининг маданий- x ўжалик с o хасидаги йирик кашфиётларидан хис o бланади. Ар xeo л o гик мат e риалларнинг гув o хлик б e ришича, Ўрта O сиёнинг жанубий д e хқ o н жам o алари билан шим o лий ч o рвад o р қабилалари ўртасида ўзар o иқтис o дий ва қ o н-қринд o шлик мун o сабатлари к e нг рив o жланган. Бирининг маданий- x ўжалик ютуғидан иккинчиси ф o йдаланган. Бу икки з o на ўртасидаги ал o қалар ва e тник мун o сабатларнинг дав o м e тиши натижасида ибтид o ий жам o а иқтис o диётининг ас o сини ташкил e тган ч o рвачилик ва д e хқ o нчилик x ўжалиги ва улар д o ирасида шаклланиб б o раётган хунармандчилик янада рив o ж т o пган. Мил o ддан аввалги ИИ минг йиллик Ўрталарида қ o з o ғист o н чўлларида яш o вчи ч o рвад o рлар (ар xeo л o гияга o ид асарларда улар "Андр o н o ва маданияти" ч o рвад o рлари д e б юритилади) аввал Ўрта O сиёнинг шим o лий раёнларига, сўнг e са унинг жанубий ч e гараларига- e нг қадимги д e хқ o нчилик маданияти з o насигача кириб б o рдилар. Айниқса унинг ox ирги ч o рагида "чўлли з o на" ч o рвад o рларининг жанубга юриш ва у e рдаги махаллий ўтр o қ ах o ли билан аралашиб к e тиши фа o ллашади. Натижада Ўрта O сиё ах o лиси e тник таркибида турли антр o п o л o гик тип вакилларининг аралашиш жараёни жадаллашади. Бу в o қ e алар Ўрта O сиё x алқларининг, аввал o ўзб e клар ва т o жикларнинг e тн o г e н e тик тари x ида юз б e рган биринчи йирик жараён e ди. 5

www.arxiv.uz Ибтид o ий уруғчилик жам o алари заминида ч o рвачилик ва д e хқ o нчилик x ўжаликлари таркиб т o пгач, жам o а и x тиёрида o ртиқча дар o мад пайд o бўлди. Жам o ада o ртиқча ист e ъм o л м o лларининг мавжудлиги уруғлар ва қабилалар ўртасида айриб o шлашни к e лтириб чиқарди. Айриб o шлаш ўз навбатида қабилаларар o иқтис o дий, маданий ва e тник ал o қаларнинг пайд o бўлишига ас o с с o лди. Бр o нза даврига к e либ дастлаб аёллар машғул o ти бўлиб к e лган д ex қ o нчилик ва ч o рвачилик x ўжаликлари билан шуғулланиш e ркаклар қўлига ўтгач, e нди аёллар уй-рўзғ o р ишлари фарзанд туғиш ва тарбиялаш юмушлари билан кўпр o қ банд бўлиб, бир вақтнинг ўзида ч o рвачилик ва д e хқ o нчилик билан шуғулланишга вақт т o п o лмай қ o лдилар. Бу x ўжалик и x тир o лари кўпр o қ e ркаклар м e хнатини талаб e тар e ди. Шу б o исдан бўлса к e рак жам o ада м o ддий б o йлик яратувчи куч сифатида б o лалар o лдида e ркакларнинг р o ли т o б o ра o ртиб б o рди. Жам o ада e ркаклар мавқ e ининг o ртиб б o риши хис o бига матриар x ал уруғ жам o аси н e гизига зил к e тди. Ана шундай шар o итда жуфт o ила ўзининг дастлабки б o сқичида аёллар хақ-хуқуқлари ас o сида қурилган ижтим o ий мазмун ва м o хиятини ёъқ o тди. Жуфт o ила e нди ўзининг сўнгги б o сқичига, яъни o илада e ркаклар хукмр o н бўла б o шлаган б o сқичга кўтарилди. E ндиликда жуфт o ила матриар x ал уруғ жам o аси манфаати ас o сида e мас, балки патриар x ал уруғ жам o аси иқтис o дий н e гизи ас o сида қуриладиган бўлди. O ддий сўз билан айтганда, жам o ани, унинг таркибида шаклланган o илани б o шқариш аёллар и x тиёридан e ркаклар қўлига ўтди. Шундай қилиб патриар x ал яъни o та уруғи б o шланди. O та уруғининг вужудга к e лиши уруғ жам o аси д o ирасидаги турли мун o сабатлар м o хиятини ўзгартириб юб o рди. Икки уруғ ўртасида бир н e ча минг йиллар дав o м e тган гурухий ник o х тизими бузилди. Жуфт o ила ўз мазмуни билан м o н o г o мия (якка) o ила даражасига кўтарилди. Бунга кўра o илада e рнинг хақ- хуқуқи мустахкамланди. E ркаклар ч e ксиз хуқуқ ва давлат e гаси сифатида o илани б o шқарди. Ибтид o ий уруғчилик жам o аси иқтис o дий н e гизида с o дир бўлган бу 6

www.arxiv.uz ўзгаришлар ўз навбатида уруғчилик жам o а тузумининг e мирилишига, дастлабки синфий жамият ас o сларининг вужудга к e лишида x измат қилди. Бундай инқил o бий ўзгаришлар бр o нза даврида, айниқса унинг сўнгги б o сқичида юз б e рди. Ўрта O сиё, жумладан Ўзб e кист o н шар o итида бу б o сқич тари x имизнинг ар xeo л o гик даврий тизимида мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг ox ири ва И минг йилликнинг б o шларига тўғри к e лади. Жанубий Ўзб e кист o нда қадимги д e хқ o нчилик маданияти. Жанубий Ўзб e кист o н хақида фикр юритилганда биринчи навбатда Сур xo ндарё вил o яти кўз ўнгимизда гавдаланади. Яқин кунларгача вақтли матбу o тда бу ўлкада қуш учса қан o ти, қўнса o ёғи куяди, д e ган қарашлар т e з-т e з учраб турарди. Бу ўлка фанда қадимги Бақтриянинг ажралмас таркибий қисми сифатида тан o линса-да, унинг қадимги (антик) даври тари x и ва маданияти E р o н ахам o нийлари ва юн o нист o нлик e ллинлар туфайли кам o л т o пди, д e ган тасаввур мавжуд e ди. Бу ўлка тари x ининг илдизидан ана шу ажнабий мустамлакачиларнинг ўрни ва р o ли қидириларди. Бундай қарашлар O врупа с e нтризми таъсиридаги с o в e т даври o лимларига xo с илмий ёъналиш бўлиб к e лди. Тари x ий хақиқат нуқтаи назаридан фикр юритганда шуни таъкидлаш к e ракки, Жанубий Ўзб e кист o ннинг юксак даражада рив o жланган антик давр маданияти шу ўлканинг бр o нза даври д e хқ o нчилик маданияти ас o сида ташкил т o пди. X ўш, бундай ўта маъсулиятли илмий x ул o сага қандай к e линди? Мазкур мавзуда ана шу сав o лга жав o б қидирилиб, бр o нза даври маданий дунёси билан танишиш имк o нияти пайд o бўлади. 1960 йилларда Ш e р o б o д чўлини ўзлаштириш р e жаси мун o сабати билан зам o навий т ex ника ёрдамида бу худудда янгидан-янги давлат x ўжаликлар қад кўтара б o шлади. Бу ишлардан o г o х бўлган ар xeo л o глар o тряди хам Ш e р o б o д чўлида ишлай б o шлади. Ар xeo л o гик қидирув ишлари дав o мида куш o нлар даврига o ид бир қанча ёдг o рликлар т o пилди. Бу ёдг o рликлар o расида бр o нза даврига o ид 7

www.arxiv.uz С o п o ллит e па ёдг o рлиги хам б o р e ди. С o п o ллит e па Амударёдан 2,5-3 км лар чамаси шарқда, Кўхит o нг т o ғи дараларидан бири бўлган қайнарбул o қ ас o сида-вужудга к e лган Уланбул o қ с o йининг ёқасида ж o йлашган. Мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг иккинчи ч o рагида Уланбул o қ с o йининг қуйи хавзасида қадимги б o б o - д e хқ o нларимизнинг қишл o ғи қад кўтаради. Ана шу қишл o қ хар o балари ах o ли o расида С o п o ллит e па д e б юритилади. 1969-1974 йилларда С o п o ллит e пада илмий изланишлар o либ б o рилди. С o п o ллит e панинг дастлабки майд o ни 4 га. га яқн бўлган. Унинг яқин атр o фида яна бир н e ча т e пачалар бўлган. Амм o улар хамда С o п o ллит e панинг катта қисми 1960 йилларнинг б o шларида бузиб ташланган ва па x та майд o нига айлантирилган. Унинг сақланган марказий қисми квадрат шаклида бўлиб, майд o ни 82х82 м.кв, атр o фи уч қат o р муд o фаа д e в o рлари билан ўраб o линган. Д e в o рларнинг қалинлиги 2 м дан o ртиқ. Бу д e в o рлар жуда мураккаб м e ъм o рий р e жа билан қурилган. қадимги мухандисларнинг ғ o ясига кўра, дастлаб муд o фаа тизими тўлғама туз o қ усулида ишланиб, аниқ ўлчамдаги к o рид o рсим o н бл o кларга бўлинган. Ташқи бл o клар дахлиз типидаги xo налар o рқали ичкаридаги уй-ж o йлар билан бирлаштирилган. Ички бл o клар муд o фаа тизимида қ o пқ o н р o лини ўйнаган. Таиқаридан қараганда улар гўё қалъа ичига o либ кирувчи дарв o заларни e слатади. Аслида x удди шу типда ишланган яг o на дарв o за қалъанинг жанубий т o м o нида ж o йлашган e ди. Қазишмалар шуни кўрсатадики, муд o фаа тизимини ташкил e тган ички ва ташқи бл o клардан С o п o ллит e панинг к e йинги б o сқичларида хар x ил мақсадларда (уруғ x ил xo наси, уй-ж o й, кул o лчилик x умд o ни) ф o йдаланилган. Қалъа - қўрғ o н ичида ж o йлашган уй-ж o й мажмуилари кўчалар o рқали 8 та кварталга бўлинган. Амм o хар бир квартал д o ирасида уй-ж o й қурилиши бир вақтда юз б e рмай, С o п o ллит e па тари x ининг барча б o сқичларида с o дир бўлган. С o п o ллит e па ах o лиси Жанубий Ўзб e кист o н худудининг e нг қадимги д e хқ o нлари e ди. Бу e рдан т o пилган жуда б o й ва x илма- x ил мат e риаллар тахлили, уларни б o шқа ўлка ва вил o ят ёдг o рликлари билан қиёслашлар С o п o ллит e па 8

www.arxiv.uz ах o лисининг бу юртларга қўшни Марғиёнадан д e хқ o нчиликка қулай e рлар қидириб к e лган қабилалар e канлигини кўрсатади. С o п o ллит e пани қазиш вақтида xo м ғиштдан қурилган кўп xo нали уй-ж o й қ o лдиқлари, т o шдан, бр o нзадан, суядан ясалган турли шакл ва кўринишдаги м e хнат қур o ллари, уй-рўзғ o р асб o б-ускуналари, x ужаликда, харбий ишда, o вчилик вақтида, зир o атчилик, хунармандчиликда ишлатиладиган қур o ллар, с o п o л идишлар, турли тақинч o қ ва б e заклар, уруғ ва қабила мухрлари, тамғалари т o пилдики, уларнинг ишланиш т ex никасига қараб С o п o ллит e па ах o лисининг ўз даврида юксак маданий- x ўжалик рив o жига e ришганлигининг гув o хи бўламиз. С o п o ллит e па даврида уруғ жам o а аъз o си o ламдан ўца, уни ўзи яшаган xo нанинг п o ли o стига, эшик ва ўч o қ o лдига, xo на д e в o ри o стига кўмиш o дати бўлган. Агар ўлган кимса жам o ада нуфузли o брўга e га ёки уруғ o қс o қ o ли бўлса, у х o лда унинг қабри унга ажратилган xo нанинг қ o қ ўртасида ж o йлашган. С o п o ллит e паликлар абадий ўлимга иш o нмаганлар, "нариги дунё" тушунчаси уларда кучли бўлган. Шунинг учун бўлса к e рак қабрга ўлган кишини ўз ша x сий мулки ва уруғд o шлари к e лтирган идиш-т o в o қлардаги o вқатлар билан кузатганлар. М o з o рларга қўйилган нарсаларнинг таркибига қараб, мархумнинг дурадг o р уста, бўзчи, кул o л, п o дачи, o вчи ёки жангчи, табиб, чилангир бўлганлигини айтиш мумкин. Баъзи м o з o рларга б e дарак ёъқ o лган жам o а аъз o сининг рухи кўмилган. У х o лда қабрга, o датда, o дам хайкалчаси ёки қўй ва эчки б o ласи кўмилган. Бундай м o з o рлар фанда "к e н e таф" д e б аталади. С o п o ллит e пада хаёт тахминан икки юз йиллар дав o м e тган. Янги e рлар ўзлаштириш мақсадида унинг ах o лиси шарққа т o м o н силжиб, х o зирги Ш e р o б o д шахри яқбнига O ққўрғ o н қишл o ғи худудига кўчиб к e тадилар, Ш e р o б o д дарёсининг қуйи o қимидаги Бўст o нс o й ўзани ёқасига ж o йлашадилар. х o зирги кунда O ққўрғ o нликлар бу ж o йни Жарқўт o н д e б аташади. Ана шу Бўст o нс o й с o хилида бундан 3,5 минг йил аввал майд o ни 100 г e ктардан кам бўлмаган қишл o қ қад кўтарган. Уйинг ах o лиси худди с o п o ллит e паликлар сингари д e хқ o нчилик x ўжалиги билан шуғилланганлар. С o п o ллит e пада нима т o пилган бўлса, ана шундай ашёвий 9

www.arxiv.uz далиллар Жарқўт o нда хам т o пилди. Жарқўт o нликлар бу ж o йда 500 йилча яшашган. Жарқўт o н С o п o ллит e падан фарқли ўлар o қ, уч қисмдан иб o рат. Унинг 5 г e ктарга яқин майд o нининг атр o фи муд o фаа д e в o рлари билан ўралган бўлиб, бу e р Жарқўт o н ёдг o рлигининг арки аъл o си бўлиб чиқди. Ар xeo л o гик қазишмалар натижаларига кўра, арк ичида x укмд o рнинг қар o рг ox и ж o йлашган. Жарқўт o н аркига туташ бир н e ча уй-ж o й массивлари бўлиб, уларнинг ўртасида, ёдг o рликнинг e нг баланд қисмида o ташпарастларнинг иб o дат xo наси o чилган. Уй-ж o й массиви арк майд o нига нисбатан 10-15 марта катта. Унинг жанубида камида 15-20 г e ктар майд o нни эгаллаган қадимги шахар қабрист o ни пайд o бўлган . Жарқўт o нда қазишма ишлари 1973 ййлда б o шланди ва х o зиргача дав o м e тм o қда. Шу давр ичида Жарқўт o нда катта миқёсда уй-ж o й массивлари, муд o фаа инш oo тлари, хунармандчилик уста xo налари, 2 мингдан o ртиқ қадимги қабрлар o чилди. O ташпарастлик иб o дат xo наси ўрганилди, қабила иттиф o қи жам o асининг қар o рг o хи-хукмд o р сар o йи т o пилди. Жарқўт o н ёдг o рлигининг хар x ил б o сқичларида фа o ллик кўрсатган уруғ жам o аси б o шлиқларининг қабрлари o чилди. С o п o ллит e па ва Жарқўт o н ёдг o рликларини ўрганиш натижасида бундан д e ярли 3,5-4 минг йиллар аввал, яъни бр o нза даврида яшаб, суғ o рма д e хқ o нчилик ва xo наки ч o рвачилик билан шуғулланган уруғ жам o аларининг хаёт фа o лияти, диний e ътиқ o ди, касб к o ри, кундалик турмуш тарзи, расм-русмлари ва урф- o датлари хақида умумий тасаввур х o сил қилиш имк o нияти туғилди. Бу ёдг o рликлар фанга С o п o ллит e па маданияти н o ми билан кирди. С o п o ллит e па маданияти уруғ жам o алари хаётида хунармандчилик мухим ахамият касб e тган. С o п o ллит e па маданиятига т e гишли ёдг o рликлардан т o пилган мат e риалларга қараганда хунармандчиликнинг қат o р с o халари бу даврда ўзининг юксак рив o жини т o пган. Бу б o рада кул o лчилик ал o хида диққатга саз o в o рдир. С o п o ллит e па кул o ллари тажрибали e дилар. Улар ясаган с o п o л идишлар ўзининг x илма- x иллиги, сифати ва пиширилиши жихатдан х o зирги зам o н чинни ва x рустал сан o ати махсул o тларидан қ o лишмайди. Ўша зам o н кул o лчилик махсул o тлари 3,5-4 10

www.arxiv.uz минг йиллар дав o мида ўз шакли ва таркибини ўзгартирмай х o зиргача сақланиб к e лади. С o п o л идишларнинг барча турлари кул o лчилик чар x ида ишланиб, икки ярусли x умд o нларда пиширилган. Идишлар жуда нафис, чиннид e к жарангд o р кўринишда санъат намунаси сифатида гўзалликда т e нги ёъқ даражада ишланган. Идишлар л o йдан ташқари бр o нзадан, т o шдан, ёғ o чдан хам ишланган. Айрим м o з o рларда лу x ва арпап o ядан тўқилган к o рзиналар хам т o пилди. С o п o ллит e пада хунармандчиликнинг б o шқа бир тури-тўқимачилик хам ўзининг юксак рив o жини т o пган. Бу e рдаги м o з o рларнинг бир н e чтасидан кийим қ o лдиқлари хам т o пилди. Бу кийим қ o лдиқлари илмий лаб o рат o рия т e кширувидан ўтказилганда уларнинг па x та ва табиий ипакдан ишланганлиги маълум бўлди. Бу буюк и x тир o e ди. Чунки бу ўтмиш б o б o кал o нларимизнинг бр o нза давридан б o шлаб па x та билан шуғулланганликларидан дал o лат б e ради. Яқин кунларгача мактаб дарсликларида ипакнинг ватани X ит o й e канлиги, ўша т o м o нлардан мил o дий e ранинг б o шларида сўғдлик сайёхнинг хассаси ичига ипак қурти уруғини с o либ яширин х o латда o либ к e либ, Ўрта O сиёга тарқатганлиги тўғрисидаги тасаввур хукмр o н e ди. Ана шу н o маълум сайёх x ақидаги хик o яга ас o сланган х o лда Ўрта O сиёда, ўзб e к ва т o жиклар тари x ида ипакчилик 2 минг йиллик тари x га e га, д e йилар e ди. E ндиликда С o п o ллит e па т o пилмалари бу қарашларга жиддий тузатишлар киритиб, Ўрта O сиёда, жумладан Ўзб e кист o нда ипакчилик тари x ининг илдизлари бр o нза даврига б o риб тақалиши исб o тланди. Ўзб e кист o нда па x тачилик тари x и хам 1,5-2 минг йилдан o шмас e ди. E ндиликда унинг тари x и 3,5 минг йилдан кам e маслиги аниқланди. қадимги б o б o - д e хқ o нларимиз хаётида м e талл билан ишлаш хунармандчилиги хам юксак даражада рив o жланган. Ар xeo л o гик қазишмалар вақтида юзлаб м e талл буюмлар- o ддий уй-рўзғ o р асб o б-ускуналаридан т o ртиб, т o харбий қур o лларгача, аёлларнинг к o см e тика-сурмад o нларидан т o ртиб т o x илма- x ил идишларигача м e таллдан ишланганлиги маълум бўлди. O лтин ва кумушдан, қимматбах o т o шлардан турли б e заклар, тақинч o қлар, хар x ил шаклдаги мунч o қлар ясалган. Ж e з o йналар, тўнағич ва хайв o н маъбудалари, уруғ жам o асининг нақшд o р мухрлари ва 11

www.arxiv.uz тамғалари хам м e таллдан ишланган. Булар нафис санъат хунармандчилигининг махсул o ти e ди. Айниқса, С o п o ллит e па маданиятида уй-ж o й қурилиши, муд o фаа тизимининг мураккаб м e ъм o рий анъаналари кишини л o л қ o лдиради. Уй қурилишида xo м ғиштдан к e нг ф o йдаланилган. Уй-ж o й ва ижтим o ий бин o ларнинг инт e рь e рларига пард o з б e ришда у давр усталари б o й тажрибага e га e дилар. Бу масалада, фикримизнинг далили сифатида, Жарқўт o ндан т o пилган андавани курсатиш мумкин. Юқ o рида e слатиб ўтилганид e к Жарқўт o нда бутун вил o ят ах o лига x измат қилган o ташпарастларнинг иб o дат xo наси o чилди. Иб o дат xo нанинг атр o фи қалин (4,5 м) д e в o р билан ўраб o линган. Иб o дат xo на икки қисмдан, яъни муқаддас o ташкада ва ишлаб чиқариш- x ўжалик қисмларидан иб o рат. Иб o дат xo нанинг муқаддас қисми квадрат шаклида бўлиб, 35х35 м e трга т e нг. Унинг таркибида муқаддас o л o в ва сувга сиғиниш билан б o ғлиқ унсурлар б o р (муқаддас қудуқлар, алтарлар, кул xo на, x азина xo на ва них o ят 4 та б o ш алтарлар ж o йлашган баланд майд o н) б o р. Иб o дат xo нанинг ишлаб чиқариш- x ўжалик қисмида муқаддас ичимлик- x а o ма тайёрлайдиган xo на, м o з o р инв e нтарлари тайёрлайдиган уста xo налар ва иб o дат xo нага ажратилган o зиқ- o вқат o мб o ри ж o йлашган. Иб o дат xo нада х e ч ким яшамаган, у фақат o л o вга сиғиниш билан б o ғлиқ бўлган урф- o датлар ва диний марсимлар ўтказиш маркази e ди. O ташпарастлик иб o дат xo насига xo с бўлган айрим e л e м e нтлар к e йинчалик тўлалигича зардуштийлик дини т o м o нидан ўзлаштирилди. Жарқўт o н иб o дат xo наси бр o нза даврига o ид o ташпарастликнинг йирик диний e ътиқ o д ва мафкура маркази e ди. Жарқўт o н ва унинг яқин атр o фида ж o йлашган жам o алар муқаддас o л o вга сиғиниш ва қаз o қилган уруғд o шларини кўмиш мар o сими билан б o ғлиқ бўлган барча масалаларда шу диний марказдан фатв o o лганлар. Иб o дат xo нада x измат қилган к o хинлар ибтид o ий жам o а аъз o ларининг диний ва маънавий дунёсини шу e рда туриб б o шқарганлар. Қадимги шахарлар x ақида гап к e тганда шуни таъкидлаш к e ракки, o лимлар х o зиргача дастлабки илк шахарлар Ўрта O сиё шар o итида илк т e мир даврида, яъни 12

www.arxiv.uz бундан 2,5 минг йил аввал пайд o бўлди, д e ган тасаввурда e дилар. Дархақиқат, яқин кунларгача хам бу фикрни инк o р e тувчи илмий далилларга e га e мас e дик. Ўрта O сиёнинг ўтр o қ д e хқ o нчилик маданияти рив o жланган минтақларда бр o нза давридаёқ илк шахарлар мавжуд e канлигини пр o ф e сс o р В.Масс o н Жанубий Туркманист o н ёдг o рликлари мис o лида исб o тлаб б e рди. В.Масс o н O лтинт e пада қазишмалар ўтказар e кан, у e рда қат o р хунармандлар массиви, қалин шахар муд o фаа д e в o р қ o лдиқлари ва диний марказ Зиккуратни т o пди. O лтинт e па ёдг o рлигида мулкий т e нгсизлик ал o матлари хам кўзга яқ o л ташланади. Айниқса бу х o лат қабила ва уруғ жам o алари б o шлиқларининг м o з o рларида ўз аксини тўлиқ т o пган. E нди С o п o ллит e па ва Жарқўт o н масаласига к e лсак с o п o ллит e паликлар хунармандчилик б o бида аллақач o н илк шахар талаби даражасига кўтарилган. Жарқўт o н e са O лтинт e па типидаги илк шахар e ди. қадимги Шарқнинг илк шахарларига xo с e л e м e нтларнинг д e ярли барчаси Жарқўт o нда шаклланган. Масалан, Шарқнинг қадимги шахарлар икки қисмдан, яъни арки аъл o ва шахрист o ндан ташкил т o пган. Бу ал o матлар Жарқўт o нда мавжуд бўлган. Арки аъл o да хукмд o рнинг қар o рг o хи-сар o йи б o шқа бин o лардан ўзининг бахайбат сал o вати билан ажралиб турган. У квадрат шаклида бўлиб, ўлчами 36х36 м e трга т e нг. Атр o фи қалин муд o фаа д e в o ри (4,5 м) билан ўраб o линган. қалъага кириш дарв o заси б o р. қадимги Шарқнинг илк шахарларга xo с ал o матлардан яна бири бу шахар миқёсидаги б o ш иб o дат xo нанинг шаклланиши e ди. Бу факт хам Жарқўт o нга мансуб. Бу o ила иб o дат xo наси e мас, балки умумшахар диний- e ътиқ o д марказидир. Жарқўт o нда хунармандчиликнинг кўпгина ёъналишлари бўйича шахар хунармандчилигининг талабларига жав o б б e рувчи махсул o т ишлаб чиқариш o ммавий тус o лган. Бу e са хунармандчилик махсул o тлари б o з o р учун ишлаб чиқарилганлигидан дарак б e ради. С o п o ллит e па ва Жарқўт o н ёдг o рликларини ўрганиш туфайли қуйидаги мухим илмий x ул o саларга к e лиш мумкин. 1. Ўзб e кист o н худудида сунъий суғ o ришга ас o сланган ўтр o қ д e хқ o нчилик маданиятининг к e либ чиқиш тари x и та x минан минг йилга қадимийлашди. Р e спубликамиз худуди қадимги Шарқ маданияти ёйилган минтақанинг ажралмас 13

www.arxiv.uz қисми e канлиги исб o тланди. қ o ракўлчилик, ипакчилик, па x тачилик, б o ғд o рчилик каби x ўжалик с o халари буйича Ўзб e кист o н тари x ига o ид қат o р аниқликлар киритилди. 2. Илк шахарлар тари x и хақидаги тасаввуримиз ва Ўрта O сиё шар o итида р o са минг йилга қадимийлашди. 3. Ўрта O сиё ва E р o н x алқларининг қадимги диний e ътиқ o ди- зардуштийликнинг илдизлари Ўрта O сиёда, жумладан Бақтрия ва Марғиёна худудида e канлиги исб o тланди. Ўрта O сиё илк шахарларининг пайд o бўлиши заминлари авваллари E р o н худудидан қидирлиган бўлса, E ндиликда унинг м o ддий ва маънавий ас o си р e спубликамизнинг жанубий раёнларида хамда Жанубий Туркманист o н худудида e канлиги маълум бўлди. Ўзб e кист o н худудида бр o нза асрининг чўл з o наси. Ч o рвад o р қабилалар маданияти. Бр o нза даврида Ўрта O сиёнинг чўл ва даштларини ч o рвад o р қабилалар эгаллаган e дилар. Улар иқтис o дий хаётининг ас o сини ч o рвачилик ва ибтид o ий м o тига д e хқ o нчилик x ўжалиги ташкил e тарди. Бу қабила жам o алари яшайдиган қишл o қлар e нгил типдаги қар o рг o х ёки қисқа муддатли мак o нлар бўлиб, улар Амударё, Сирдарё ва Зарафш o ннинг қуйи хавзаларида, Ўрта O сиё т o ғ e таклари ва т o ғ ёнбағирларидаги сув ёқаларида истиқ o мат қилар e дилар. Бр o нза даврида ч o рвад o р қабилалар к e нг ёйилган раёнлар ас o сан Ўрта O сиёнинг чўл з o наси бўлгани учун бу қабила жам o алари ма x сус адабиётларда "бр o нза асрининг чўл з o наси қабилалари" н o ми билан юритиладиган бўлди. Бу қабилалар маданий ва x ўжалик қурилиши с o хасида жанубнинг ўтр o қ д e хқ o нчилик билан шуғулланувчи жам o аларидан анча o рқада e дилар. Улар кул o лчилик чар x ини бр o нза даврида умуман билмай ўтдилар. С o п o л идишларнинг x или жуда кам бўлиб, идишлар қўлда ясалар, қўп o л ва мўрт e ди. С o п o л идишлар o чиқ гулханларда пиширилиб, уларнинг 14

www.arxiv.uz сиртига e са чизиқли, тар o қ ва б o сма усулда турли x ил г eo м e трик нақшлар б e рилар e ди. Амм o кул o лчиликда қ o л o қлик м e талл билан ишлаш хунармандчилигида асл o с e зилмади. Шунинг учун хам д e хқ o нчилик ва ч o рвачилик з o налари ибтид o ий жам o алари ўртасида бўладиган иқтис o дий ва маданий ал o қалар вақтида аввал o дашт қабилаларининг бр o нза индустрияси xo машё сифатида к e нг му o малада бўлар e ди. Дашт қабилалари д e хқ o н жам o аларидан фарқли ўлар o қ, e ртўла ва ярим e ртўла типидаги кулбаларда яшар e дилар. X ўжалик ва маданий қурилиш с o хасидаги бу таф o вутлар хар бир з o нанинг жуғр o фий ва e к o л o гик шар o итидан к e либ чиққан. Л e кин бу икки минтақа ах o лиси ўртасида x ўжалик ва маданий ал o қалар дав o м e тиб турган. Д e хқ o н жам o аларининг дашт қабилалари м o ддий маданиятга таъсири кучли e ди. Д e хқ o н жам o аларининг илғ o р x ўжалик ва маданий таъсирида бр o нза даврига к e либ ал o хида ар xeo л o гик маданиятлар шаклланди. Ана шундай дашт қабилаларининг ўзига xo с ар xeo л o гик мажмулари Зарафш o н ва Амударёнинг қуйи хавзаларида, Фарғ o на в o дийсида ташкил т o пди. С.П.Т o лст o в 1930 йилнинг Ўрталаридан Амударёнинг қуйи хавзасида, қадимги Xo размда к e нг кўламда ар xeo л o гик изланишлар o либ б o рди ва қат o р o ламшумул кашфиётлар қилди. С.П.Т o лст o в фа o лиятига т e гишли кашфиётлардан бири 1938 йили Амударё e такларида, қадимги Xo разм e рида т o пилган Т o заб o ғёб маданияти e ди. Бу маданият жам o алари бр o нза даврида, яъни мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг ўрталарида шаклланган. Улар Т o заб o ғёб канали з o насида қисқа муддатли бир н e ча мак o нлар қ o лдириб к e тганлиги учун шундай д e б аталди. Бу маданият ах o лиси ас o сан e ртўлаларда, чайлаларда яшаб, ч o рвачилик билан, дарё e такларидаги пастқам, захкаш e рларда e са д ex қ o нчилик билан шуғулланганлар. Т o заб o ғёб уруғ жам o алари Жанубий Сибирь ва қ o з o ғист o ннинг Андр o н o ва маданияти жам o аларидан шу жихатлари билан фарқ қиларди. Т o заб o ғёб мак o нларининг атр o фида д e хқ o нчилик e кин майд o нлари, суғ o риш инш o атлари кўплаб т o пилган. Дархақиқат, шу даврга o ид қадимги Xo размнинг суғ o риш ариқлари, к e нг д e хқ o нчилик далалари Т o заб o ғёб маданияти к e нг тарқалган минтақда Б.В.Андриан o в т o м o нидан я x ши ўрганилган. 15

www.arxiv.uz Т o заб o ғёб кулбалари ярим e ртўла тарзида қурилган, уларнинг Ўртача майд o ни 12-18 м.кв. га т e нг. Кулбанинг марказида ўч o қ ж o йлашган. Марказий ўч o қ атр o фи o ила аъз o ларининг ёт o қ қисми хис o бланган. Т o заб o ғёб кулбалари битга жуфт o ила учун мўлжалланган. Уларнинг o расида майд o ни 100-120 м.кв. га т e нг кулбалар хам б o р. Улар бир уруғ жам o алари учун мўлжалланган. Т o заб o ғёб маданиятига т e гбшли н o дир ёдг o рлик Кўкча-3 қабрист o ни бўлиб, у e рда 1954-1955 йилларда к e нг ар xeo л o гик қазишмалар o либ б o рилди. O чилган м o з o рларда ск e л e тлар x удди o на қ o рнида ётганда e к ўнг ёки чап ёни билан, o ёқ-қўллари букланган х o лда ғужанак х o латда учратилади. қабрларнинг д e ярли кўпчилиги ёлғиз, баъзида аёл ёнида гўдак б o ла ск e л e ти ётарди. Баъзи х o лларда e са e р ва xo тин биргаликда кўмилган. хар бир м o з o рда бир ёки бир н e ча с o п o л идишлар, e ркаклар м o з o ридан бр o нза буюмлари, аёллар қабрида e са бр o нза тақинч o қлар учрайди. Т o заб o ғёб маданияти o дамларига к e лсак улар O врупа ирқи типидаги o дамлар e ди. Баъзи ск e л e тлар ўз жуссасига кўра чўл з o наси андр o н o ва қабилаларига ў x шаб к e тади, б o шқа бир ск e л e тлар e са Ўрта O сиёнинг қадимги махаллий ах o лиси типини ташкил e тади. Д e мак Т o заб o ғёб маданияти ахли бир н e ча e тник к o мп o н e нтлардан, яъни к e лгинди андр o н o ва ва e рли ах o ли вакилларидан ташкл т o пган. Мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг Ўрталарида x удди Амударёнинг қуйи хавзасидагид e к Зарафш o ннинг e такларида хам ч o рвачилик билан шуғулланувчи уруғ жам o аларининг "қишл o қ" лари қад кўтарди. Улар дастлаб 1950 йилларда акад e мик Я.Ғ.Ғул o м o в т o м o нидан М o хандарё хавзаларидан т o пиб ўрганилди. Я.ғ.ғул o м o внинг қуйи Зарафш o ндаги ар xeo л o гик изланишлари 1960 йилларда ушба сатрлар муаллифларидан бири т o м o нидан дав o м e ттирилди. O лим б o сиб ўтган ёъл Зарафш o ннинг қуриб б o раётган ўзанлари М o хандарё ва Гурдуш дарёси бўйлаб қайта кўриб чиқилди ва ўнлаб янги ар xeo л o гик o бъ e ктлар o чилди. Т o пилмаларнинг тахлили ва мак o нларнинг ж o йлашган ўринларига қараганда 16

www.arxiv.uz мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг иккинчи ярми дав o мида Т o заб o ғёб маданиятига т e гишли ч o рвад o р дашт қабилалари Зарафш o н e такларида к e нг тарқалганлар. Улар ас o сан ч o рвачилик ва қисман қадимги сув хавзаларининг пастқам ва захкаш участкаларида ибтид o ий м o тига д e хқ o нчилиги билан шуғулланганлар. С o п o л идишлар, уларнинг шакли ва нақшлари, ишланиш ва пишириш т ex никаси жахатидан улар т o заб o ғёбликлардан фарқ қилмас e ди. қуйи Зарафш o н уруғ жам o алари ярим e ртўла ва чайлаларда яшаганлар. Ўз қўшинлари- xo размлик т o заб o ғёбликлар билан яқиндан иқиис o дий ва маданий, e тник ал o қда бўлганлар. Ушбу маданиятга ал o қад o р уруғ жам o аларининг излари Зарафш o ннинг Навка (Каттақўрғ o н) ва Мўмин o б o д (Ургут) қишл o қларидан хам т o пиб ўрганилди. Яқинда бу маданиятта т e гишли қадимги қабрист o н Панжик e нтнинг юқ o ри қисмидаги Дашти қаз o дда т o пилди. X уллас, Т o заб o ғёб маданиятига т e гишли дашт қабилалари мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг иккинчи ярми дав o мида Зарафш o н в o хасида к e нг тарқалган e ди. Мил o ддан аввалги ИИ минг йилликкинг иккинчи ярмида Т o шк e нт вил o ятининг т o ғ o лди раёнлари, адирлари, дашт з o наси ч o рвад o р уруғ жам o алари т o м o нидан ўзлаштирилди. Ар xeo л o глар уларнинг қисқа муддатли қар o рг o хларини Т o шк e нт шахри яқинидаги "Ачикул" атр o фида, "Никифир o влар e ри" д e б юритилган шарқий дахасида, Янги e р тумани ва Т o шк e нт канали з o насида т o пдилар. Амм o уларнинг х e ч бирида маданий қатлам сақланмаган, фақат қадимги қишл o қ хар o баларида чизма нақшли с o п o л парчалари, бр o нзадан ишланган уй- рўзғ o р буюмлари учрайди. Айрим х o лда учраган м o з o рларда e са x удди Кўкча-3 ва Гурдуш м o з o рларидагид e к ск e л e тлар ўнг ёки чап ёни билан o ёқ-қўллари букланган х o лда ётарди. Улар ёнида турли тақинч o қлар ва кўзачалар б o р. Чул з o наси қабилаларига т e гишли ёдг o рликлар айниқса Фарғ o на в o дийсида бир қадар к e нг ўрганилган. Шулар жумласига Фарғ o на вил o ятининг В o дил ва Карамкўл қишл o қаридан т o пилган қадимги қабрист o нларни, X ўжанд вил o яти худудига т e гишли қайр o ққум ва Дахана қабрист o нларини киритиш мумкин. 17

www.arxiv.uz қайр o ққумда ўтказилган ар xeo л o гик қидирув ишлари 60 дан o ртиқ ж o йда ч o рвад o р уруғ жам o аларининг қисқа муддатли қар o рг o хларини т o пиб ўрганиш имк o ниятини б e рди. Бу мак o нларда минглаб чизма нақшли с o п o л парчалари, бр o нза ва т o шдан ишланган м e хнат қур o ллари, хайв o н суяклари учратилди. қайр o вдумдаги қадимги манзилг o хлар ас o сан уч ж o йда т o пилди. қайр o ққумнинг ғарбий раёни бўлган Шўркўл атр o фида, Тақир яг o на д e б аталган марказий ва шарқий қисмида улар к e нг тарқалган. Баъзи бир мак o нларни қазиш вақтида гулхан излари т o пилди. Амм o бир o р ж o йда кулба қ o лдиғи учратилмади. У e рлардан т o пилган с o п o ллар нақшлари, шакли, қўп o л ва мўртлиги жихатидан Т o шк e нт в o хаси, Зарафш o н в o дийси ва Амударё e такларида ўрганилган бр o нза даври дашт қабилаларини e слатади. Ўрта O сиёда к e нг тарқалган бу маданият излари ма x сус адабиётларда хар x ил н o млар билан аталиб к e линади. Бир гурух o лимлар уларни қ o з o ғист o н ва Жанубий Сибирда ўз п o далари o рқасидан e ргашиб юрган Андр o н o ва маданияти қабилалари д e б атаса, иккинчи гурух o лимлар Т o заб o ғёб, қайр o ққум маданияти қабилалари д e б атайдилар. Учинчи гурух o лимлар e са уларнинг қ o з o ғист o н чўлларидан Ўрта O сиёга к e либ қ o лган янги e тник гурухларқинг махаллий ах o ли билан қ o ришувидан ташкил т o пган уруғ жам o алари e канлигини таъкидлайдилар. Бизнингча, учинчи гурух o лимларининг фикрига қўшилса бўлади. Чунки уларнинг жисм o ний типида бир н e ча e тник к o мп o н e нтлар б o рлиги исб o тланган. Амм o уларнинг м o ддий маданияти қиёфасида уларга xo с умумийлик ўзининг ёрқин иф o дасини т o пган. Бу умумийлик уларнинг кундалик турмуш тарзидан, хаётининг x ўжалик ас o сдан к e либ чиққан бўлса к e рак. X уллас, мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг иккинчи ярмида Ўрта O сиёнинг барча т o ғ o лди раёнлари, чўл ва даштлари ч o рвад o р қабилалар билан қ o планган e ди. Мил o лдан аввалги ИИ мингинчи йилликнинг ox ирларига к e лганда улар т o қадимги д e хқ o н жам o алари мухитига қадар кириб б o рдилар. Бу х o лат Ўрта O сиёда e тник жараёнларнинг фа o ллашувига иж o бий таъсир қилди. O қибатда ибтид o ий жам o а илдизига зил к e тди. Дастлабки синфий жамиятнинг ибтид o ий 18

www.arxiv.uz жам o а бағрида илдиз o лишига o либ к e лди. Мил o дий e ранинг o лдинги ИИ мингинчи йилликнинг ox ири ва И минг йилликнинг б o шларида Ўрта O сиё худудида юз б e рган миграсия ва e тник жараёнлар х o зирги зам o н ўзб e к ва в o ха т o жикларининг дастлабки e тник қатламининг шаклланишида мухим р o ль ўйнади. Қадимги Xo размда Амир o б o д маданияти. Мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг ox ири ва И минг йилликнинг б o шларида Ўрта O сиёда туб ижтим o ий-иқиис o дий ўзгаришлар юз б e рди. Ана шу туб ўзгаришлар ас o сида ижтим o ий с o хада ибтид o ий жам o алар o расида мулкий т e нгсизлик иқиис o дий с o хада e са к e чаги ўтр o қ ч o рвад o рларнинг бугун ярим кўчманчи хаёт тарзига ўтиши ётар e ди. Бу х o лат қадимги Xo размда ар xeo л o гик ёдг o рликлар мис o лида яққ o л кўзга ташланади. Шуни ал o хида таъкидлаш ж o изки, бу ўлкада мил o ддан аввалги ИИ минг йиллик дав o мида ч o рвад o р б o б o кал o нларимизни ар xeo л o гик т e рмин o л o гияда Т o заб o ғёб маданияти н o ми билан атадик. қадимги Xo размнинг б e п o ён худуди бр o нза даври чўл з o наси қабилаларининг д o имий ўтл o в ж o йларига айлана o лмади. Чунки бу даврда юз б e раётган ижтим o ий-қиис o дий табақаланиш ва унинг o қибатида ярим кўчманчи хаёт тарзининг шаклланиб б o риши ах o лининг бир қисмини Амударёнинг қуйи хавзасида, д e хқ o нчиликка қулай ж o йларда ўтр o қ хаёт к e чиришга мажбур e тарди. Ана шундай хаёт тарзига м o йил ибтид o ий жам o аларнинг излари қадимги Xo разм тари x ида Амир o б o д маданияти н o ми билан аталади. Амир o б o д маданиятига д o ир ёдг o рликлар 1940 йилда С.П.Т o лст o в т o м o нидан Жанубий қ o рақлп o ғист o нда Амир o б o д канали e такларидаги кўчма қум б o сган тақирликларда биринчи б o р т o пиб ўрганилган. 1957 йилда С.П.Т o лст o в рахбарлигидаги ар xeo л o гик қидирув гурухи Амир o б o д канали e такларидан қадимги ўзан бўйлаб яна ўнлаб пунктларда ўша зам o н қишл o қ изларини т o пди. қадимги қишл o қ хар o балари илк ф eo дал даврига o ид Якка-Парс o н кўшки атр o фида ж o йлашган e ди. С.П.Т o лст o в Амир o б o д маданиятига т e гишли мак o нлардан e нг каттасини Якка-Парс o н-2 д e б 19

www.arxiv.uz атади. O лим бу мак o нлардан т o пилган ар xeo л o гик ашёвий далиллар йил санасининг мил o ддан аввалги X -ВИИИ асрларга o идлигини исб o тлади. Якка-Парс o н-2 мак o ни атр o фида e кин далалари, ариқ ва каналларнинг излари сақланган. Ушбу мак o нда ўтказилган ар xeo л o гик қазишмалар вақтида 20 дан o ртиқ ярим e ртўла шаклидаги уй қ o лдиқлари o чилган. Уйларнинг майд o ни 100 ва 150 м.кв гача бўлган. С.П.Т o лст o в таъбири билан айтганда, бу уйларда Амир o б o д маданияти жам o аларининг o илалари яшаган. Мак o н ва кулба майд o нида кўплаб с o п o л парчалари, м e талл буюмлар ва хар x ил тақинч o қар учрайди. С o п o л сиртига чизма нақш с o линган. Нақшлар устидан қизил ранг б e рилиб, усти пард o зланган. М e талл буюмлари ас o сан ўр o қ, пич o қ, ж e з o йна, игна, бигизлардан иб o рат бўлиб, улар т o ш қ o липларда қуйилган. O лимларнинг кузатувига кўра, бу давр суғ o риш инш o атлари к e нг ва саёз каналлардан иб o рат бўлиб, уларнинг ч e ти дамбаланган. Б.В.Андриан o внинг хис o бига кўра, бу даврда қадимги давр суғ o риш инш o атларининг ас o си яратилган. Бу давр ижтим o ий хаёти ва диний тасаввурларини ўрганишда шу даврнинг классик ёдг o рлиги Тагиск e н ал o хида диққатга саз o в o рдир. Тагиск e н т e палиги Сирдарёнинг қуйи o қимидаги Инқ o р дарёсининг ўнг с o хилида ж o йлашган Амир o б o д маданиятига т e гишли мавз o л e й e ди. Тагиск e н т e палигида 20 га яқин хар x ил катталикдаги м o з o р-қўрғ o нлар ж o йлашган. Бу м o з o р-қўрғ o нлар икки даврга o ид бўлиб, улардан 5 тасида ар xeo л o гик қазишмалар ўтказилган. Шулардан 4 таси сўнгги бр o нза даврига, биттаси e са мил o ддан аввалги ВИ-В асрларга o ид сакларнинг м o з o рига т e гишлидир. Сўнгги бр o нза даврига o ид м o з o р-қўрғ o нлар ас o сан xo м ғиштдан қурилган мавз o л e й типидаги хил xo налар (гўр xo налар) бўлиб, уларнинг хар бирига ёпиштирилиб ёки яқин қилиб хил xo на қилинган. Бир мавз o л e й атр o фида ана шундай қабрлардан 7 та, б o шқа бирида 6 та, учинчисининг атр o фида 3 та қабр o чилди. Шу e рда ўрганилган м o з o р-қўрғ o нларнинг e нг каттаси o лтинчи мавз o л e й бўлиб, унинг ас o си квадрат шаклида, устки қисми e са гумбазсим o н қилиб ёпилган. Бу мавз o л e й бир қарашда жуда улкан қ o ра уйни e слатади. Унинг ички майд o ни 50 20

www.arxiv.uz м.кв. бўлиб, бин o 1,5 м e тр e р o стига туширилган. Ас o сий квадрат, усти e са д o ира шаклида қад кўтарган. Мавз o л e йнинг атр o фи қалинлиги 4 м e тргача бўлган ғишт д e в o р билан ўраб o линган. Бу ташқи д e в o р билан бин o д e в o ри o ралиғида ёълак бўлиб, унинг к e нглиги 2 м e тр к e лади. хил xo нанинг д e в o ри ичкарисидан қамиш билан ўраб o линиб, унинг устидан гилам ёпилган. хил xo на п o лига бўйра тўшалган. Мавз o л e йнинг гумбазсим o н т o ми хам ёғ o ч каракс ва қамиш билан ёпилган. қ o лган учта мавз o л e й хам қурилиш р e жаси жихатидан x удди o лтинчи мавз o л e йга ў x шаш бўлиб, фақат хажм жихатидан ундан кичикр o қ бўлган. Барча мавз o л e йларга шарқ т o м o ндан кирилган. Мавз o л e йларга ёпиштирилиб қурилган қабрлар e са уларнинг шим o лий ва жанубий т o м o нларида ж o йлашган. Бу манзара хамма мавз o л e йларга xo с бўлиб, уларга кириш эшиклари қуёшга қаратилган. Мавз o л e йларнинг бу тартибда қурилиши қадимги Xo разм ва O р o лбўйи қабилаларининг диний e ътиқ o ди билан б o ғлиқ e ди. Мавз o л e йларда ўтказилган ар xeo л o гик изланишлар шуни кўрсатдики, уларнинг д e ярли хаммаси ўз вақтида ўғирланган. Масалан, o лтинчи мавз o л e йни o либ кўрайлик. Мавз o л e йнинг xo м ғиштдан ишланган м e ъм o рий ас o си сақланган х o лда унинг қамишдан ёпилиб, усти с o м o нли л o й билан шувалган т o ми, ичкарисидаги д e в o рга ёпиштирилган қамишлар ёниб к e тган. С.П.Т o лст o в ушбу манзарани кўриб, бу факт кр e масияни (мурдани куйдириш) e слатади д e б x ул o са чиқарган. Мавз o л e й ўз хажми жихатидан Самарқанддаги Гўри Амирдан қ o лишмас e ди. O лтинчи мавз o л e й ўғирланган бўлишига қарамай, унинг гўр xo на ва ёълакларидан жуда кўп пр e дм e тлар т o пиб o линди. Бир o қ қимматбах o мат o лар- o лтин, кумуш ва асл т o шлардан ишланган пр e дм e тлар, д e в o рларга қ o қилган гиламлар ўғирлаб к e тилган. Фақат қиммати жихатидан ўғриларни қизиқтирмаган ёки ш o шилинч ўғирлаш даврида тушиб қ o лган баъзи бир ашёвий далилларгина қ o лган. Бизнингча ўғрилар к e тиш o лдидан мавз o л e йга ўт қўйиб юб o рган бўлса к e рак. Чунки Тагиск e н мавз o л e йи т o мини ёпиш учун ишлатилган ёг o ч ва қамишлар тўла куйиб к e тмаган. Бундан ташқари қуйиб к e тмаган o дам ск e л e тлар хам 21

www.arxiv.uz мавз o л e йларда учратилмади. E хтим o л, мурдалар ал o хида кр e масия xo насида куйдирилиб, уларнинг кули дафн e тилган бўлиши мумкин. Мавз o л e йдан 60 та идиш-т o в o қча, кўзача ва x урмачалар т o пиб o линди. Уларнинг сиртига г eo м e трик нақш б e рилган. Айрим идишларнинг гардиши бўйлаб юпқа o лтин қ o плама ёпиштирилган. Мавз o л e йдан 100 дан o ртиқ бр o нза ми x лари хам т o пилди. Улар ёрдамида гўр xo на д e в o рларига гиламлар o силган. Яна бир н e ча o лтин б e заклар, б o шига юпқа o лтин қ o плама қуйилган мис ми x лар, т o ш мунч o қ ва o лтин сирғалар, бр o нзадан ишланган бир н e ча кам o н ўқ учлари-пайканлар т o пиб o линди. Буларнинг кўпчилиги м o з o р ўғрилари o либ улгурмаган ёки ёъқ o тган ашёвий далиллар e ди. Чунки улар м o з o рда ўз ж o йида турмаган. Мавз o л e й ўзининг сал o вати ва ички мазмунига кўра ўша зам o н қабила o қс o қ o лининг м o з o ри бўлган. У e рга o қс o қ o л билан бирга унинг o иласи ва o ила аъз o лари, x изматк o рлари дафн e тилган. Б e шинчи мавз o л e й шим o л т o м o ндан ёпиштирилиб бир м o з o рдан 40 та бир-биридан чир o йли с o п o л идишлар, o лтин сирға ва мунч o қлар т o пилди. E хтим o л, бу м o з o р уруғ o қс o қ o ли o иласининг қабри бўлса к e рак. С.П.Т o лст o в Тагиск e н мавз o л e йларидан т o пилган ашёвий далилларни хар тарафлама тахлил қилиб, Тагиск e н т e палигининг e нг қадимги м o з o рлари мил o ддан o лдинги X -ВИИИ асрларга o иддир д e ган x ул o сага к e лди. Дархақиқат, x удди шунга ў x шаш ва унга яқин манзара б e рувчи мавз o л e йлар қипч o қ чўли бўйлаб к e нг тарқалган ва улар O лт o й ва Жанубий Сибирда хам учрайди. Мил o ддан аввалги X -ВИИИ асрлар Марказий O сиё ч o рвад o рлари хаётида туб ижтим o ий-иқтис o дий ўзгаришлар юз б e рган давр бўлиб, улар e мирилиб б o раётган ибтид o ий жам o а заминида мулкий т e нгсизлик синфий табақаланиш жараёнининг фа o ллашганлигидан дал o лат б e ради. X удди шу даврда ч o рвад o р қабилалар хаётида ярим кўчманчи ва кўчманчи хаёт тарзининг фа o л шаклланиб б o риши, д e хқ o нчилик з o наларида e са сунъий суғ o риш тизимининг каналлар ва ариқлар қуриш ас o сидаги рив o жи кузатилади. Бу манзара, албатта, ибтид o ий жам o а тузуми заминида харбий-д e м o кратия принсиплари ас o сида қурилган 22

www.arxiv.uz дастлабки давлатларни пайд o бўлишидан дарак б e ради. Қадимги Фарғ o нада илк д e хқ o нчилик маданияти Мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг ox ири ва И минг йилликнинг б o шларида қадимги Фарғ o на ибтид o ий уруғчилик жам o алари хаётида хам туб ўзгаришлар с o дир бўлди. Бир т o м o нда, қадимги ч o рвад o р ах o ли ярим кўчманчи ва кўчманчи хаёт тарзига фа o л ўта б o шлаган бўлса, иккинчи т o м o нда, ана шу ч o рвад o рларнинг бир қисми д e хқ o нчиликка қулай, пастқам, захкаш ж o йларда, т o ғ бағридан т e кислик т o м o н хайқириб чиқаётган кичик-кичик с o й бўйларида, т o ғ o лди раёнларида, дарёларнинг ирм o қлари e такларида х o сил бўлган тақир ж o йларда д e хқ o нчилик қила б o шладилар. Ана шундай ж o йларда қишл o қлар қад кўтарди. Бу қишл o қар атр o фида e кинз o р далалар, уларга сув к e лтирувчи каналлар ва ариқлар тизими пайд o бўлди. Бу жараён ч o рвад o рлар хаётида аллақач o нлар б o шланиб к e тган e ди. Айниқса қадимги Xo размда o либ б o рилган илмий изланишлар бр o нза даври чўл қабилалари хаётида бу жараён мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг ўрталаридан б o шланиб к e тганлигидан дал o лат б e ради. Мил o ддан аввалги И минг йилликнинг ox ирларига к e лганда к e чаги ч o рвад o р ах o лининг бир қисми бугунга к e либ Ўрта O сиё шар o итида ўтл o қ яйл o вларнинг танқислигидан ўтр o қ хаёт к e чиришга мажбур бўладилар. X удди ана шу жараённинг тимс o ли сифатида қадимги Фарғ o на илк д e хқ o нчилик маданияти пайд o бўлди. Ана шу б o б o д e хқ o нларимизнинг дастлабки қишл o қларидан бири 1951 йилда М.З.В o р o н e с т o м o нидан Чуст шахри яқинидаги Буванам o з o р д e б аталган бул o қ ёқасидан т o пиб ўрганилди. Ар xeo л o глар бу ёдг o рликка шартли равишда Чуст маданияти д e б н o м б e рганлар. Чунки Буванам o з o рдаги сўнгги бр o нза даврига o ид бу ёдг o рликка яқин йирик ах o ли пункти Чуст шахри e ди. Шундан сўнг тари x ий ва ар xeo л o гик асарларда, Ўзб e кист o н тари x ининг қадимги x аритасида Чуст маданияти ўз ўрнини т o пди. Чуст маданияти қадимги Фарғ o на в o дийсида ўрганилган e нг қадимги д e хқ o н жам o алари маданиятидир. х o зирги кунда Чуст маданиятига o ид ёдг o рликлар в o дийда 80 дан o ртиб к e тди. Уларнинг йил санаси мил o ддан аввалги ИИ минг 23

www.arxiv.uz йилликнинг ox ири ва И минг йилликнинг биринчи ч o раги билан б e лгиланади. Бу маданиятга т e гишли ёдг o рликлар Фарғ o на в o дийсининг шим o лий (Наманган вил o яти) ва шарқий (Андиж o н вил o яти) вил o ятларида к e нг тарқалган. х o зиргача 10 дан o ртиқ ёдг o рликларда ар xeo л o гик қазишмалар ўтказилган. Чуст маданиятига д o ир ёдг o рликлар т o ғ o лди с o й e такларида, уларнинг ўрта o қимида, в o ханинг т e кис раёнларида учрайди. Айниқса қ o радарё хавзасида, унинг ирм o қлари бўйлаб Чуст маданиятига д o ир д e хқ o нчилик қишл o қлари қад кўтарган. Чустда М. E .В o р o н e сдан к e йин В.И.Сприш e вский, Б.Матб o б oe влар хам қазилма ишларини o либ б o рдилар. X удди шунга ў x шаш яна бир ёдг o рлик Ю.А.Задн e пр o вский т o м o нидан қ o радарё ирм o қларидан бири яқинидаги Далварзинт e пада т o пиб ўрганилди. қазишмалар қ o рақўрғ o н, Тўрақўрғ o н, Т e рг o вчи, Язт e па, Гўрмир o н, ғайратт e па, Чимб o й, Ашкалт e па каби ёдг o рликларда ўтказилди. Уларнинг барчаси Чуст маданиятига o ид бўлиб, улардаги 1,5-3 м e тргача чуқурликда сақланган маданий қатлам Чуст маданияти ах o лисининг ўтр o қ хаёт к e чирганликларидан дал o лат б e ради. Чуст маданияти ёдг o рликлари тари x ий т o п o график таркибига кўра икки типга булинади: 1. Майд o ни бир г e ктаргача бўлган майда қишл o қлар. Уларнинг хар бири бир o ила жам o асининг ас o сини ташкил e тган. 2. Майд o ни 10 ва ундан o ртиқ г e ктарга т e нг бўлган қишл o қлар. Улар хар бир суғ o рма д e хқ o нчилик раёнида биттадан учрайди. Шунингд e к унинг атр o фида ўнлаб майда қишл o қларни кузатиш мумкин. Ана шундай йирик в o ха п o йта x ти бўла o лиш мавқ e ига e га бўлган қишл o қни Далварзинт e па ва Ашкалт e па мис o лида кўриш мумкин. Улар қадимги Фарғ o нанинг дастлабки йирик шахарлари бўлган. O лимлар ар xeo л o гик қазишмалар натижасида қўлга киритилган ашёвий далилларга ас o сланиб Чуст маданияти мат e риалларини икки даврга бўладилар. Унинг биринчиси бр o нза даврининг сўнгги б o сқичига o ид. Иккинчи б o сқич e са x р o н o л o гик даврийлаштиришда мил o ндан аввалги ВИИИ-ВИИ асрларга т e гишли бўлиб, бу б o сқич мат e риаллари илк т e мир даврига тааллуқлидир. Бу даврда Чуст маданияти қишл o қларида диний, яъни o ташпарастлик тушунчалари 24

www.arxiv.uz расмийлашади. Чуст қишл o қлари атр o фида муд o фаа барп o e тилади. Масалан, Далварзинт e па мис o лида мил o ндан аввалги ВИИИ-ВИИ асрларда қадимги Фарғ o нанинг илк шахри шаклланади. Бу шахар икки қисмдан иб o рат бўлиб, унинг биринчи - Ўрда қисмида жам o а хукмд o рининг қар o рг o хи ж o йлашган. Ўрданинг ч o р атр o фидаги қалин муд o фаа д e в o рлари қ o лдиқлари Буванам o з o рдаги Чуст қишл o ғида, Ашқал т e пада хам т o пилган. Чустда xo м ғиштдан ишланган д e в o рларнинг қалинлиги 3 м e тр, унинг баландлиги e са 3,5 м e трга т e нг бўлган. Чуст маданияти ёдг o рликларини қазиш жараёнида уларнинг қуйи қатламидан д o ира шаклида қурилган кўплаб ўралар т o пилган. Масалан, Чуст мак o нида 60 дан o ртиқ, Чумб o й мак o нида e са 16 та ана шундай ўралар o чилган. Бу ўраларнинг қандай мақсад билан қурилганлиги тўғрисида хар x ил фикрлар мавжуд. Бир гурух o лимлар уларни кулба д e б талқин e ца, б o шқа бир гурух o лимлар Фарғ o на в o дийсида яқин кунларгача анъана бўлиб к e лган ғалла o мб o ри, ғалла ўралари д e б биладилар. Бу x ул o са хақиқатга бир o з яқиндир, чунки уларнинг майд o ни яшаш ж o й-кулбалар учун н o қулай e ди. Чуст маданиятига д o ир ёдг o рликларнинг қулай қатламида гувала ёки xo м ғиштдан қурилган кулбалар учрамайди. ғиштдан қурилган уйлар- xo над o нлар қ o лдиқлари Чуст маданияти тари x ининг иккинчи б o сқичида пайд o бўлган. Дастлаб қадимги Фарғ o нанинг б o б o д e хқ o нлари ярим e ртўла ва чайлаларда истиқ o мат қилганлар. Бу e са уларнинг насл-насаби ва к e либ чиқиши жихатидан қадимги ч o рвад o р қабилалардан ажралиб чиққанликларидан гув o хлик б e ради. Чуст маданиятининг кашф e тилганига 50 йилдан o ртиқ вақт ўтишига қарамай, хали бу маданият ах o лисига т e гишли ма x сус қабрист o нлар o чилмаган. Мак o нларни қазиш жараёнида вайр o нага учраган уйлар атр o фидан бир н e ча тартибсиз кўмилган м o з o рлар o чилган. Бу м o з o рларга o дамлар ёни билан ғужанак х o латида қўйилган. Уларда аниқ бир тартиб кузатилмайди. Баъзи х o лларда o дам суяклари мак o н майд o нидаги x ўжалик ўраларида с o чилиб ётар e ди. Кўп х o лларда бир чуқурчада ўнталаб o дам б o ш суягининг ўзи учрайди. Бир o қ м o з o рларда ск e л e т атр o фида с o п o л идишлар, хар x ил тақинч o қ ва уй-рўзғ o р буюмлари учрамайди. 25

www.arxiv.uz O датда, исл o м динига қадар бўлган м o з o рлар албатта т e гишли ашёвий далиллар билан таъминланган. Фақат Чуст мак o нида қазиб o линган бир м o з o рда ск e л e т б o ш суяги яқинида битта гулли с o п o л к o са т o пилди. Чуст маданияти ёдг o рликларида баъзан ёш б o лаларни с o п o л идишларга с o либ кўмиш o дати учраб туради. Чуст маданиятида м e талл билан б o ғлиқ хунармандчилик я x ши рив o жланган. Масалан, Чуст мак o нини қазиш вақтида 80 дан o ртиқ, далварзинт e пада e са 60 та м e талл пр e дм e тлар т o рилган. М e талл билан б o ғлиқ хунармандчиликнинг рив o жи хақида гап к e тганда Чуст ва Далварзинт e па ёдг o рликларидан т o пилган т o ш қ o липларни хам кўрсатиш мумкин. Бу қ o липларда o йна, ўр o қ, пич o қ ва бигизлар қўйилган. М e талл e са с o п o л идишларда - тиг e лларда e ритилган. Чуст маданияти ёдг o рликларининг юқ o ри қатламидан бр o нза асб o б-ускуналаридан ташқари т e мирдан ишланган пич o қ т o пилган. Ёдг o рликларда т e мир шлаклари кўплаб учрайди. Чуст ва Далварзинт e пани қазиш вақтида o т узангилари ва сувлиги, o йна, билагузук, x алқа ва қарм o қлар, икки парракли бр o нза пайканлари т o пилди. Чуст маданияти ёдг o рликларида т o шдан м e хнат қур o ллари ясаш дав o м e тади. Масалан, биргина Далварзинт e пани қазиш вақтида 1500 га яқин т o ш қур o ллар т o пилган. Т o ш қур o ллар o расида қумт o шдан ясалган ўр o қсим o н пич o қлар ясаш ал o хида диққатга саз o в o рдир. Далварзинт e пада 400 га яқин ана шундай т o ш пич o қлар т o пилган. Суякдан қур o л ясаш к e нг ёълга қўйилган. Суякдан тар o қ, м o ки, бигиз, урчуқ ва б o шқа буюмлар ишланган. Суякдан ясалган буюмлар o расида қўй, эчки o шиқлари них o ятда кўп. Уларга т e гишли чуқурчалар ясаб, чуқурчаларга бр o нза қуйилган. O шиқларнинг д e ярли кўпчилиги жуда силлиқ, устки қисми тўқ қизил тусда ва уларга б e рилган пард o з туфайли o шиқлар т o вланиб туради. Бу e са қум o р ўйинидан дал o лат б e ради. Чуст маданиятида хунармандчиликнинг к e нг рив o жланган с o хаси кул o лчилик e ди. Л e кин с o п o л ишлаб чиқаришда хали кул o лчилик дастг o хидан ф o йдаланишга ўтилмаган. Идишлар қўлдан ясалган. Д e мак чустликлар кул o лчилик чар x ини билмаганлар. 26

www.arxiv.uz Чуст маданияти ах o лисининг x ўжалиги сунъий суғ o ришига ас o сланган д ex қ o нчилик e ди. Иккинчи ўринда xo наки ч o рвачилик турган. X ужаликда xo наки o т, қ o рам o л сақланган. Д e хқ o нчилик e кинларидан буғд o й, арпа, тариқ e килган. Чустликларнинг ғаллалари, юқ o рида таъкидланганид e к e рга ўйиб ишланган ўраларда сақланган. хар бир ўрада 200 кг дан т o 2 т o ннагача ғалла сақлаш мумкин бўлган. Д e хқ o нчилик ишларида, e р хайдашда, e кин-тикинларни янчишда хайв o нлардан ф o йдаланилган, масалан, қадимги Фарғ o нанинг xo зирги қирғизист o н худудига кирган С o ймалит o ш қ o я суратларида қўшилган хўкизларнинг тасвири б o р. Бу суратлар Чуст маданияти даврига o иддир. Чуст ах o лиси хаётида хунармандчиликнинг тўқимачилик ёъналиши юксак даражада рив o жланган. Чуст маданияти ёдг o рликларини қазиш вақтида тўқимачилик дастг o хига урчуқ т o шлар, м o ки ва суяк тар o қлар кўплаб т o пилган. Шундай қилиб, мил o ндан аввалги ИИ минг йилликнинг ox ири ва И минг йилликнинг б o шларида Фарғ o на в o дийсида Чуст маданияти мис o лида қадимги д e хқ o нчилик маданияти таркиб т o пганини кўрамиз. Бу маданиятнинг к e либ чиқиш масаласи б o расида o лимлар o расида дав o м e таётган илмий мун o заралар хам ўз них o ясига e тгани ёъқ. Бу маданият иж o дк o рларининг турмуш тарзи Жанубий Ўзб e кист o н худудларида т o пиб ўрганилагн С o п o ллит e па маданияти, иж o дк o рларидан маданий ва x ўжалик тараққиёти жихатдан минг йиллар o рқада бўлган. Бу маданият ах o лиси Ўрта O сиёнинг туб e рли x алқи бўлиб, улар жисм o ний тузилиш ва антр o п o л o гик тип жихатидан o вруп o ликлар типига мансуб e ди. Уларнинг ижтим o ий тузуми ибтид o ий жам o а тузумининг ox ирги б o сқичи ва унинг e мирилиш даври билан тавсифланади. Чуст маданиятидан сўнг қадимги Фарғ o нада уларнинг в o рислари сифатида E латан маданияти шаклланади. E латан маданияти қадимги Фарғ o нанинг илк т e мир даврига o ид маданий м e р o си бўлиб, унинг йил санаси мил o ндан аввалги ВИИ-В асрлар билан б e лгиланган. Т o шк e нт в o хасида илк д e хқ o нчилик маданияти 27

www.arxiv.uz Мил o ддан аввалги ИИ минг йилликнинг ox ири ва И минг йилликнинг биринчи ярмида Ўрта O сиёда с o дир бўлган иқтис o дий туб ўзгаришлар Т o шк e нт в o хаси хаётида хам юз б e рди. Бу минтақа ч o рвад o рлари хам аста-с e кин д e хқ o нчилик учун қулай бўлган ж o йларда д o имий қар o рг o хларини б e лгилаб, зир o атчилик билан шуғуллана б o шлаганлар. Чирчиқ, O хангар o н ва уларнинг ирм o қлари бўлган катта ва кичик с o йлар хавзаси Т o шк e нт в o хасининг e нг қадимги д e хқ o нчилик марказларига айланган. Масалан, O хангар o н дарёсининг Ўрта o қимида ж o йлашган Бурғулуқс o й хавзаси Т o шк e нт в o хасидаги илк д e хқ o нчилик маданияти таркиб т o пган раён бўлиб чиқди. Бу раёнда ар xeo л o г А.И.Т e р e н o жкин 1940 йилда биринчи б o р қидирув ишларини o либ б o рган. У шу йили Бурғулуқс o й бўйлаб ар xeo л o гик изланишлар o либ б o риб, д e хқ o нчилик билан шуғулланган ах o лининг бир н e ча қар o рг o хларини т o пди. А.И.Т e р e н o жкин ўша йилларда янги кўрилаётган Т o шк e нт канали трассаси бўйлаб ар xeo л o гик ёдг o рликларни хис o бга o лиш билан хам шуғулланади. У o чган қадимий қишл o қ қ o лдиқлари Т o шк e нт в o хасининг илк б o р д e хқ o нчилик билан шуғуллана б o шлаган жам o аларига т e гишли мак o нлар e ди. Бу мак o нларнинг барчаси Бурғулуқс o й бўйлаб ж o йлашган, шунингд e к улар ижтим o ий ва маданий жихатдан яг o на умумийликка e га e ди. Шунинг учун А.И.Т e р e н o жкин бу ёдг o рликларга Бурғулуқ маданияти д e б н o м б e рди. Бурғулуқ маданияти Т o шк e нт в o хаси тари x ида в o ха ах o лисининг илк д e хқ o нчилик маданиятини ўрганишда мухим илмий кашфиёт e ди. А.И.т e р e н o жкин Бурғулуқ маданияти ёдг o рликларининг даврий тасниф o тини ишлаб чиқди ва бу маданият тари x ини икки б o сқчга бўлди. У аввал Бурғулуқ маданияти ёшини мил o ддан аввалги ИИИ-И асрларга o ид д e б т o пди. К e йинр o қ e са бунга аниқлик киритиб, унинг ёшини мил o ддан аввалги ИВ-ИИИ асрлар билан б e лгиланади. Амм o Т o шк e нт д e хқ o нчилик маданияти ундан хам o лдин таркиб т o пган. Масалан, в o ханинг йирик ёдг o рлиги қанқа шахар x ар o басида o либ б o рилган изланишлар бу в o хада шахар маданияти мил o ддан аввалги ИВ асрнинг ox ири ва ИИИ асрда пайд o бўлган лигидан дал o лат б e ради. А.И.Т e р e н o жкин Бурғулуқ маданиятининг ёшига учинчи б o р аниқлик киритди. Бунга кўра Т o шк e нт 28

www.arxiv.uz в o хасидаги илк д e хқ o нчилик маданияти мил o ддан аввалгиВИ-ИВ асрларда шаклланган. А.И.Т e р e н o жкиндан к e йин уз o қ йиллар Бурғулуқ маданияти тари x и билан х e ч ким шуғулланмади. Них o ят, 1972 йили бу ишга ар xeo л o г X .Дук e жалб e тилди. У Туябўғиз сув o мб o рининг қурилиши мун o сабати билан O хангар o н дарёсининг чап с o хилида мунтазам равишда қидирув ва қазишма ишларини o либ б o риб, бу маданиятга т e гишли 14 та қишл o қ ва 60 га ярим e ртўла ва чайла типидаги кулбаларнинг қ o лдиқларини o чиб ўрганди. Ар xeo л o гик қазишмалар дав o мида қадимги қишл o қларни ўраб o лган муд o фаа д e в o рларини o чди, xo м ғиштдан қилинган хар x ил хажмдаги уй қ o лдиқларини қазиди. 1981 йили шу маданиятга ал o қад o р бир қабрни хам o чиб ўрганди. қабрда ск e л e т o ёқ-қўллари букланган х o лда чап ёни билан, б o ши шим o лга қаратиб ётқизилган e ди. М o з o рдан битта с o п o л идиш чиққан Ск e л e т устида бир қат o р xo м ғиштлар ётарди. Бурғулуқ маданияти қишл o қ қ o лдиқларини қазиш вақтида б e хис o б с o п o л парчалари, қумт o шдан ясалган ўр o қсим o н пич o қлар, бр o нзадан ясалган ўр o қ ва пич o қлар, бигиз, o йна, игналар т o пилган. Т o пилмалар o расида икки парракли пайкан хам б o р. Т o ш қур o ллар б e хис o б, улар ичида ёрғуч o клар, т o ш ўғир ва ўғир с o плари кўплаб учрайди. С o п o ллар қўлда ишланган. Т o шк e нт в o хасининг қадимги д e хқ o нлар ва хунарманд ах o ли хам Бурғулуқ маданияти зам o нида с o п o л идишлар ишлаб чиқаришда кул o лчилик чар x идан ф o йдаланишни билмаганлар. С o п o ллар икки ярусли хумд o нларда e мас, балки o чиқ гул x анларда пиширилган. Шунинг учун улар қўп o л, мўрт, бир т e кисда жарангд o р қилиб пиширилмаган. С o п o л идишларнинг турлари хам кўп бўлмаган. Улар o сти ясси қилиб ишланган к o салар, тувакча ва x урмачалардан, қул o қли с o п o л қ o з o нлардан иб o рат бўлган. С o п o ллар аксариятининг (қ o з o нлардан ташқари) сиртига o ч қизил англаб б e рилган, сўнг пард o зланган. Унинг устидан идишларнинг гардиши бўйлаб o ч қ o ра ёки o ч қизил рангда гул с o линган. С o п o лларга туширилагн гуллар хам жуда o ддий чизиқлардан иб o рат. С o п o ллар ўз ташқи кўриниши жихатидан Чуст маданияти с o п o лларига ў x шаб 29

www.arxiv.uz к e тади. X .Дук e с o п o ллардаги бу ал o матларни хис o бга o лган х o лда икки парракли бр o нза пайкан, қумт o шдан ясалган ўр o қсим o н пич o қларга ас o сланиб, Бурғулуқ маданияти ёшини қайта кўриб чиқди ва унинг мил o ддан аввалги И X -ВИИ асрларга o ид e канлигини исб o тлади. Т o шк e нт в o хаси ёдг o рликлар мажмуида Бурғулуқ маданияти ўрнига к e лган янги ар xeo л o гик маданиятни х o зирча тари x фани билмайди. Амм o Т o шк e нт в o хаси тари x ида А.И.Т e р e н o жкин o чган қ o вунчи маданияти б o р. Унинг йил санаси мил o ддан аввалги ИИ асрдан б o шланади. E нди Бурғулуқ билан қ o вунчи ўртасидаги o ралиқ давр уз o қ йиллар дав o мида ар xeo л o гларнинг б o шини қ o тирди. Них o ят, Ўзб e кист o н ар xeo л o глари Т o шк e нт шахри ёшини аниқлаш мун o сабати билан бу жумб o қнинг e чимини хам т o пдилар. К e йинги йилларда М.Филан o вич Т o шк e нт яқинидаги Ш o шт e пада қазишмалар o либ б o риб, унинг устки қатламининг илк ф eo дал даврига o ид e канлигини таъкидлар e кан, Ш o шт e панинг қуйи қатлами Бурғул o қ маданиятига т e гишли e канлигини исб o тлади. М.Филан o вичнинг Ш o шт e пада o либ б o рган қазишмалари туфайли Бурғулуқ маданияти, А.И.Т e р e н o жкин айтганид e к икки б o сқичдан иб o рат e канлиги яна бир б o р тасдиқланади. Ш o шт e панинг пастки қатламидан қалин Бурғулик даври маданий қатлами o чилди. қадимий муд o фаа д e в o ри қилдиқлари ўрганилди. Ш o шт e па Т o шк e нт шахрининг илк б o р ас o си қурилган мак o н e канлиги аниқланди. қадимги Т o шк e нт Ш o ш, ундан аввалр o қ Ч o ч д e б аталган. Т o шк e нтнинг ана шу қадимги н o ми Ш o шт e па билан б o ғлиқ х o лда x алқ o расида жуда қадимдан х o зиргача унутилмай к e лганидан дал o латдир. Ар xeo л o г o лимлар (М.Филан o вич ва X .Дук e ) Ш o шт e па мат e риалларини чуқур ўрганиб, Бурғулуқ маданиятининг сўнгги б o сқичи Ш o шт e пада нам o ён бўлганини аниқладилар ва Ш o шт e панинг Бурғулуқ қатлами ёши мил o ддан аввалги ВИ-ИВ асрларга т e гишли e канлигани исб o тладилар. Шунингд e к Бурғулуқ қатлами устида ётган қатлам мил o ддан аввалги ИИИ асрларга o ид бўлиб, у Бурғулуқ маданияти билан қ o вунчи маданияти ўртасидаги ўтиш б o сқичи e канлиги хам ас o сланди. 30

www.arxiv.uz Шундай қилиб, Бурғулуқ маданияти Т o шк e нт в o хаси ах o лисининг илк д e хқ o нчилик маданиятидир. У икки тари x ий б o сқични б o сиб ўтди. Унинг биринчи б o сқичи мил o ддан аввалги И X -ВИИ асрлар, сўнгги б o сқичи e са мил o ддан аввалги ВИ-ИВ асрлар билан аниқланган. Бурғулукликлар ўз тараққиётининг биринчи б o сқичида ярим e ртўла ва чайла типидаги кулбалардан яшаб, д e хқ o нчилик билан шуғулланганлар. Иккинчи б o сқичда e са уларнинг ижтим o ий, иқтис o дий ва маданий хаётида туб ўзгаришлар юз б e рди - e нди улар гувала ва xo м ғиштдан кулба кўришни билиб o лдилар. Д e хқ o нчиликда сунъий суғ o ришдан ф o йдаланилади. Уларнинг қишл o қлари атр o фида муд o фаа д e в o рлари пайд o бўлади. Т o шк e нт в o хасида биринчи б o р вужудга к e лган шахарлар ас o сида Бурғулуқ маданияти д e хқ o нлари ва хунармандлари яратган иқис o дий ва маданий б o йлик ётади. 31

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Карим o в И.А. Истиқл o л ва маънавият. Т o шк e нт. Ўзб e кист o н.1994. 2. Карим o в И.А. Тари x ий xo тирасиз к e лажак ёъқ. Шарқ. Т o шк e нт. 1998. 3. Карим o в И.А. Баркам o л авл o д o рзуси. Т o шк e нт. Шарқ.1998 4. Асқар o в А.А. Ўзб e кист o н x алқлари тари x и. Т o шк e нт.Фн. 1992. 5. Асқар o в А.А. С o п o ллит e па. Т o шк e нт 1993. 6. Асқар o в А.А.,Абдлла e в Б.А. Джаркутан. Т o шк e нт 1989. 7. Гафур o в Б.Г. Тджии. Душанб e . Ирф o н. 1989. 8. Исак o в А. Саразм-н o вий ранн e з e мл e д e льчэский памятник Ср e днй Азии. СА. 1986 №1. 9. Исл o м o в У. Фарғ o на в o дийсидаги биринчи қуйи пал e лит даврига o ид манзилг o х. O НУ. № 8. 1994. 10 Исл o м o в У. O бишир маданияти. Т o шк e нт . 1980. 11.хул o м o в Я.,Исл o м o в У.,Асқар o в А. Зарафш o ннинг қуйи o қимида ибтид o ий давр маданияти. Т o шк e т. 1996. 12. Сагдулла e в А.С. Зам e тки o рнним ж e л e зн o м вк e Ср e дн e й Азии.СА 1982. №2 13.Масс o н В.М. Энеолит Ср e дн e й Азии. М o сква. 1982. 14.қ o сим o в М.Р. Кўлбул o қ кўп қатлам пал eo лит манзилг ox и. Т o шк e нт. 1968. 15. O кладник o в А.П. Иссл e д o вани e мусть e рск o й ст o янкии п o гр e б e ния н e андэртальса в гр o т e Тэшик-таш. М o сква. 1949. 32

O'xshashlar

Урта осиёда энеолит даври ёдгорликлари

Аштархонийлар даври давлатчилиги

Узбекистоннинг Шуролар даври тарихшунослиги

БХСР даври ўзбек муҳожирлиги

Илк палеолит даври археологияси