Андижон тараққийпарварлари ва “Ўзбеклар иши” воқеалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135 KB

Ko'chirib olish

Андижон тараққийпарварлари ва “Ўзбеклар иши” воқеалари Режа: 1. Андижон тараққийпарварлари 2. « Ёш ўзбеклар », « Ҳайрат » ва « Гап » жамиятлари 3. Маърифат учун кураш

Андижон тараққийпарварлари Ислом Каримовнинг «Туркистон» газетаси мухбирининг саволларига берган жавобида бундай сатрлар бор: «Асримиз бошларида жадидларнинг ўз ҳисобидан мактаблар, кутубхоналар, қироатхоналар, театрлар, рўзномалар ташкил этганликларини, дарсликлар, қўлланмалар нашр қилганликларини, уларни Туркистон болаларига бепул тарқатганликларини эслайлик» 1 . Бу ғоятда тўғри, одилона сўзларни ўқир эканмиз, кўз ўнгимизда кўҳна Туркистоннинг инжуси-Фарғона водийсидаги Андижон тараққийпарвар зиёлиларининг маънавият ва маърифат бобида олиб борган ва ҳар қандай таҳсинга сазовор, ибратомуз фаолияти намоён бўлади. Сизу бизнинг аждодларимиз бўлмиш бу зиёлилар миллатни жаҳолат уйқусидан уйғотиш учун энг аввало уни саводли, дунёвий ва замонавий билимлардан баҳраманд қилиш учун изланганлар, интилганлар, ташаббус кўрсатганлар. Бу муқаддас ишга ўзларининг бутун борлиғини бағишлаганлар. Уларнинг кўпчилиги кейинчалик қаттол шўролар тиғидан ҳалок бўлган. Биз ана шу буюк инсонлар ҳақида баҳс юритишни лозим кўрдикки, шояд ҳозирги Андижон аҳли, айниқса, ёшлари ўз аждодлари, ўтмишдошларининг Ватан, миллат тақдири, истиқлоли ва истиқболи йўлидаги ибратли курашидан, ҳаётидан сабоқ ва ўрнак олсалар. «Ёш ўзбеклар», «Ҳайрат» ва «Гап» жамиятлари XIX аср охири- XX аср бошларида Туркистонда катта ижтимоий-сиёсий куч сифатида жадидчилик ҳаракати майдонга келди. Бу ҳаракатнинг вужудга келишида хорижий мамлакатлардаги турли хил илғор ижтимоий-сиёсий, фалсафий, диний оқимларнинг маълум даражадаги таъсири бўлса-да, аммо бу миллий уйғониш ҳаракатининг юзага келишини таъминловчи асосий омил, замин ва шароит шу ўлканинг ўзида етилиб пишган эди. Қолоқлик ва жаҳолат, аҳолининг аянчли аҳволи, Туркистоннинг жаҳон цивилизациясидан орқада қолиб келиши, Ислом ва шариатнинг оёқ ости қилиниши ва бундай 1 Каримов Ислом. Биз келажагимизни ыз =ылимиз билан =урамиз. Т. 7, Тошкент, «Ызбекистон», 1999, 295-бет.

оғир фожеали ҳаётдан қутулиш, эрк ва озодликка эришиш ҳақида ўз замонасининг илғор зиёли, мунавварларида фикр-мулоҳазалар пайдо бўлди. Хуллас, жаҳолат уйқусидан уйғониш тарихий заруриятга, ривожланишнинг объектив талаб ва эҳтиёжига айланди. Жадидчилик улкан ижтимоий ва сиёсий оқим, ҳаракат эди. Ўлкада миллатнинг дард-аламларини, унинг аянчли, фожиали оғир қисматини ўз қалби ва вужудидан ўтказиб, ўзининг бутун борлиғини, ақлу заковатини, онгли ҳаётини эрк, озодлик, тараққиёт учун сафарбар этган зиёлиларнинг бутун бир янги авлоди шаклланган эди. Ана шу авлоднинг катта бир қисми Андижонда ҳам таркиб топди. Андижонда ташкил этилган «тараққийпарварлар» партияси (фирқаси) миллий буржуазия ёрдамига таяниб ва рус демократлари билан иттифоқ тузиб, чоризм ва унинг мустамлакачилик сиёсатига қарши кураш олиб борди. «Тараққийпарварлар» фаолияти мустамлакачи маъмурлар, махфий сиёсий полиция, сўнгра Туркистон район охранка бўлими махфий ҳужжатларида маълум маънода ўз ифодасини топган. Маҳаллий аҳоли кайфиятини ўрганиш ва тегишли чоралар кўриш учун Россия Ички ишлар вазири Туркистонга сиёсий иғволар устаси, моҳир изқувар, алоҳида жандармлар корпуси полковниги Н.А.Васильевни катта ваколатлар билан жўнатди. Бу, империянинг Туркистонга йўллаган биринчи десанти эди. Полиция департаменти Туркистонда жандарм-миршабчилик хизматини йўлга қўйиш учун сиёсий изқувар Леонид Квицинский бошчилигида яна бир гуруҳ жандарм зобитларини ҳам зикр этилган десантга кўмак учун юборди. Ўша 1907 йили француз армияси майори Лякостнинг 1906 йил мартидан 1907 йил мартигача Туркистон, Ҳиндистон, Эрон ва Афғонистонда бўлгани ҳақидаги ҳисоботи бундан бир неча йил аввал Парижда эълон қилинди. Бу бутун Европада катта қизиқиш уйғотди. Майор Лякост рус мустамлакасидаги сиёсий кучларга разведкачига хос зийраклик билан баҳо берган. У бир йиллик кузатуви асосида Туркистонда таъсирчан «Ёш сартлар»

(Россия ҳукмдорлари Туркистон жадидларини ана шундай номлашган) партияси мавжудлиги, у ўз миллий дастурига эгалиги ва бу партия рус мустамлака тизимига қаршилик кўрсатишга қодир эканлигини ёзган. Француз зобитининг «Ёш сартлар» номи остида жадидларни назарда тутгани мустамлакачиларга аён эди. Шу боис Бош штаб, Туркистон ҳарбий округи штаби разведка бўлими жадидларга бўлган эътиборини янада кучайтирди. Ҳаттоки, шўролар ҳокимияти ўрнатилган пайтда ҳам «Ёш сартлар» партияси Компартия арбоблари эътиборини ўзига қаратди: Москвадан келган вакил П.А.Кобозев 1918 йилда Ленин ва Свердловга йўллаган хатида «1917 йил инқилобига қадар Туркистонда «Ёш сартлар» партияси фаолиятда бўлгани, унинг аъзолари эса катта маблағ ва европача маълумотга эга эканини, ҳамма шаҳарларда бундай тўгараклар ишлаб турган»ини ёзган. Ўша махфий «Ёш сартлар» ташкилотининг фаолларидан бири Акбар Бойтурсунович Ўрозалиев Москвадан Хитойга дипломатик хизмат сафарига жўнаш олдидан 1925 йил 6 июлда тўлдирган шахсий варақасидаги: «Ўтмишда қандай партияга мансуб эдингиз?» деган саволга: «1914 йилдан 1917 йилгача ёш ўзбекларнинг «Иттиҳод ва тараққий» яширин ташкилотига аъзо бўлганман» 2 , деб ёзган. Фозилбек Отабек ҳам сўроқ варақасидаги: «Инқилобгача ва инқилобдан кейинги даврда қандай нашрларда ишлагансиз?» деган саволга ҳеч иккиланмай: «Инқилобга қадар ҳам инқилобчи бўлганман, инқилобий ғояларни тарқатганман», деб ёзган. Туркистон район охранка (ТРОО) архивида Мирза Аҳмад Қушбегиевнинг «Тараққийпарварлар жамияти ғоялари очерки» деб номланган маълумотномасида шундай дейилган: «Тараққийпарварлар жамиятининг бош ғояси ёш турклар ҳаракатига тақлид этишдир. Уларнинг режаси халққа сиёсий ва ички эркинлик бериш, аҳоли ўасида ўз эътиборини сиёсат ва дин заминидаги ҳаракатлар билан амалга оширишдир. Улар ўзларини халқни рус ва маҳаллий маъмурият зулмидан халос этиш сиёсатини олиб борувчилар қилиб кўрсатишга интилишади, рус тили ва русча маълумотни эгаллаган, 2 Шамсутдинов Р.Т. Тарихий меросимизга бир назар. Андижон, «Мерос», 1994, 19- бет.

руслар билан бир доирада юрувчи ёшларнинг кўпчилиги уларга хайрихоҳ ва уларнинг ғояларини тарқатишда яқиндан ёрдамлашади. Охранка бўлими «тараққийпарварлар»дан энг хавфлиси деб Убайдулла Хўжаев (Асадуллахўжаев) ни билган. Махфий айғоқчи таърифича, у «рус тили ва маълумотини эгаллаган ёшлардан» эди. Убайдулла Хўжаев асли Тошкент шаҳрининг Қорёғди маҳалласида дунёга келган, рус-тузем мактабини битирган, келиштирувчи суд идорасида таржимон сифатида фаолият бошлаган. Махфий полиция раҳбари Андижонда чиққан «Туркестанский голос» газетаси ва унинг атрофидаги тараққийпарварлар тўғрисида аниқ маълумотларга эга бўлган. «Таҳририят таркиби, - деб ёзилган агентура маълумотида, - бу газета йўналишини яққол кўрсатади... Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев-Тошкент сартларидан, қонуншунос, Андижонда яшайди ва ишлайди. Газета ходими ва пайчиси. Эътиқодли панисломчи сифатида Туркистон район охранка бўлими томонидан 1913 йили рўйхатга олинган. Ўша йили Саратовдан Тошкентга қайтган Убайдулла қисман адвокатлик, асосан эса тарғиботчилик билан шуғулланган. У «Умид» деб аталган илғор мусулмонлар гуруҳига бош бўлди. Унинг ҳаракатлари туфайли Тошкентнинг Эски шаҳар қисмида китоб савдоси ташкил қилинди. Маҳаллий тилда сўл йўналишдаги газета нашр қилишга мўлжалланган ширкат тузилди. Газетани нашр қилиш бўйича Хўжаевнинг саъй-ҳаракати бекор кетмади. 1913 йил 21 декабрда унга Тошкентда маҳаллий тилда «Садои Туркистон» номида газета чиқаришга рухсатнома берилди ... Газета 1914 йил февралидан чиқа бошлади. Худди ўша йили Тошкентда Убайдуллахўжа раҳбарлигида саҳнада «Падаркуш» пьесаси қўйилди. 1914 йилдан Хўжаев Тошкент мужоҳидлари сафига қўшилиб, ўлкада Россия ҳукмронлигига қарши қаратилган тарғиботчилик фаолиятини махфий равишда давом эттирди. «Садоий Туркистон» газетаси ёпилгандан сўнг Хўжаев Андижон шаҳрига келиб, адвокатлик қилди. 1 июлдан «Туркестанский голос» газетасида ҳамкорлик қилади. «Андижонга келган У.Хўжаев бу ердаги тараққийпарварлар ва рус

журналистлари билан яқинлашиб, ҳукуматга қарши қаратилган фаолиятини давом эттирмоқда». Тошкент, Қўқон ва Андижондаги жадид ташкилотларида ўзбек буржуазиясидан ташқари, рус савдо-саноати вакиллари, шулар қаторида инқилобий партия аъзолари ҳам борлиги ҳақида полковник Волков хабар топган эди. Волков ўз агентурасининг яна бир ахборотини ҳам диққат билан ўрганади. Бу ахборотда Убайдулла Хўжаев бош бўлган Тошкент жадидларининг Андижондаги «Тараққийпарварлар» партияси билан бирлашгани ва уларнинг орасида туманбошининг тилмочлари Сулаймон Келгинбоев, Акбар ва Мадамин Ўрозалиевлар ҳамда Убайдулла Хўжаевнинг укаси Баширилла Хўжаевнинг муҳим роль ўйнаши кўрсатилиб, улар билан маслакдош бўлган рус журналисти Вадим Чайкиннинг маҳаллий ёшларни ҳокимиятга қарши уюштираётгани маълум қилинган. Андижондаги «Ёш ўзбеклар», яъни «Тараққийпарварлар» партияси таъсири ва ёрдамида «Ғайрат» номи билан яна бир жадид жамияти вужудга келади. Шу ҳақда агентуранинг бир тармоғи полковник Волковга бундай ахборотни йўллаган: «Чайкиннинг фикрича, бош мақсади маҳаллий аҳоли манфаатларини ҳимоя қилиш бўлган «Туркестанский голос» газетаси ўзининг пайларидан кўпини (25 минг сўмини) Қўқон шаҳридаги «Ғайрат» деб аталмиш маҳаллий мусулмон маърифатпарварлар жамиятига жойлаштиришга муваффақ бўлди. Бу жамият Андижон шаҳридаги 1916 йил октябрь бошларида «Туркестанский голос» таҳририяти раҳбарлигида сартча матбуот органини нашр қилишга киришмоқчи. Мазкур масалани узил-кесил ҳал қилиш учун 4 октябрда «Ғайрат» жамияти аъзоларининг шошилинч мажлиси чақирилди. Мажлисда жамият уставига баъзи ўзгартишлар киритиш, пай капиталини 12 500 сўмдан 50 000 сўмга етказиш, хусусий босмахона сотиб олиш ва мусулмонча газета чиқариш масалалари муҳокама қилинди. «Туркестанский голос» газетаси таҳририяти «Ғайрат» жамиятига ўзининг хусусий нашр органини Андижонда эмас, балки Қўқонда «Туркестанский край» газетаси («Утро Ферганў», «Ферганская жизнь»

газеталарининг давомчиси- муаллиф) таҳририяти раҳбарлигида чиқаришни таклиф қилди. Агар «Ғайрат» жамияти бу газета пайларининг маълум қисмини оладиган бўлса, унинг босмахонасидан фойдаланиши мумкинлиги ҳам айтилди. Бу масала ҳал бўлиши арафасида «Ғайрат» жамияти ҳозирча «Туркестанский голос» газетасининг 25 минг сўмлик пайларини сотиб олди. «Туркестанский голос» газетасига обуна йиғиш учун Андижондан газета котиби Николай Михайлович Наринский (тахаллуси Туркестанский, Соломатин) Қўқонга жўнаб кетди. У Наманган, Скобелевда ҳам бўлиб, «Ғайрат» жамияти аъзоларидан ташқари, бошқа кўплаб обуначиларни ҳам топди». Қўқонда 9 октябрда Обиджон Маҳмудовнинг уйида «Ғайрат» жамияти аъзоларининг иккинчи йиғилиши бўлиб, унда Қўқонда хусусий босмахона очиб, ўзбек тилида мусулмонча газета чиқариш масаласи муҳокама қилинди. «Бойлар, сартлар, - дейилади агентура маълумотларида, - бу тадбирга маблағ бериш ҳақида розилик билдиришган. Бу ишда 1914 йилда илғор йўналишдаги «Садоий Фарғона» газетасини нашр қилган Обиджон Маҳмудов салмоқли таъсирга эга. У бой, мулкдор, айёр ва тадбиркор киши... Исломпарастлик ғояларига ўта берилган. У бир қанча йиғинларда Туркистон ўлкаси руслардан озод бўлиши кераклиги ҳақида гапирган». Охранка бўлими бошлиғи полковник Волков 1916 йил 4 ноябрда Туркистон генерал-губернаторига, Фарғона вилояти губернаторига йўллаган махсус хабарида «Ғайрат» жамияти демократик ташкилот бўлиб, унинг маҳаллий аҳоли орасида қизғин фаолият кўрсатаётгани ва у билан ҳисоблашишга тўғри келаётгани, шу боис бу жамият фаолиятини охранка бўлими ўз назоратидан қочирмаётганини баён қилган. Андижондаги «Ёш сартлар», яъни «Тараққийпарварлар» партиясининг бағрида яна бир яширин сиёсий жамият юзага келади. Атоқли адиб Комил Яшин умрининг охирларида ўзбек халқининг буюк фарзанди, юртдошимиз Чўлпоннинг «Андижонда инқилобга қадар кўрсатган ижтимоий-сиёсий фаолияти ҳақида»ги бир материални адабиётшунос олим Озод

$Шарафиддиновга тақдим қилган. Бу ҳақда «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» (1999 йил 25 июнь) ҳафталигида «Адабиётимизнинг жонли тарихи эди» мақола чоп этилган. Ўша тарихий ҳужжатни шарҳлаб, Комил Яшин бундай деб ёзган эди: «Андижонда чоризмга қарши яширин сиёсий жамият-«Гап» 3 бўлиб, унинг фаол ташкилотчиларидан бири Абдулҳамид Сулаймон (Чўлпон) экан. Тазкирада номи шарифлари зикр этилган тараққийпарвар зотлардан бошқа бу «Гап» деган ном билан иш кўрган жамиятга яна бир қанча зиёлилар, чунончи: менинг қариндошларим - поччаларим Муҳаммаджон ҳожи, Ҳакимжон (Маъруф Ҳакимовнинг отаси), Олимжон Ёқубов, Саркаровлар ва уларнинг биргаликда рус-тузем мактабида ўқиган қадрдон дўстлари Салоҳиддин Ашуралиев, босмачилар қўлида ҳалок бўлган Қаландар Девонабоев, олим ва драматург Иззат Султоннинг акаси Раҳматулла Султонов (Чўлпон бу киши вафот этганда, унга бағишлаб марсия ёзган эди), Ўш шаҳридаги тараққийпарвар арбоблардан Мирзафозил Қосимбековлар... ҳам аъзо бўлган эканлар. Демак, шоир Чўлпон фақат зулмга қарши шеър ёзиш билан чекланмай, оғир кишанларни, баланд дорларни, совуқ ва узоқ Сибирь азобларини ҳам писанд қилмаган мард, фидокор шоир экан». Яшин домланинг бу мактубини ўқиб чиққан Озод Шарафиддинов ҳаяжон ила бундай ёзган эди: «Буни қарангки, Чўлпон 1914-1915 йиллардаёқ, яъни 17-18 яшарлигидан бошлаб мустабид чоризм зулмига қарши курашга қўшилган, унинг теварагида эса ўша даврдаги етук зиёлилардан бир қанчаси бўлган экан...» 4 . Хуллас, бу икки забардаст адиб ва олимнинг ёзишмалари Андижонда ташкил топган «Гап» яширин жамияти ва унинг аъзолари фаолияти, тақдирини излаш, чуқур ўрганиш ва оммалаштириш вазифасини қўйди. Бу 3 Чор охранкаси ва совет махфий хизмати ходимлари Ызбекистонда кенг тар=алган «гап» деб аталган мещмондорчилик =атнашчиларини чор ва совет щокимиятига =арши кишилар, уларнинг «гап»ларини эса махфий аксилин=илобий ташкилот, деб щисоблаганлар ва =ата\он этганлар (мущ.). 4 +аранг: Озод Шарафуддинов. «Ызбекистон адабиёти ва санъати». 1999 йил 25 июнь № 26 (3513).$