Андижон қўзғолони - Tarix - Referatlar

Андижон қўзғолони

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

56.84375 KB

Ko'chirib olish

Андижон қўзғолони Тарихга «Дукчи эшон қўзғолони» номи билан кирган Анди-жон қўзғолони XIX аср охиридаги халқ ҳаракатларининг энг катталаридандир. У Муҳаммад Али эшон (1846-1898) номи билан машҳур 1 . Муҳаммад Али Марғилон шаҳрига қарашли Шахидон қиш-лоғида ўртаҳол деҳқон ва ҳунарманд Муҳаммад Собир оиласида дунега келган. Отаси уни болалигида Бухорога олиб бориб, Усмонча охунд домла мактабига берган. Муҳаммад Али 16 ёшга тўлганида Самарканд яқинидаги Каррух қишлоғида мулла Ус-мон охунд судур эшон хизматига берилди. Тўрт йилдан сўнг бутун водийга танилган обрўли уламо Султонхон тура эшон хизматига киради. Муҳаммад Али ўзининг одамохун, камбағалпарварлиги ва кунгли очиқлиги ҳамда чуқур мулоҳазакорлиги билан устози эътиборини қозонади. У Аравондан Асакага ва Асакадан Ўшга ўтадиган йўлда қатнайдиган карвон ва йўловчилар учун хайрли иш қилади. Шаҳрихонсойнинг тепасида Аравон билан Асака ўртасидаги карвон йўли ёнида жойлашган баланд сувсиз ерда жой қилиб, Шаҳрихонсойдан кўзаларда сув ташиб келиб катта иўл еқасига ўрнатилган хумларни тўлдиради. Шаҳрихонсой нинг 40—50 саржинлик баланд қурғокликда Муҳаммад Али боғ барпо қилади. Унинг меҳнати билан ўсган дарахтлар сояси-да сув тўла хумлар йўловчилар чанқоғини қондирди. Бу иш унга обрў келтириб, номини одамлар оғзига туширади. 1882 йилда Султонхон тура эшон агар қазою қадар етса, ўрнига Муҳаммад Али пир бўлишини эълон қилгани бежиз эмасди. Муҳаммад Али 1887—1893 йилларда Маккаю Мадинага бориб ҳаж қилади, Ҳиндистон ва Россия шаҳарларида бўлиб қайтади. Мухлислари Мингтепа қишлоғидан унга мое ҳовли-жой олиб беришади. Эшоннинг яхши феъл-атвори, камтарона турмуш тарзи, бой ҳаётий тажрибаси ва кенг дунёқараши унинг мух лислари сонини тобора ошириб борди. Мингтепа тезда кўпларнинг қутлуғ зиёратгоҳига айланди. Ўша йиллари Мингтепа 450 хонадонлик ўртача бир қиш-лоқ бўлиб,

унда 1200 нафарга яқин Ўзбек, тожик ва қирғиз-лар истиқомат қилган. Улар деҳқончилик ҳамда ҳунарманд-чилик билан шуғулланганлар. Эшон ҳам кўплар қатори ота-сидан қолган ҳунар — йигчилик билан машғул бўлган. Бекор вақтларида муридлари олиб келиб берган ёғочни та-рашлаб, йиг қилиб, муридларига бир-иккисини совға қила ди.! Муридлар эса йиг билан ип эшеалар, бири минг бўлга-нидек хаёл қилишган. Агар йиг билан йигирилган ипдан тўн тикилган бўлса, табаррук қилиб, қариялар тобутларининг устига ёпмоқ учун олиб қўйишган. Замондошларининг ҳикоя қилишларича, Муҳаммад Али ўрта бўйли, чўққи соқолли, камсухан, кулиб турувчи, овози майин бир киши бўлган. У ҳамма вақт бўз кўйлак ва иштон билан малла тўн кийиб юрган. Бошига кичик салла ва қулоҳ қўйиб, бўз маҳси-ко-вуш кийган. Муҳаммад Али зиёрат учун келганларга, ҳатто мурид ва мухлисларига ҳам, ўзи дастурхон ёзган, нон-ош қўйган. 1890 йилларга келиб эшоннинг зиёратчилари ниҳоят кўпайиб кетгач, муридлари унга 500 от сиғадиган отхона қуриб беришади 1 , хом ғиштли 12 газли минорасини 34 газга кўтариб, пишиқ ғиштдан ишлаб беришади 2 . Муҳаммад Али чекланган, шариат ақидаларидан ўзгани тан олмайдиган руҳонийларга қарама-қарши ўлароқ, давр талаб-эҳтиёжларини англаб етган пешқадам уламо бўлиб, ўз олдига аниқ мақсад қўйган эди. У ана шу мақсад йўлида барча воси-таларни, ҳатто турли сеҳр ва «каромат»ларни ҳам ишга солган-ки, натижада унинг муридлари сафига деҳқон, чорвадор, ҳунармандлардан ташқари, мулкдор табақалар, ҳатто маҳаллий маъмурият вакиллари ҳам қўшилган. Эшон зиёратчиларнинг кўз олдида ўт-олов ёқмай қозон қайнатган. Аслида эса бу ишни табиий девор ичидан ўтказилган махсус қувурлар орқали келадиган иссиқлик бажарган. Бу ишларда муҳандисликдан ва Европа фан-техникаси ютуқларидан хабардорлиги, чет элларда булиб, кўп нарса ўрганганлиги ҳам қўл келган. Эшоннинг обрў-эътибори қандай кўтарилиб кетганини «ми нора воқеаси» яққол кўрсатади. Хом ғиштдан тикланган мино-рани 34 газ кўтарганларидан сўнг бир қанча вақт ўтгач, у бола-лар ўқийдиган мактаб

томон оғади. Буни курган ҳушёр одамлар минорани бузиб, қайта қуриш ҳақида гапирганларида жоҳил суфилар «ҳазрат эшоннинг кароматлари билан бўлган нарса йиқилмайди, қиёматгача шу ҳолатда туради», — дейишади. Мактабни бошқа тарафга кўчиришга ҳам кўнишмайди. Мино-ранинг мактаб томон қулаши арафасида ҳам жоҳил сўфилар бу миноранинг хом ғишт устига қурилганини бир каромат, шунча ёрилиб, бир тарафга оғиб йиқилмаганини иккинчи каромат деб ҳисоблашган. (У896 йилда минора қулаб, мактабнинг ярмини босиб қолиши натижасида сўфи ва 23 бола ҳалок бўлади, 15 бола жароҳат олади/Аммо бу воқеани овоза қилмай дарҳол, бости-бости қилишиб, ўлган болаларнинг ота-оналарини ову-тишади. Воқеани текширгани келган пристав ва шифокорнинг эшонга даъво қилмай «уч киши ўлганлиги» ҳақида ҳужжат рас-мийлаштириб кетишгани ҳам маъмуриятнинг Муҳаммад Али обрў-эътибори билан ҳисоблашишга мажбур бўлганлигидан да-лолат беради. Полиция бошлиғи эшонни суд жавобгарлигига тортади ва намойишкорона таҳқир ила шаҳарга чақиртиради. Аммо Марғилондаги судда эшонга даъвогар хун талаб кишилар топилмай, суд уни оклашга мажбур бўлади. Ушбу суд жараёни Муҳаммад Али муридларининг улкан намойиши ва жанговар кўригига айланиб кетади. Эшон тантана билан ўтган шаҳар кўчаларини тўлдирган минглаб муридлари уни зафар билан қутлашади. Мингтепалик эшоннинг тобора ортиб бораётган обрў-эътибори ва ғоят кўтарилиб кетган мавқеи мустамлакачи-ларнинг хавотирини оширди. Бунга уларнинг асослари бор эди. 1895 йилда эшон ҳузурига Олой маликаси номи билан машҳур бўлган Қурбонжон додхоҳ ташриф буюргани ва у би лан мустамлакачиларга қарши қўзғолон кўтариш масаласини муҳокама қилгани мустамлакачиларни талвасага солди. Қур бонжон додхоҳнинг ўғли Қамчинбек рус божхонаси ходимини ўлдирганликда айбланиб қамалгани ва унинг осиб ўлдирилган-лиги бу мўътабар зотнинг подшо ҳокимиятига қарши ҳаракат бошлашига сабаб бўлди. Қолаверса, норозилик унинг қўл ости-даги қирғизларда ҳам кучли эканлиги маълум эди. Кетмонтепа, Кўгарт тарафлардаги қирғизлар 1896 йили рус мужиклари устидан шикоят қилиб,

Мингтепага вакил юборишди. Тахминан 25 киши Дукчи эшоннинг ҳузурига келиб, шундай дейишган: «Агар бизга ижозат берсангиз, ҳамма қирғизлар йиғилиб, му-жиклар устига ҳужум қилиб, ҳаммаларини отимиз тўёғи остида бостириб юборамиз. Жонимиздан тамом тўйдик. Биз қирғиз-ларни бениҳоят бесаранжом қилдилар. Бундай юрганимиздан ҳаммамизнинг ўлганимиз яхшироқ. Ғазотга ижозат беринг!». Эшон бунга жавобан бундай деган: «Биродарлар! Ҳали вақти эмас, андак фурсат бор, ҳаммамиз бирдан ҳужум қиламиз, охи-ри бу Николай зулми остида қолмаймиз, бир оз фурсат бор, таваққуф қилиб туринглар! Мен ўзим бош бўлиб ҳамма биро-дарларни, балки тамом шаҳар ахдини ўзимизга ёр қилиб, кей-ин ишни бир йўла бошлаймиз» 1 . 1896 —1897 йилларда Россия ички губернияларидан кўчиб келган ва ҳосилдор ерларни эгаллаб олган рус мужиклари би-лан қирғизлар ўртасида тўқнашувлар кучаяди. 1897 йил охири-да Кетмонтепа, Кўгарт водийларидаги мингдан ортиқ қирғиз яқинда вафот этган бир бойнинг уйида тўпланишади. Уларнинг раҳбарлари — волост бошқарувчиси Чибил бўлис, қози ноиби мулла Раҳматилла мужиклар устига ҳужум қилиш режасини ишлаб чиқишади. Улар эшон ҳузурига одам юбориб, ундан маслаҳат сўрайдилар. Муҳаммад Али зудлик билан чорвадор бой Чибил бўлис бош бўлган қирғизлар масканига етиб келади. Қирғизлар ва эшон иштирокидаги кенгашда бўлғуси қўзғолон.' режаси муҳокама қилинади. Муҳаммад Алининг ғазовотга раҳ-бар бўлишига келишилади. «Шу кундан эътиборан, — дейилган эди уларнинг аҳдномасида, — бутун миллати исломияга мах-фий равиш билан хабар қиламиз, то эшонимиз тарафларидан қайси кун рус аскарлари устига ҳужум қилмоқни муносиб кўриб, хабар қилсалар, ўша куни ғазот учун тайинланган жой-да ҳозир бўлурмиз» 2 . Эшон шу маънода бир васиқа ва аҳднома ҳам ёздириб унга мўътабар кишилар, волост бошқарувчилари — мингбошилар ҳамда қозиларнинг муҳрларини босдилар. Ана шу йиғинга етиб келган мустамлакачи маъмурлар йиғилганлар-ни тергов қилишганда ҳеч ким сир бой бермай «катталари ўлгани учун худойи»га

тўпланганликларини айтишади ва Му ҳаммад Алини эҳтиром билан Мингтепага кузатиб қўйишади. Мустамлакачи маъмурлар ислом динида бўлган Асака жабҳаси (участка) пристави штабс-капитан М.Чанишевнинг Муҳаммад Али эшон хусусида Марғилон туман бошлиғига ёзган рапорти ва ахбороти билан танишгач, ташвишлари чиндан ҳам кучайиб кетди. «Махфий олган ахборотимга қараганда, — деб ёзган эди М.Чанишев, — муридлари ўн мингдан ошган бўлса керак, ҳам-малари эшонга шундай тобеъдирларки, агар амр қилса бир кунда жамъ бўладилар. Агар аҳвол шундай давом этаверса, эҳтимол Эрон эшонларидек Русия давлатига исён чиқарса, ло-ақал ҳукумат бошлиқлари амр-фармонига инқиёд қилмаса» 3 . Мустамлакачиларни приставнинг кейинги ахборотидаги фикри ҳам бир қатор сергаклантирди. Чанишев эшон ҳовлисидаги мактабда 3 муаллим 250 болани ўқитаётгани ҳақида ёзиб «булар тез кунда ўқиб чиқсалар, кўпларини Истанбулга юбориб ўқитмоқчи эмиш. Буларнинг ҳар нечик бўлса- да, манъ қилин-моғи зарур эди» 1 , дейди. Россия доимо Туркия билан урушлар қилгани ва ундан ҳамиша хавотир олгани, айниқса туркларнинг Туркистонга ин-тилиб ўз қондошларига хайрихоҳ тургани ҳисобга олинса, рус мустамлакачиларининг қандай ташвишга тушиб қолганлари ўз-ўзидан аён бўлади. ' Ўша 1897 йили рус разведкаси Муҳаммад Алининг чиндан ҳам Туркия билан алоқа боғлаганлиги ҳақида маълумотлар ол- ган./ Хусусан, унинг турк султонига мактуб билан мурожаат қилганидан хабардор бўлган. Бу мактубда эшон руслар Қўқон хонлигини босиб олиб, уни Фарғона вилоятига айлантиргани-дан кейин мусулмонлар ўртасида ахлоқан бузилиш кучайганли-гини, шариат қоидаларидан чекиниш ҳоллари рўй бериб, бу- зукдик, ичкиликбозлик, нашавандлик авжига чиқа бошлаг'ани-ни ёзган эди. Муҳаммад Али, бундан ташқари, турк султонига руслар камбағаллар учун закот йиғишни, ҳажга боришни таъ-қиклаганликларини, эски вақфларни бекор қилиб, янгиларини жорий этмаётганликларини эслатиб, унинг Россия императо-ридан халқнинг шариат қонун-қоидалари бўйича турмуш кечи-

риши учун шароит яратишни талаб қилишини сўрайди. Халқ орасида обруси ва мавқеи баланд бўлган эшоннинг ана шундай вазиятда пайдо бўлиши рус мустамлакачиларини безовта қилиши турган ran эди. Чунки эшон ўлкадаги озодлик ҳаракатига бош бўлиши мумкинлиги уларнинг назаридан қоч-маганди. Мингтепа эшонининг иши билан шахсан ярим подшонинг, яъни генерал-губернаторнинг ўзи шуғулланди ва Тошкент ок руг судининг ўта муҳим ишлар бўйича терговчиси бошчилигида 12 кишидан иборат комиссия ташкил қилди. Комиссия 1897 йил 12 майда вазиятни ўрганиш ва эшон ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилиш мақсадида Мингтепага ташриф буюрди. Комис сия раҳбари бўлган терговчи билан Муҳаммад Али ўртасидаги савол- жавоб мустамлакачиларнинг нимадан хавфсираганлиги ва асл мақсадларидан далолат берибгина қолмай, эшоннинг дунёқараши, эътиқоди ҳамда кимларга суянгани ҳақида ҳам тасаввур беради. Мана ўша савол-жавоб: «Терхощш: Подшоҳи аъзамга қарашли қайси мамлакатларни кўргансиз? о Эшон: Ўз қишлоғимдан тортиб, то Севастопол, Одес, Қрим, Кафа, Ашхобод, Узунота, Тошкентларни кўрдим. Терговчи: Одес, Севастополларда подшоҳи аъзамнинг даб-дабаи аскария ва шавкатларини нечук фаҳмладингиз? Эшон: Ниҳоят зўр, катта, аскарлари кўп, обод. Терговчи: Бошқа подшоҳлар, масалан, инглиз ва афғон каби-ларнинг шавкатлари ва аскарлари қалай? Турк давлати нечук? Эшон: Буларнинг шавкати ва аскарлари оқ подшоҳникидек кўринмади. Турк ва афғон бўлса ниҳоят нообод, мулклари ха-роб, аскарлари Россиядек озода эмас экан. Терговчи: Мунча давлат ва иморатлар отангиздан қолганми, ёки ўзингиз топгансизми? Эшон бўлмасдан аввал нечук эдин-гиз, ер-сувларингиз бор эдими? Эшон: Отамдан бир кичкина ҳовлича қолган эди. Бошқа давлат қолган

эмас. Бу давлатни 26 йил ичида, ҳаждан келга-нимдан сўнг, аввали худойим етказди, иккинчидан, подшоҳи аъзамнинг сояси давлатларида, эшон бўлганимдан кейин топ-дим. Ҳали ҳам чандон давлатли эмасман, ҳамма нарсаларим худованди олам йўлида, бева-бечораларга ҳадя қилиб қўйган- ман. Шундай қилиб камбағал-чамбағаллар йиғилиб қолганлар. Шулар билан нима топсак, еб ётибмиз... Терговчи: Муридларингизнинг ҳаммаси камбағал одамлар-ми, ёки бой ва давлатлик одамларми, қайсиси кўп? Эшон: Ҳар қайсиларидан ҳам бор. Бой ҳам бор, камбағал ҳам кўп. Ҳаммалари бизга баробар биродарлардир... Терговчи: Сизга қайсилари яқин, бойларми ёки камбағал-ларми? Қайсисининг тарафдорисиз? Эшон: Албатта, манга шу олдимда хизмат қилиб турган камбағаллар яхшидир... Терговчи: Подшоҳи аъзамнинг катталиги ва аскарининг кўплигини ўзингиз билганингиздек буларга ҳам айтиб тушун-тирасизми? Булар ҳам биладиларми? Эшон: Албатта айтамиз, ҳаммалари биладилар. Терговчи: Императури аъзамнинг хонадонларини, номлари-ни биласизми? Бу юрганлар ҳам биладиларми? Эшон: Оқ подшоҳнинг исмларини одамлар Николай под-шоҳ деб юритадилар. Шуни эшитамизки, булар ҳам «оқ под-шоҳ» деб биладилар. Бироқ хонадонларининг номларини чан дон билмаймиз. Терговчи: ...Ман приставга буюраман: подшоҳ билан хона - донларининг номларини тамом мусулмонча ёзиб беради. Ўзин гиз ва муридларингиз, ҳаммаларингиз билиб, ёд қилиб ҳар на-мозда дуо қилмоқларингиз керак. Бундан кейин ҳам шундай қилинглар! Ҳатто мактаб болаларигача билдиринг. Уқиб ёд қилсинлар! Ҳокимлардан бири сўраганда дарҳол айтиб берадур-ган бўлсинлар» 1 . Сўроқ бобида устаси фаранг, ўта муҳим сиёсий ишларда пишиб

кетган терговчи қанчалик усталик қилмасин, зукко эшонни чалғитолмайди, унинг муддаосини ва кўнглидаги пин ҳоний мақсадини англай олмайди. Рус амалдори ва Ўзбек ула-моси ўртасидаги савол-жавоблар матнининг мазмуни икки то- мон ўртасида ўзаро ақлий-руҳий олишув бўлганидан далолат беради. Олишув эса эшон фойдасига ҳал бўлади. У терговчи нимага шама қилаётганини дарҳол илғаб олади. Ундан нима исташганини ҳам тушуниб, шунга яраша жавоб қила билади. Эшон мустамлакачи амалдорнинг салтанатпарастлиги, намой- ишкорона очиқ таҳдидини ҳам илғай олади. Мустамлака маъмурияти ҳам уста терговчи бош бўлган ко миссия ҳисоботидан эшон ҳақида маълум тасаввур ҳосил қилди ва ўзига хос хулоса чиқарди. Элликдан ошган Мингтепа эшони жисмонан бақувват, руҳан бардам ва кўпни курган. Диплома тия бобида ўзига хос мактаб сабоғини олган. Мустаҳкам диний эътиқоди, имони ҳушёрлик, мулоҳазакорлик ва тадбиркорлик билан уйғунлашган. Одамларга фавқулодда таъсир кўрсатиб са- фарбар этиш қобилияти кучли. Шарқ олами ва Европа дунёси- ни яхши билади. Уз олдига улкан бир мақсад қўйгани табиий. Уз ғоясини рўёбга чиқаришда нозик усулларни ишлатишга қодир. Табиатан мулкдор синфларга эмас, балки камбағалларга мойиллиги учун кўзлаган мақсади мавжуд тузумни таҳликага солади. Шунинг учун ҳам серташвиш Фарғона вилоятида Мингтепа эшонига доимо кўз-қулоқ бўлиб туриш зарур. Муҳаммад Али ҳам ўз навбатида комиссия тафтишидан те- гишли хулоса чиқариб, мустамлакачилар билан ҳал қилувчи курашга тараддуд кўра бошлади. Фарғона музофотидаги маш- ҳур одамларни ўз маслагига эргаштириш мақсадида Муҳамма- далибой, Сомий ва Холиқберди охундларга; Ўшга— Қурбон- жон додхоҳ ва унинг болаларига; Марғилонга — Сайд Аҳмадхў- жа, Муҳаммад Юсуф эшонга; Наманганга — Яҳёхон тура, Қодирхўжа ҳожи ҳамда бошқа тижорат аҳли ва уламога мактуб- лар йўллайди. Улардан олинган жавоблар Ўзбек саноатчилари- нинг қўзғолонга хайрихоҳ бўлсалар ҳам, уни бошлашга журъати етишмаетганлигини кўрсатди. Бу нарса, хусусан, андижонлик бойлардан халқ орасида Мамталибой номи билан машҳур бўлган, Андижонда Жомъе

масжидини қурдириб берган Маҳ- мудалининг жавобидан яққол кўринади: «Рус подшоҳи катта подшо, ҳозир бунга муқобил бўлмоқ ниҳоят мушкул бир иш- дир. Биздек фақирлар қўлидан келмай қолиб, охири кўп беса- ранжомликларга боис бўлурмикин. Хусусан, бу кунларда ҳамма шаҳарларга поездлар келиб қолган, йўл яқин бўлган... Ниҳоят ўйлаб иш қилинса, яхши бўладур. Ва илло, ҳеч мусулмон киши бу золимлар қўлида қолмоққа розилиги йўқцир. Шаҳарлар Ўзбекларга тор бўлғондек, тоғлар қирғиз, элатияларга тор бўлди, бутун Туркистон мусулмонларга торлик қилди. Нима қилайлик, ноиложмиз. Қўлимизда ҳеч нарса йўқ Етарлик асбоб ва хазина йўқ. Ҳар нечик бўлса-да, ишнинг оқибатини ўйлаб, бева-бечораларнинг фикрини қилмоқлари ни илтижо қиламиз, деб ёзилгувчи мискин ва ғариб Маҳму-дали». 1897 йил 15 шаввал ойида Мингтепага чақирилганларнинг барчаси ҳам вақтида етиб келмадилар. Кетмонтепа, Кўгарт ва Кошғар довонидан келган кўплаб қирғизларнинг обрўли киши-лари (Чибил бўлис, Муҳаммадалибек ва бошқалар) икки кун бошқа вакилларни кутишди. Шундан сўнг эшон бошқа шаҳар-лардан келган жавоб хатларини танишиш учун уларга берди. Турли жойлардан Ўзбек бойлари, савдогарлар ва уламолардан келган хатларда баъзилар белгиланган муддатда шай чиқишла- рини билдирса, кўпчилигида кутиш зарурлиги баён қилинган эди. Эшон эса хулоса сифатида, қирғизларга «шаҳар халқи чор ҳукумати зулмидан қўрққанлари учун чиқмайдилар», деган. Ииғилиш қўзғолонни яхшиси келаси йили тараддуд билан бошлашга қарор қилди. Эшон қирғизларнинг ишга чиндан ҳам жиддий киришган-ликларини пайқади. Мустамлакачи маъмурлар Кетмонтепа ва Кўгартдаги рус мужикларидан ташвишли хабарлар олабошла-дилар. Авваллари уларнинг ерларида чорикор бўлиб ишловчи, ижарачи ва бошқа хизматдаги қирғизлар келмай қўйишгани, улар билан алоқа бирдан узилганидан хавотирлана бошлагани маълум қилинди. Мужиклар маъмурларни умумқирғизлар ичи-да инқилобий ҳаракат қўзғалгани ва яқин кунларда ҳукуматга қарши қўзғолон

бўлиши мумкинлигидан огоҳ қилишди. Мустамлакачилар калаванинг учи бевосита Дукчи эшонга бориб тақалишини яхши билишган. Рус маъмурларининг жо-суслик тармоғи Мингтепада ҳам ўз тўрини ёйгани маълум эди. Иғвогарлик илмида бутун Европага таникли рус разведкаси ва контрразведкасининг қўтарилажак қўзғолонга қарши ўз чора-ларини қўриб қўйгани ҳақиқатга яқин. Мағлубиятга маҳкум бўлган қўзғолон кўтарилиши мустамлака маъмурлари узоқни кўзлаб астойдил ишлаб чиққан стратегияга мое ва маъқул эди. Муҳаммад Али бой тажрибаси ҳамда фавқулодда сезиш қобилияти билан атрофида кимлардир, нима учундир ҳаракат-ни тезлаштиришга уринаёганини ҳис қиларди. Кўз илғамас душман қўли ғоят маккорлик билан иш кўрарди. Эшон бу кучни 17 май куни тўсатдан унинг ҳовлисига бостириб келган икки юздан ортиқ кишининг дарҳол қўзғолон бошлашни талаб қилганида яққол кўрди. Бутун режалар остин-устин бўлиб кет-ди. Жияни Абдулазизни эмас, балки уни, эшонни 17 май куни оқ кигизга ўтказиб, хон деб кўтарган қўлларни ҳам бегона куч бошқарди. Маккор душман одамларнинг эшонга эътиқодидан ҳам усталик билан фойдаланди. Оддий таёқлар эшон дуоси билан ўточар милтиққа, белбоғ эса тиғ ўтмас қалқонга айлана-ди, деб ҳайқирганлар ишончини ҳам мустаҳкамлаб, олдинга

бошлади. Эшон бу номаълум куч муддатидан эсанкираб, воқеа-лар тизгинини қўлдан чиқарибгина қолмай, сандиғида жуда эҳтиётлаб сақланган муҳим ҳужжатларни олишни ҳам унутди. Муҳаммад Али гарчанд қўзғолон ташаббускори бўлса ҳам, унинг боришини идора қилолмай қолди. Қудратли тўлқин уни ўз домига тортиб, оддий иштирокчига айлантирди. Қўзғолон стихияли тарзда бошланди. Унинг бориш жараёни қуйидагидек: Бир гуруҳ маҳаллий мансабдор шахслар эшон тай-ёрлаган мурожаатнома — қасамёдга ўз муҳрларини босишди. Мурожаатномада шундай дейилган эди: «Оллоҳ йўқ жойдан ўн саккиз минг оламни яратиб, инсонга мукаммал бир қиёфа бахш этиб, уни барча жонзотларнинг соҳиби, Одам Атони эса халифа қилиб кўтарди. Бутун оламни Оллоҳ пайғамбаримиз учун яра тиб, уни энг яқин кишиеига айлантирди ва ул ҳазратни тахтга ўтқазди-да, шундай мурожаат қилди: «Эй пайғамбар! Ғайридин- лар ва имон- эътиқодидан қайтганлар билан жанг бўлғусидир». Бунда ўзига содиқ қолган ва энг яқин бўлганларга Жаннат ваъда қилди. Чорёрлар халққа панду насиҳат қилиб дедиларки, «Ким- ки ғазовот йўлида ўз мулки ва ҳаётини Оллоҳ ва пайғамбар учун қурбон қилса, бундайлар биз сингари бўлғусидир». Улар ному-носиб бандаларни тийиш учун китоб битдилар ва бизга эсдалик сифатида қолдирдилар. Шундай экан, ўзимизни Оллоҳнинг қуллари ва пайғамбарнинг умматлари ҳисоблайдиган бизлар ал-батта ғазовот эълон қилишимиз жоиздир. Биринчидан, Оллоҳ ва пайғамбар йўлидаги бу муқаддас урушда биз ғолиб чиқишимиз, иккинчидан, ҳаётимизни қурбон қилишимиз лозим. Биз қуйида ўз мухримизни босганлар, олдимизга каломул-лоҳни қўйиб, Оллоҳ ва пайғамбарга қасамёд қилиб, халифамиз билан шартнома туздик. Шундан кейин, агар ўзимизга бино қўйганимиздан, шайтоннинг васвавасига учиб ёки ширин жо-нимизни сақлашни ўйлаб, қўрқиб, ваъдамиздан қайтиб, уни бажармасак, дўзахга тушайлик, икки дунёда юзимиз қора бўлсин, қиёмат куни шармандаю шармиСор бўлайлик. Бу сўзларнинг тасдиғи учун муҳримизни қўйдик» 1 .

Мазкур қасамёдга маҳаллий амалдорлар ва обрў-эътиборли кишилардан ўн икки киши: Мулла Аҳмад Нойиб Мирза ўғли, Ҳайитбой Тўқсабо, Орзиқулбой Понсод, Умарбек Додхоҳ, Бо-тир Мингбооги, Соттибой Мирза, Ботир Мингбоши Нормат ўғли, Муҳаммад Иброҳим Тўқсабо, Мулла Ғойибназар Ортиқ ўғли, Алибек Додхоҳ, Мулла Қосим Амин, Зиёвиддин Маҳдум Муҳаммад Шариф ўғли 2 ўз муҳрини босган. 14 май куни кечқурун Муҳаммад Али халфанинг уйида кен гаш бўлиб, унда Фарғона вилоятининг турли бўлисларидан келган кишилар қатнашди. Кенгашда эшон маълум қилган ре- жага биноан водийдаги уч шаҳар — Андижон, Марғилон ва Ўшдаги ҳарбий лагерга бир кунда ҳужум қилиниши керак эди. Бу ҳужум муваффақиятли тугаса, Қўқонни ҳам олиб, водийда хонлик тузуми тикланарди. Сўнгра мустамлакачилар Самар канд, Тошкент ва Чимкентдан ҳам ҳайдаб чиқариларди. Орадан икки кун ўтгач, яна эшон хонадонида кенгаш бўлиб, унда мингга яқин одам қатнашди. Шу кенгашда, қўзғо- лоннинг қачон бошланишига ва эшоннинг ўн тўрт ёшли жия- ни Абдулазиз (Мусулмонқул) хон қилиб кўтарилажагига кели- шилди. 17 май куни шом намозида Тожик қишлоғидаги масжидга жуда кўп одам тўпланди. Намоз пайтида эшон халққа мурожаат қилди: Бу мурожаат Мусо Туркистоний асарида қуйидагича акс эттирилади: «Эй муҳтарам мусулмонлар! Эй биродарлар! Ҳам- мангизга маълумдирки, юртимиз мусулмон, эл мусулмон, халқ мусулмон, хон мусулмон, шариатнинг ҳукми жорий, амри но- физ эди. Ҳукуматни Оллоҳ таоло ўзи биладур, кофирларни мусаллат қилди, юртимизга ўрус келди. Худоёрхон ўрнига Ка уфман, Умархон тахтига Чернайуф ўлтирди. Фарғона хонлиги ерида Москва хонлиги — оқ подшо ҳукмрон бўлди. Ўрус ватанимизни истило этди. Сўнг тилимизга истило қилди. Секин- аста динимизга истило қилмоқгабошлади. Била- сизларки, мусулмонларнинг ахлоқи бузилди. Ўриснинг келғо- нига ўттиз йил тўлмай, мусулмонлар рибога одатланди, ҳалол- ҳаром фарқ қилмас бўлди. Қозиларимиз бўйнига бут тақадиғон бўлди. Хулоса, шариатимиз хор, мусулмончилик ғариб бўлди. Ҳурриятимиз ғоиб

бўлди, истиқлолимиз маҳв бўлди, ўзимиз ўтмас, сўзимиз кесмас бўлдик. Эй воҳ! ... Эй мусулмонлар! Бунга сабаб ўзимиз бўлдик. Бу ҳолимизга Оллоҳ ҳам рози эмас, Расул ҳам рози эмас. Бу асорат ва маҳку- миятга кимса рози эмас, инс ҳам, жинс ҳам рози эмас. Эй биродарлар, тек тураверсак, бу кофир яна баттар қиладур. Вой бизнинг ҳолимизга! Тарихда ўтган муаззам бир салтанат қурғон қаҳрамон паҳла- вонлар авлодимиз — бу зиллатга ҳеч қандай зиреҳ чидамас. Қани биздаги шижоат, қани аждодларимиздаги басолат, Сиз- ларга нима бўлди? ... 400 олимимиз бордир, ҳаммаси мусулмон, ҳаммаси турк, ҳаммасининг исми Муҳаммад. Ҳаммаси ҳанафий мазҳабдир. Бу исмда, бир мазҳабда, бир қабристонда бу қадар олимларни тўплаган Туркистонни дини тақдимда, дин одимларини етиш- тиришда надаражада хизматлари сабқат этганлиги ўқувчилар диққатига арз ўриндур. Жаҳон тарихида, ер юзида, кўк юзида бу мисли кўрилмоғондир. Туркистонликлар ҳар қанча ифтихор этса арзийдур, бажодур, эй биродарлар ! Бизлар шундоқ аждод нинг набираларимиз. Ўлук уйқусида ухлайсизми?!» — деб ҳаз-рат эшоннинг сўзи бу жойга келғонда зори бошланди. Ҳозир турғонлар ҳўнг-ҳўнг йиғлаш билан эшоннинг амрига омода эканликларини билдирдилар. Аларнинг ҳаяжонларини босиш учун ҳазрат эшон сўзида давом этди: Эй мусулмонлар, эй худонинг бандалари, эй пайғамбар ум-мати! Чин мўмин бўлсангизлар, сизларга жиҳод лозимдур, жи-ҳод! Эътиқод Оллоҳ йўлида жиҳод қиламиз, ўлсак — шаҳид, ўлдирсак — ғози бўламиз. Жиҳод қилмагунча елкамизга мин-ган бу рўдапо ўрусдан қутулиш йўқ. Эй мўминлар, кўзингизни очинг! Ғафлатдан бедор бўлинг! Кофирлардан ҳуқуқимизни олайлик. Эй биродарлар, ҳурриятимизни олайлик, ўз Ватанимиз, ўз юртимизда ўзимиз ҳукумат қурайлик. Бунинг учун биздан ғай-рат истайдур, ҳиммат истайдур, хоҳи жиҳод истайдур, фийса-биллиллоҳ жиҳод вақти келди! Ҳаййу аълал жиҳод!

Ҳаййу аълал фалаҳ! Шу ҳолда хонақоҳни тўддирган мусулмонлар «Жиҳод! Жи ҳод! ... Жиҳодга ҳозирмиз, молимиз, жонимиз жиҳодга фидо бўлсин. Ҳазрат эшон, амрингизга ҳозирмиз!» деб бир овоздан бақирдилар. Ҳазрат эшон я на сўзга оғиз очди: — Боракаллоҳ, боракаллоҳ, шундоқ хизмат лозим Оллоҳ йўлида. Сўнг эшон шаҳид бўлганлар ўлук эмасдур, алар тирикдур, деган мазмунни ифодаловчи ушбу оятни ўқиди: «Валатакулу лиман йўқталу фисабиалиллоҳи амватун бал ай аҳйсун ва лае-кин ла тишуруна». Эй биродарлар, ажал бордур, қирқ йил қиронгарчилик бўлса ҳам ажали етган ўладур, худо ризоси учун жиҳодга ҳозир бўлинглар. Ҳаййу аълал ғазо, ҳаййу аъалал фалаҳ, ҳаййу аълал жиҳод! Оллоҳу акбар! Оллоҳу акбар! Оллоҳу акбар!» 1 Бу калимани ҳамма баробар такрорлади. Ҳазрат эшон нутқи охирида: — Ҳаммангиз ҳозирланинг, бу кеча ҳуфтондан кейин ҳужум! — деди. Кейин яқин қишлокларга чопар йўллади, ҳазрат эшон амр-лари билан жиҳод фийсабилиллоҳ эълон қилинди. Чопарлар кимки мусулмон бўлса, бу оқшомдан қолмай жиҳодга ҳозир бўлсин!», деб нидо қилишди. Хуфтон намозига одамлар қуролланиб келишди. Аммо улар-нинг камдан-ками қилич ва милтиқ билан қуролланган, асосий қисми сўйил, чўқмор, кетмонсоп, паншаха кўтариб олишган эди. Намоз пайтида улар қуролларини масжид деворига суяб қўйишди. Намоз ўқиб бўлингач, ҳамма баравар «Жиҳод! Жи-ҳод! Жиҳод!», — дея ҳайқира бошлади. Қ исқа вақтда бу овоз бутун қишлоқни тутиб кетди. Бир пайт эшон ҳовлисининг дарвозаси очилиб, ундан оқ отни етаклаб чиқишди. Муҳаммад Али халифа: «Бисмиллоҳир раҳмонир роҳийм, баният жиҳод!» деб отга минди. Шундан кейин қўзғолончилар йўлга тушдилар. Тўпланган одам олти юз нафарча эди. Лекин уларнинг ҳам-маси ҳам

отлиқ эмасди. Шу боис отликлар пиёдаларни мин-гаштириб олишди. Қолганлар пиёда ёки аравада йўлга тушиш-ди. Қўзғолончилар сафи йўл- йўлакай тўлиб борди. Оломон икки байроқ остига уюшганди. Биринчи байроққа Мулла Зиё-вуддин маҳдум бошчилик қилаётган эди. Кўк тўн кийиб, оқ салла ураган отлиқ эшон эса иккинчи байроққа бош бўлгани ҳолда энг олдинда девона болалар даврасида борарди. Уша воқеалар гувоҳининг ҳикоясига кўра, «Мингтепада қиёмат барпо бўлиб, ҳамма хотин-халаж, эркак кўчага чиқиб, «Эшон хон кўтарилди!», деб шойе қилдилар. Хуфтон вақти эди, бирдан ҳар ким қўлига тушган нарсани олиб, кимдир пичоқ, кимдир шоп, кимдир тўппонча, қайсилари милтиқ, хуллас, ҳар ким топган нарсасини олиб, тахминан олти юз чамаси бўлган киши шаҳарга қараб жўнаб қолдилар. Булар кечаси билан юриб, эрта саҳар Андижонга, Ҳакандга келдилар». Қўзғолон қатнашчиларидан Матмусанинг маълумотига кўра, 17 май кеч-қурун Тожик қишлоғида «ғазовот, ғазовот» деган ҳайқириқлар янграб узоқдан Муҳаммад Али бош бўлган қўзғолончилар кўринади. Илғор қисмга мулла Аҳмад исмли қирғиз бош бўлиб, у телеграф симларини қирқишга буйруқ олади. Улар йўлда Асака миршабини учратиб, уни ўлдиришади. Мулла Зиёвуддин маҳдум бош бўлган қўзғолончилар Қўнжи қишлоғига кириш-ганда уларга яна 200 киши келиб қўшилади. Қорақўрғон ва Ўқчидан ўтиб, Қўйлига яқинлашишганларида уларга мингбоши Ғойибназар ўз йигитлари билан келиб қўшилади. Мингбоши рус мирзаси Бичковнинг калласини эшонга тортиқ қилади. Эшон Ғойибназарга раҳмат айтади, лекин каллани қабул қил-майди. Шу қишлоқда у нопок қози мулла Йўлдош Холмат ўғлини тутиб келишни буюради. Қўзғолончилар Андижонга яқинлашганларида уларга бой савдогар Алибой қуроллантириб юборган 150 йигит қўшилади. Эшонга қўшилган Андижон йи-гитларига аввал русларда хизматкор бўлиб, кейин эшонга му-рид бўлган Муҳаммад Зулун қўмондонлик қилади. Воқеа гувоҳи Н.Веселовский ўз кундалигида, жумладан, мана буларни ёзган: «... Бир маҳал, сартлар (ўзбеклар) чекина бошлашди. Яекин байроқ

атрофида бир тўдаси қимирламай турарди. Мулла кўк байроқ остида баланд овозда Қуръон ўқир, чекинишни истамас эди. Унинг ёнида баланд бўйли йигит бай роқ кўтариб турарди. Шунда аскарлар отган ўқ муллани қулат ди. Байроқдор унинг ўлигини қўлтиқлаб олди, аммо у ҳам ўлдирилди. Байроқни подпоручик Карселадзе олди. Муҳаммад Али Андижон шаҳрига кираверишдаги адирда намоз ўқиш учун тўхтайди ва уч йигитни жарчи сифатида олдиндан шаҳарга юборади. Андижон Эски шаҳар қоровули миршаблари «ғазот, ғазот!» дея ҳайқириб келган жарчиларни қаршилик кўрсатмай ўтказиб юборишади. Орқадан изма-из етиб келган 163 киши қоровуллардан бири йўлбошчилигида 20-Туркистон линия ба- тальони казармасига бостириб киришади. Казарманинг пира- мидаларида турган 30 га яқин милтиқни ўлжа олиб, ухлаб ётган биринчи қатордаги солдатлар устига ташланишади. Уларни пи- чоқ, ханжар билан уриб калтаклаб туришганда иккинчи қатор ичкаридаги солдатлар уйғонишиб, дарҳол ёнларидаги милтиқ- ларни оладилар. Чорак соатча давом этган отишмадан сўнг қўзғолончилар тўрт ўлган шерикларини ташлаб чекинадилар ва соат олтиларгача Эски шаҳарда туриб, кенгашадилар. Улар та- йин қарорга келаолмай, Қорабура тарафи билан орқага чекина дилар. Шаҳарга кирмаган қўзғолончилар эса «Афғон боғ» деган имтиҳон боғида имтиҳончи рус тўрани ўлдириб, туғларини унинг қонига бўяшган эди. Аскарлар сартларни найза ва қўндоқлар билан уришди. Улар эса ўз қуроллари ва бизнинг қуроллар билан ўзларини ҳимоя қилишди, аммо муваффақият қозонишолмадилар. Тез фурсат ичида уларни Дўнг қишлоғига ҳайдашди. Фақат патрон- лар ва отлар етишмаганлиги сартларни тўла қирилиб кетишдан сақлади. Жанг майдонида 15 сартнинг ўлиги қолди. Лекин кўп ўликлар ва ярадорларни улар ўзлари билан олиб кетишиб, қишлоқларга яширишди» 1 . Шаҳардан чувалашиб чиққан қўзғолончиларни курган ша ҳар аҳли ҳайрон бўлганча нима ҳодиса рўй берганлигини ту- шунмай қолди. Гувоҳларнинг эслашича, «эшон янги шаҳардан қочганича ва Ҳакандга қараб келаётганда баъзи сўфилар отла- рини кўчага ташлаб, Ҳаканддаги боғларга кириб бекиниб олди- лар. Эрта билан Ҳаканд аҳли боғларида буларни кўриб, аҳвол- ни билиб, қўрққанидан аскарларига эски тўнлар бериб, салла- ларини кийдириб, мардикорларга ўхшатиб,

ишлатиб қолади- лар. Эски шаҳардан қочганлари Қорадарёдан кема билан ўтганча ҳар қайсилари ўз жонларини сақлаш фикрига тушиб, тўғри келган томонга қочдилар». Андижонда, айниқса руслар яшайдиган янги шаҳарда мустамлакачи амалдорлардан тортиб то оддий фуқарогача ваҳимага тушиб, уйларига беркинган ва мусулмонларнинг ялпи ҳужумини кутган эдилар. Ҳатто туман- боши полковник Коишевский ҳам кўчага чиқишдан қўрқиб, уйида беркиниб ётган. У олдига Эски шаҳар оқсоқоли Холбо- тир Рўзадорбий ўғли мингбоши келгандагина воқеаня тинчлик билан тугаганини билган. Гувоҳларнинг ёзишича, агар эшон Эски шаҳарда соат 8—10 ларгача турганда, халқ тўпланиб мил- лий муҳораба бошланар эди. «Чунки у вақтларда умумий халқ Русия ҳукуматининг зулмидан ниҳоят безор бўлиб, қўзғолишга ҳеч фурсат тополмай юрар эди. Фуқаро мундан бехабар, соат саккиз эди, бозорлар ҳар кунгидек очилиб, ҳамма ўз тирикчи- лигига машғул бўлди. Соат 9 ларда шуҳрат бўлдики, Иикчи эшон шаҳарга ҳужум қилиб, тамом солдатларни ўлдириб чиқиб кетибдир, деб, бу хабар тарқалғондан кейин Эски шаҳарнинг катта оқсоқоли Холбаҳодир мингбоши Рўзадорбий ўғли Эски шаҳар аҳволотини янги шаҳарга хабар бермоқ учун отланиб, чиқиб кўрдики, янги шаҳарда ҳеч ким йўқ» 1 . Қўзғолоннинг биринчи кунидаёқ кучларнинг тарқоқлиги маълум бўлди. Ҳамма бир вақтда кўтарилмади. Кетмонтепа ва Кўгартдаги қирғизлар сардори Чибил бўлис зудлик билан эшонга қўшилиш ўрнига «аввал шу жойдаги мужикларни са-ранжом қилиб, кейин борамиз», дея рус деҳқонлари посёлкала- рига юриш қилди. Иноятхон эшон Марғилонга ҳужумни уюш- тиролмай, асосий кучларини Муҳаммад Али қўшини билан бирлаштиришга қарор қилди. Умарбек додхоҳ ҳам Ўшга юриш- нинг уддасидан чиқолмади. Чунки мингбоши Қорабек Ҳасанов Ўш тумани бошлиғи подполковник Зайцевни олдиндан огоҳ- лантирган эди. Марғилон гарнизонида эса ўша кечаси атайлаб солдатлар- нинг ухлаб қолмаслиги учун базм ташкил қилингани ҳам тасо- дифий бўлмаса керак. Қўзғолончилар эса гарнизондагилар уй- қуда эмаслигини аниклаб, орқага қайтишган.

Андижон қўзғолонига оид 20 жилдлик тергов ва сўроқ-жа- воб материаллари ҳамда кўплаб адабиётларда бир қанча жум- боқларга жавоб топа олмаймиз. Чунки чоризмнинг махфий хизмати ходимлари девор орқасида туриб фитна солишга мо- ҳирлигидан ташқари, из йўқотишга қодирликда ҳам устаси фа- ранг эдилар. Шундай қилиб, Муҳаммад Али эшоннинг қўзғолонни ат- рофлича ва пухта тайёрламай, режасиз, яхши қуролланмаган муридлари билан 1898 йил 17 майда чор истибдодига қарши курашга қўтарилгани рус мустамлакачилари учун айни муддао бўлди. Эндиликда уни ҳеч тап тортмай йўқотишга, қатлиом уюштиришга зўр дастак топилган эди. Россия императори Бош штаб генерал-лейтенанта Король- ковга Туркистон ҳарбий округида ёзги машқларни бекор қилиш, «овчи» команда қўшинларини Фарғонанинг турли ту манларига юбориш, шаҳарлардаги ва темир йўллардаги барча руслар ва мужикларни ёппасига қуроллантириш ҳамда ишонч-ли ерли амалдорларга махсус ёрликлар билан ов милтиқларини беришни таринлади. Мусулмонлар қонига ташна бўлган Ко рольков зудлик билан ишга киришиб, 1898 йил 20 май куни «бўшанглик қилган» Фарғона вилояти ҳарбий губернатори По-вало-Швейковскийни, туман ҳокимини, Асака участка приста-ви капитан Еникеевни лавозимидан бўшатди. У ўзига маслак-дош мустамлакачи генераллардан Чайковскийни Фарғона гу - бернатори, генерал Ионовни Фарғона қўшинлари қўмондони қилиб тайинлаб, маҳаллий халққа қарши шафқатсиз чоралар кўришда чекланмаган ваколатлар берди 1 . Корольков шахсан ўзига махсус дала штаби тузиб олиб, унга маҳкама бошқарувчи-си полковник Девелни, «Туркестанские ведомости» газетаси муҳаррири, подполковник Романовични, ҳарбий прокурор, ге нерал-майор Долинскийни, алоҳида ўта муҳим ишлар бўйича ҳарбий терговчи полковник Некрасовни бирга олиб Фарғонага жўнади. У Тошкентдаги 1-ўқчи батальонини, Қўқондаги 5-Оренбург казак полкини, Андижондаги 5-«овчи» командадан иборат жазо экспедициясини тузди. Мустамлакачилар асосий диққатни Муҳаммад Али эшонни тутишга

қаратишди. Улар эшонни ўзбекларнинг ўзи тутиб бе-ришларини мақсад қилиб қўйишди. Ана шу мақсадни амалга ошириш учун рус амалдорлари «Хоҳ мингбоши, хоҳ фуқаро бўлсин, хоҳ бошқа бўлсин, эшонни тутиб келса, Андижон шаҳ-рига истарший оқсоқол қилинур», деб эълон қилишди. Фозил- бек Отабек ўғлининг ёзишича, «рус аскарлари Мингтепага бор-гунча «ким учраса, отиб ўлдириб, эшоннинг ҳовлисига етиб, дафъатан атрофии ўраб, тинтув қилабошладилар... Мингтепада уч соат отишма қилдилар. Бу уч соат ичида солдатлар ҳовлидан ҳовлига ўтиб, ким кўринса отиб ўлдирдилар. Муддат битганда, эшонга қарашли нимаики бўлса олиб, шаҳарга қайтдилар. Ашё жумласидан бир хос сандуқда кўп хатлар бор экан, буни ҳам олиб келиб таржима қилиб кўрсалар, тамомиси ҳар кимдан борган дуойи саломлар экан. Дуойи саломлар кимдан бўлса, дарҳол шу одамларни тутмоққа амр қилинди. Шунинг учун Андижон шаҳридан кўп фуқаро қамалдилар» 2 . Бу вақтда Муҳаммад Алининг лашкари теварак-атрофга ҳар ёққа тарқалиб, ўзи озчилик муридлари билан тоғларда яшири-ниб юрган эди. Эшон тузоқдан қандай қилиб чиқишни бил-май гангиб қолган эди. Муридлари ҳам саросимада эдилар. Чунки улар кутган воқеа юз бермади. Қолаверса, қўлларидаги дарралар эшоннинг дуоси билан милтиқларга айланмади, бел-боғлари эса ўқ ўтмас совут бўлмади. Унга эргашган кишилар эса рус аскарларининг найзалари, ўқ ва тўплари ҳамда казак шамширларидан нобуд бўлишди. Охир-оқибат, Муҳаммад Али паришон ҳолда ёнида қолган уч содиқ муриди билан Арслон-боб яқинидаги Тошкўприкда пистирмага дуч келдй. Рус мус- тамлакачилари ваъда қилган амалга учган миллатфурушлардан Қўқонқишлоқ мингбошиси Қодирқул ва бозор саркори Матяъ-қуб қўрбоши эшонни тутиш учун тор йўлни тўсиб туришган эди. Орқаларида эса штабс-капитан Оғабеков /бошчилигидаги рус аскарлари шай туришганди. Матяъқуб қўрбоши эшонни таниб, унинг олдига чопиб чиқдида, таъзим билан «Эй, тақсир, мен сизни кутиб турибман, ёрдам бермоқ учун», дея риёкорлик билан отдан тушди ва унга яқинлашди. Миллатдошидан ҳеч ёмонлик кутмаган эшон очиқ кўнгил билан қўлидаги тўппон-часини

тушириб, отни тўхтатди. Матяъқуб билан қучоқлашиб йиғлаб кўришди. Оғир дамларда ёрдамини аямаган одамга меҳ-ри тошиб дили тўлиб йиғлади. Матяъқуб бўлса эшонни кўта-риб ерга босди ва шерикларини- чақирди. Қодирқул мингбоши рус аскарлари билан бирга эшон ва унинг шерикларини боғ- лашди. У Муҳаммад Алига «Хотин талоқ! Ҳаммани хонавайрон қилдинг- ку!», — деди. Бундай хиёнат ва ҳақоратларни ўз мил- латдошларидан сира кутмаган эшон дили вайрон бўлиб, уларни лаънатлади: «Икковинг ўлар вақтда жинни бўлиб ўлгин! Бизни русга тутиб берган қўлларинг билан ўзингни уриб, сўккан оғзинг билан ўзингни тишлаб ўлгин!». Миллат сотқинлари мустамлакачиларнинг сийловларига учиб, қўзғолон раҳбарини шу тариқа рус жаллодларига тутиб бердилар. Қодирқул Андижон Эски шаҳарига оқсоқол, Мат яъқуб қўрбоши эса Қўқонқишлоққа мингбоши қилиб тайин-ланди. Босар-тўсарини билмай мустамлакачиларга астойдил хизмат қилишди, аммо лаганбардорликлари ҳам, ҳушомадгўй- ликлари ҳам иш бермай, охир-оқибат жазосини топдилар. Хиё нат билан берилган амал вафо қилмади. Қодирқул орадан кўп ўтмай бир арман бойини ургани учун судга берилиб, мансаби-дан бекор қилинди. У Қўқонқишлоққа қайтиб амал ҳасратидан касал бўлиб қолди. Қодирқул охири ақлдан озди ва ўзини ўзи пичоқлаб ўлдирди. Матяъқуб ҳам беш ойдан кейин шундай ўлимга дучор бўлди. Топгани шу бўлдики, ҳарбий вазирнинг буйруғи билан унинг оиласига беш йил муддат билан ойига 50 рублдан нафақа тайинланди 1 . Мустамлакачилар қўл-оёғи кишанланган Муҳаммад Алини аравага солиб эски шаҳардан олиб ўтдилар. Ҳамма эшонни кўришга чиқсин, деган фармонга қарамай деярли ҳеч ким кўчага чиқмади. «Таажжуб шундаки, — дея эслашади гувоҳ-лар, — ҳоким ва тўралар эшондан бир оғиз ҳам маълумот ва саволларига жавоб ололмадилар.

Қўзғолон раҳбарининг қўлга олиниши бутун ўлкага ёйилиб кетган кенг халқ ҳаракатини тўхтатолмади. Янги тайинланган генерал-губернатор С. М. Духовской (1898—1901) ҳарбий вазир генерал Куропаткинга юборган рапортида ана шу фактни тан олади. «Бу гарчанд Фарғонада кўтарилган бўлса ҳам, — деб ёзган эди Духовской, — уни мутлоқ маҳаллий ҳодиса ёки қан- дайдир синфнинг иши деб бўлмайди. Фарғонанинг барча аҳолиси ва ўлканинг ўзга ҳудудларвда ҳам ғазовотга хайрихоҳ-лик билдирганлар кўп. Фарғонадаги ғалаён дастлабки тахмин- ларда қўзда тутилган район доирасидан анча кенг ташқарига ёйилиб кетди дейишга тўла асос бор» 1 . 1898 йил 19 майда Яккатутда қуролланган деҳқонлар жазо отрядига қаршилик кўрсатган. Наманган туманида қирғиз қўзғолончилари руслар билан тўқнашган. Бу «шайка»га қарши казаклар жанг қилишган. Қўқон туманида телеграф устуни қирқилиб, темир йўл излари қўпорилиб ташланган. Бир неча юз ўзбеклар худди шу туманда Бешариқ бўйлаб темир йўл мин тақаси орқали сафар уюштириб, маъмурият кучларига ҳужум қилганлар. 7 июнда Кўгарт волостидаги қирғизлар жазо отря-дига ҳужум қилишга уринишган. 9 июнда эса Андижон тума-нидаги Сусамир волостидаги аҳоли бош кўтарган. Жазо гуруҳларининг халққа кўрсатаётган ваҳшийлиги меҳ-наткаш халқнинг ғазабини қўзғатиб, янги-янги исёнларга сабаб бўлди. Муҳаммад Али қамалгандан кейин рус аскарлари ҳар куни «эшонга қарашли ёрдамчилар» деб Ўзбек, қирғиз, қипчоқ, қорақалпоқларни тутиб ўлдирдилар. Мустамлакачилар бош оқсоқолга шундай кўрсатма берганлар: «Эски шаҳарни эҳтиёт билан сақлаб турасан? Эшонга борди-келди қилғон одамлар бўлса, ҳаммасини суриштириб тутиб берасан! Умуман фуқаро-ларни қайси хил сиёсат билан бўлса-бўлсин, Русия подшоҳига тобеъ ва мутеъ қиласан! Русия амаддорлари эски шаҳарга туш-салар ҳамма фуқарони ўрнидан туруб, энгашиб салом қил-моққа ўргатасан! Дўкондор ва растадагилар бўлса, ҳаммаси бўлсун, ҳоким, пристав, қайси амалдор бўлса — бўлсин, эски шаҳарга тушса, ҳаммалари дўконларининг олдиға тушиб қатор бўлуб, энгашиб салом қилиб турсинлар. Муллалар ва мудар-рислар бўлса

шогирдларига Йикчи эшондан шикоят қилиб, уни ёмонлаб турсунлар! Ва мактабдорлар бўлса, майда болалар-га «Эшон осий бўлди, боқий бўлди» деган гапларни ўргатсун-лар! Аълам, муфтилар бўлса, «Йикчи эшоннинг осий, боқий бўлғони учун тезда ўлум жазосиға мустаҳиқ бўлмоғи шагшатда ҳам дуруст» деб фатво берсунлар. Адиб ва шоирлар Иикчи эшоннинг қилғон тамом ёмонлиғи ва ҳийлаларини шеър (байт) қилиб газитга юборсунлар! Агар ҳар ким бу хусусда қилғон сиёсат жабриндан арз қилса, биз у аризачининг ўзига жазо берамиз» 1 . Қодирқул мингбоши бу кўрсатмани бажариш борасида шундай зулм қилган эдики, замондошларидан бири бу ҳақда қуйидагиларни ёзади: «Биров энгашиб салом қилмаса, тутиб тўхтатмоқни бу киши чиқарди. Бундан ўрганиб рус амаддорла ри ҳам халқни «рукуъ» билан салом ва «сажда» қилдирадиган бўлдилар. Бечора халқ шапкалик кишининг соясини курса ҳам ўрнидан туриб сажда қилишга одатланиб қолди». Мустамлака чилар қатлиомни кучайтириб, одамларни даҳшатга солиш мақ-садида ҳеч қандай суд-терговсиз дорга осишни одат қилдилар. Гувоҳлардан бири шундай манзарани т'асвирлайди: «Бизларни бозордан ва маҳалладан катта оқсоқол фармойиши билан мир-шаблар ҳайдаб, тахминан 500 кишини янги шаҳар девори таги-га олиб бориб эди; қарасак, адир тарафга 8 та дор қилиб, арғамчиларни тортиб, тайёр қилиб қўйғон экан. Бу ҳолда тур-мага 50 га яқин солдатлар ўлан (ашула) айтиб кириб, 5 та мусулмонни ҳайдаб чиқди. Бечораларнинг ранги-рўйига асло қараб бўлмайди. Бечораларнинг ихтиёри ўзида эмас, сўзла моққа мажоллари ҳам йўқ эди. Қамалганларига анча кун бўлғон бўлса, овқат емаганлари ҳам маълум эди. Дарҳол 5 та хом сурупдан тикилган халта олиб келдилар. Бир мутакаббир «тура» қўлига ярим тахта қоғозни олиб ниҳоят қовоғини солиб ўқиди: «Сизларнинг подшоҳи аъзам, императури муаззам аска ри борасида қилғон ҳамла, ҳужумларингизга ва бу исёнга сабаб бўлғон Муҳаммад Али эшоннинг императури аъзамнинг улуғ сиесатидан қўрқмай қилғон феълига шерик бўлиб ёрдамда

булғонларингиз сабаб бўлди. Сизларнинг бешовларингизни ҳарбии суд осиб ўлдирмоққа ҳукм қилди» деган ҳамоно со л дат лар бирдан қиличларини суғуриб, пешоналарига тутиб, ярим соатга яқин ноғораларини чалиб турдилар... губернатор фуқа роларга қараб: «Бу кўрилган сиёсатни кўрмаганларга баён қилинглар, ҳар ким исён қилса, мундан баттар бўладилар» 1 — деб мурожаат қилди. ' Бундай қатағонлар эрксевар Фарғона йигитларининг шаш- тини қаитармади. Мутеъ бўлиб, русларга бош эгишни истама- ганлар тоғу тошларга чиқиб курашни давом эттирдилар. Си бирь ҳарбий округи штаби бошлиғи генерал-майор Зарубаев 1898 йил 28 июнда ҳарбий вазирга юборган мактубида Жаркент туманида халқ кўтарилгани, ғазовотга барча Илиорти волост бошқарувчилари ҳам қўшилиб кетганини ёзиб, аҳолида жуда кўп миқдорда қурол, ўқ-дори пайдо бўлганидан ташвишланади. Уларга қарши казак полки қисми юборганини маълум қилади. Фарғонанинг шимолида эса эшоннинг сафдошлари Чибил бўлис ва Шодибек ҳаракатни давом эттиришган. Прижевальск туманбошиси Туркистон ҳарбий округи штаби бошлиғига йўллаган телеграммасида Еттисув вилояти чегараси яқинида Андижон туманининг ўтиб бўлмас тоғларида мингга яқин қўзғолончи яширинганини, 200—300 кишилик гуруҳларга бўлинганини ва уларни ерлилар озиқ-овқат билан яширинча таъминлаб турганини, Пишпек, Сусамир, Тўқмоқ ва бошқа ерларда ғалаёнлар давом этаётганини хабар қилгани тасодифий эмас, албатта. Сусамир волостида Шодибек бошчилигидаги ер лилар ғазовот қилишгани ҳақида 5 июль куни мингбоши Анди жон туманбошисига хабар қилган. Генерал-губернатор Ҳарбий вазирга йўллаган ахборотида «Сўнгги ғалаёнларда» Марғилон, Андижон туманларидаги ер лилар фаоллиги ҳақида ёзиб, Андижон, Марғилон ва Уш ша-ҳарлари «энг ашаддий» ғазовотчиларни етказиб бергани ва Мингтепа, Қўнжи, Асака, Қоратепа, Новкат, Қува, Шаҳрихон, Аравон, Яккатут, Ичкилик, Ёзёвон, Оқбўри, Булоқбоши, Кўгарт, Сусамир, Кенгкўл, Қорақир каби волостлар қўзғолон-чилар уясига айланиб

қолганлигини хабар қилади 1 . Бу ерларда-ги йигитлар қўзғолон раҳбарлари қамалиб қатл этилган бўлса ҳам, тарқоқ ҳолда гуруҳларга бўлиниб, курашни давом этти ришган. Жазо экспедицияси бошлиғи генерал Корольков ўз ҳисобо-тида Муҳаммад Алидан кейин қўзғолоннинг энг йирик етакчи-лари сифатида қуйидаги 14 кишининг исм-шарифларини кел-тирган: мулла Аҳмад ноиб, Ҳайитбой тўқсабо, мулла Қосим Амин Араббой ўғли, Орзиқулбой понсод, Муҳаммад Иброҳим тўқсабо, мулла Ғойибназар Ортиқ сўфи ўғли, Алибек додҳо, Ғойиб ҳожи Муҳаммад Мурод ўғли, Муҳаммад Зиёвуддин маҳ-дум домла Шариф ўғли, Умарбек додҳо, Отақул понсод, Рус-тамбек, Маллабой, Ҳидоятхон 2 . Корольков 1898 йил 3 июнь куни эшоннинг жияни, Қўқон хони тахтига мўлжалланган 14 ёшли Абдулазиз ҳам қўлга оли-ниб, Андижон турмасига солинганини хабар қилади. Мустамлакачилар қўзғолон раҳбарларининг қийноқ-азоб-ларга мардона чидаганидан ғазабланганликларини яширмаган-лар. Улар Муҳаммад Алидан шундай қўрққан эдиларки, у ҳатто қўлга олиниб ҳибсга олинганида ҳам шу одам эшон эканлигига ишонмай уни танийдиган одамларни зўрлаб келтириб, қасам остида маҳбуснинг ким эканлигини тасдиқлашни сўрашган. Шундай гувоҳлардан бири Мирзо Маъсуд хотираси диққатга сазовор: «Бизларни 5 та тўралар бирга бошлаб турмага олиб бориб эди, қарасак, турмада қадам босарлик жой йўқ, ҳавонинг ниҳоят иссиқлигидан турманинг ичи дўзах бўлуб кетибдур. Бош-оёқларида занжир бор. Қочмоқ у ёқда турсун, турарға мажоли йўқларнинг оёқларига занжир солибдирлар, буларнинг ичидан оралаб ўтиб, бир хонага кириб эдик, Йикчи эшон билан уч киши ўлтирибдирлар. Ҳаммалари банд, занжир солинғон. Хусусан, эшонни ниҳоят маҳкам боғлабдирлар. Оёқ-бўйни, қўли боғлиқдир. Бошида салласи бор, устида малла эски тўни бор, ерга қараб ўлтирибдир. Салом қилиб кириб эдик, ёнимда турғон мингбоши салом қилма, дегандек ишорат қилиб, нуқуб қўйди. Кейин тўралар кириб: «Чўрт эшон!» деди. Бизларга қараб: «Эшон шуми?»

деб савол қилиб эди, бизлар «шу», дедик. «Яна тузук кўринглар, ғалат қилманглар, рост айтинглар», деб сиёсат қилиб эди, бизлар қўрқиб: «Эшон шу, бошқа эмас» деганимизда «Қайси бири, қўлинг билан ушлаб кўрсат!» деди. Ҳаммамиз бир-бир ишорат билан кўрсатдик. Кейин, «Яхши», деб чиқиб кетди-лар. Эшон асло бизга қарамади» 1 . Фарғона вилояти губернатори ҳарбий суд билан бирга эшонни Андижон тумани бошлиғи маҳкамасига олиб келиб тергов қилганида қатнашган мирзабоши мулла Исмоилнинг ҳикояси ҳам диққатга лойиқ: «Уезд (туман) маҳкамасининг адабий таржимони Эшмуҳаммад тура Тошмуҳамедов деганини чақириб, ҳарбий суд раиси буюрди: «Эшонга айтинг, бўлғон ҳодисани сўзлаб берсун, кимлар эшонни шу ёмон ҳ'аракатга далолат ва тарғиб қилди?» Эшон ўзим қилдим, деб жавоб бер-ди. Раис: Сен билан кимлар бирга эди: амалдор, мингбоши ёки юрт боши катталаридан ҳам иштирок қилдиларми? Эшон: Йўқ. Раис: Оқ подшоҳ ва унинг амалдор, ҳоким, пристуфларини дуст тутар эдингми, ёки душман тутар эдингми? Эшон: Кўгарт тарафидаги мужиклар бечора фуқарони кўб хор қилиб, уруб, ер-сувларини тортиб олғонлари учун хафа бўлуб, душман тутар эдим. Раис: Мужикларнинг зулм қилғонини ўзинг кўрганмисан ёки одамлар келиб айтдими? Эшон сукут қилиб жавоб бермади. Раиснинг атрофида эл-ликка яқин солдатлар турғон эди. Уларга қараб: «Ур!» деб бу юрди. Тўрттаси югуриб келиб қўлидаги милтиқнинг қўндоғи билан 20—30 ни солдилар. Эшон ўлтирғон курсидан йиқилди. Яна турғизиб қўйиб: «Сўзла, мужикларнинг зулмини санга ким хабар қилғон!», деб савол қилғонда, эшон: — Алҳамдулилло, алҳамдулилло! — деб қўйди. Суд раиси «Нима дейдир?» деб таржимондан савол қилғо-нида Тошматуф, худога шукр қиладир, деди. Суд раиси яна икки солдатга

калтаклардан олиб кел, деб буюрди. Солдат югу-риб чиқиб, бир қучоқ калтак олиб келди. Эшонни ётқизиб калтакладилар. Эшон ҳеч овоз чиқармай беҳуш бўлиб қолғон-дан кейин солдатлар судраб, ташқари олиб аравага кўтариб ташладилар» 1 . Эшоннинг сўроғида жазо экспедициясининг бошлиғи Ко рольков қам бевосита иштирок этди. У Муҳаммад Алидан қўзғолон сабабини сўраб- суриштирганда эшон шундай деган: «Руслар бизга яхши қарашади. Мусулмонлар бойиб кетмокда, аммо бу бизга жуда қимматга тушмокда, чунки мусулмон руҳи-дан путур кетмокда. Вужуд яйраса-да, руҳ ўлмокда. Самовот-нинг ўзи мени ҳаракатга ундади, мусулмонларни Муҳаммад алайҳиссалом подшолиги ва унинг қонунларини ҳалокатга етакловчи шундай хоинона фаровонликдан халос этиш учун курашга қўзғатди». Корольков эса бундай қўзғолонни «мусул-монларнинг насронийлар билан асрий курашининг оқибати», деб баҳолади. Мустамлакачилар ўша 1896 йилда Туркиянинг Греция устидан қозонган ғалабасини қутлаётган мусулмон ола- мидан ўзига хос диний интиқом олиш учун ҳам Андижон қўзғолони баҳонасида даҳшатли қатағон уюштирдилар. Эшон ва унинг яқин маслакдошларини қатл этиш маросими бу инти-қомдан биринчи кўриниш бўлди. Рус маъмурлари Муҳаммад Али сиймосида фақат қўзғолон раҳбаринигина эмас, балки дини ислом уламосини ҳам кўрар-дилар. Мустамлакачилар унинг мол-мулкини мусодара қилиш-ганда 300 дан ортиқ нодир Шарқ қўлёзма китоблари қатори Муҳаммад Али қаламига мансуб «Ибрат ул-ғофилин» («Ғофил-лар учун ибрат») асарини ҳам кўришган эди. Рус амалдорлари унинг сиймосида Туркистон ўлкасини руслаштириш сиёсати-нинг ашаддий мухолифи намоёнлигини ҳам ҳис этишган. Ана шунинг учун ҳам рус зобитлари ва генераллари эшонни руҳан ҳамда жисмонан маҳв этиш жараёни жуда таъсирчан бўлиши учун барча воситаларни ишга солишди. 1898 йил 12 июнда бу қонли фожиа минглаб фуқаро кўз ўнгида рўй бердики, унда қатнашганлар ўз хотираларида ўша кун

тафсилотларини тўла тасвирлаганлар. Мустамлакачилар Андижоннинг Эски шаҳар аҳолисини, барча катта-кичикни Янги шаҳардаги Тупроққўр-ғон олдида эрталаб соат саккизда ҳозир бўлишларини буюрди-лар. Мактаб болаларининг ҳам қатнашуви мажбурий эканлиги-ни уқтириб алоҳида буйруқ эълон килишди. «Ёш болалар, —

деган эди губернатор Чайковский, — катта одамлардан кейин қоладурғон одамлар бўладирғони учун узун умр кўриб, кўп йиллар Россия подшосининт сиёсатини айтиб юрадилар»' Ана шундай болалардан бири Фозилбек Отабек ўғли 1 1927 йилда нашр қилган «Дукчи эшон воқеаси» китобида шундай ёзади-«Янги шаҳарда тахминан 8000 киши бўлса, 2000 майда мактаб болаларини олиб чиқиб, Тупроққўрғон олдида, адирнинг таги- га қон иси келадирган ва тикиб, созлаб қўйилғон дорларнинг атрофига одамларни айлантириб қўйдилар. Ҳоким чиқиб, фу-қаронинг кўблигини кўриб, катта оқсоқолга «раҳмат» деб, ёш болаларни ҳам дорнинг бир тарафига қатор қилиб қўймоққа буюрди. Бир тарафдан жой бўшатиб турган бир киши: «Ёш болалар қўрқарми экан?, Одамлар орқасига қўйсак қалай бўлар экан? — деди. «Қўрққани яхшироқ. Эсидан чиқмайдир. Дорга яқин қўюлсун», — деб буюрубдир. Мингбоши келиб, дорнинг қибла тарафидан одамларни ҳайдаб юбориб, ҳамма мактаб бо лаларини қатор қилиб қўйди. Бир вақт, соат ўнга яқин эдики, бир тўп, занжир билан қўл-оёғи боғланган олти кишини ўртага олиб, ўлан айтишиб келди ва дор тагига келтириб қатор-қатор қилди. Буларнинг олдига тўрт ноғора осган солдатларни қўйди. Уларнинг ичида эшонни икки солдат етаклаб, йиғин-нинг атрофини айлантириб, «эшон шу одамми?» деб сўраб юрди... Халқдан овоз чиқмаганидан ғазабланиб, бир каттакони охири қаттиқ овоз билан: «Албатта ҳаммаларинг биласизлар бовужуд айтмайсизлар, исён қилмоқни ҳам сизлар билгансиз-лар. Шуни айтмай хиёнат қилиб, шунча қаҳрамон аскарлар-нинг нобуд бўлмоғига сабаб бўлдингизлар. Агарда ҳеч ким та-нимаса, шу йиғиндаги бутун халқни пулемётга тутамиз. Бирор жон қолмайдир», деб сиёсат қилиб эди, ҳар тарафдан одамлар узини кўрсатмай туриб, «шу киши эшон!», деб қичқиришди-лар... Золим тўралар бундан ўз сиёсатлари ҳадду камолига етга- нини билиб, бир-бирига қараб кулар эдилар. Халқ бўлса, дор тагида мунғайиб, бўйнини қисиб, йиғлаб турганларни кўриб, тоқат қилолмай, секин- секин йиғлар эди». Шу вақт эдики' йиғин ташқарисида вой-войлаб, дод- фарёд бўлиб кетди. Қара-сак, осиладирғон одамларнинг бола-чақалари,

хотин-қиз, ўшоқ болалари экан. Хотинлар «Тул бўлдик!» деб, болалар бўлса «Етим бўлдик!», деб фарёд қилар эдилар. Бу ҳолни курган халқнинг кўнгли яна бузилиб, хоинлардан қўрқиб ўзларини ииғидан тўхтатар эдилар» 2 . Чунки халқ ўзининг буюк фарзан-дидан жудо бўлаетганини, мусулмон олами ўзининг етук алло маларидан бирини йўқотаётганини сезаётган эди. Бу воқеа рус мустамлакачиларининг Муҳаммад Алидан қандай қўрққанини ҳам кўрсатади. Улар дор тагида турган маҳбусларнинг халққа айтадиган сўзларидан ҳам қўрқиб ноғора билан товушларни бўғишга уринишган. Рус амалдорлари ўлим олдидаги инсон- нинг охирги илтимоси бажарилиши шартлиги ҳақидаги уму- минсоний, халқаро қонун-қоидани ҳам поймол қилишди. «Эшонни дорнинг тагига олиб келиб, оёғидаги темир кишанни очамиз деб уриндилар, — ёзади Фозилбек Отабек ўғли,— илож бўлмади шекилли, болға билан уруб синдирдилар ва б'ошқа рафиқларининг кишанларини ҳам уриб синдириш- ди Қози биринчи эшонга, иккинчи Чибил 1 бўлисга ва бошқа- ларига бир-бир иймон ўқутди... Чибил бўлис ўзини ростлаб, дадиллик ва баланд овоз билан: «О мусулмонлар! Гувоҳ бўлинг- лар, мен ноҳақ кетаётибман, манга бу ҳокимлар зулм қилди-лар» деб сўзлаб туриб эди, ҳоким келиб: «Бас, бас!» деди. Унга қулоқ солмай яна сўзлаб туруб эди, икки солдат келиб милтиқнинг қўндоғи билан 4—5 марта урди, шундан кеиин индамай қолди. Бу ҳолда бири келиб дорнинг арғамчиларини тушуриб, сиртмоқларини очиб, тузатиб қўйди. Кейин икки солдат ерда турган халталарни олиб келиб қатор турган банда асирлар бошига кийим-бошлари устидан кийдириб қўйди. Бе- чораларнинг оқ халталар ичида нима ҳолга тушгани бизга маъ- лум эмас... Буларни судраб, дор тагига келтириб, унинг остига қўйилган икки поғаналик курсига «чиқ, чиқ» деб эшонни чи- қарди. Шу ҳолда кафан ичида бир ўзи қадам қўйиб чиқди ва баланд овоз билан: «Эй мусулмон биродарлар! Гувоҳ бўлинг-лар, ман ноҳақ туҳмат билан кетиб турубман. Бола-чақаларим майда- чуйда, куп эди. Бу ҳоким ва тўралар яхши адолат қилма- ди. Тўғри ҳақиқат қилмади. Дуо қилинглар, шу золимларни...» деган вақтда тўранинг ишорати билан бирдан сиртмоқларни солиб, курсиларни тепиб юбордилар. Бу олтита

кишидан икки- таси бир-икки бурилиб, оёғини уруб қимирламай қолди. Бош- қалари пириллаб айланиб, буралиб, икки томон дорнинг ёғочига урилиб, ниҳоят қийналиб кўп овора бўлдилар. Буни кўриб турган ёш болаларнинг кўблари қўрқиб: «Дод, ота, она!» деб йиғлаб юбордилар. 4-5 тасининг ҳуши кетиб қолди ва йиқилди. Болалар турган тараф тўполон бўлиб кетди...» 2 Дорни тикар вақтида дорларнинг тегига одам бўйи пастроқ чуқурлар кавлаб устига бўйра ёпиб қўйилган экан. Сиртмоқни кесиш билан жасадлар чуқур гўрга қулади. Жаллодлар бир ара- ва оҳак келтириб, улар устига ташлашади. Олти мурда икки чуқурдан сунгги манзил топадилар. Улар устига бир қатлам тупроқцан сунг яна оҳак солиб, тупроқни оҳак билан аралаш қилиб зичлаб кумиб қўйишди. Золимлар шунда ҳам кўнгли жоиига тушмай ўша гўрлар олдига бир неча кун давомида ас-карлардан соқчи қўйишди. Жазо экспедициясининг бошлиғи генерал Корольковга бу ҳам етмагандек рус императоридан бутун маҳаллий халқни жа золашни илтимос қилди. Корольков эшон ва унинг муридларидан олинган интиқом етарли эмаслигини таъкидлаб, Мингтепадан Андижонгача бўлган ерлардаги барча аҳолини империянинг ичкари ҳудудларига сургун қилишни таклиф қилди. «Бу тадбир, -деб езган эди Корольков императорга, - сиёсий жиҳатдан фоидали аҳамият касб этиб, Фарғонадаги рус унсупининг кучаиишига олиб келади. Бошқа томондан эса, суғориш ишлари олиб бориладиган Россиянинг Европа қисмига табиатан мироб булган ерлиларни кўчириб юбориш мазкур соҳада салмоқли самара келтиради» 1 . Фарғона вилояти ҳарбий губернатори худди шундай режа асосида иш тутиб, халққа империя ичкарисидан мужикларни бу ерга кучириб келтириш ва гуноҳкорларнинг ерларини уларга тақсимлаб беришни расман эълон қилди. Минрепа қишлоғи тупга тутилиб, иморатлари ер билан яксон қилингандан сўнг рус мужиклари учун 450 хоналик турар-жой қурилиши лойиҳаси режалаштирилди. Қурилиш ишларига маҳаллий аҳоли мардикор сифатида жалб этилди. р

Воқеалар қатнашчиларининг гувоҳлик беришича Мингте-падаги эшон хонақоҳининг ўрнини текислаб, черков қилишга қарор қилинган. «Орадан бир ой ўтганда, ичкари Русиядан ниҳоят куп мужиклар келиб қолди. Буларнинг ҳар қайсиларига қарз ва ердам пули топиб бериб, шу Мингтепада тайёр ва план қилиб қуиғон жойларга хона жой бериб ўрнаштирдилар» 2 Поселкага «Марҳамат» номи берилди. Ҳаканддаги Авғонбоғ деган машҳур зироат тажрибагоҳидаги агрономии 18 май куни қузғо-лончилар улдиргани учун ана шу жойдаги 500 хонадоннинг иморатлари, боғ-роғлари ҳам текислаб ташланди. Қаршилик қилганлар отиб ўлдирилди. Андижон шаҳрининг боғу бўстони булган Ҳакан қишлоғи «Духовской майдони» деб аталган DVC пп^ЛК^ИГа aHJiaH ™ P ^ nl У ўзбеклар ўртасида «Вайрона-вай- рона» номи остида емон отлиқ бўлиб қолди Туркистон генерал-губернатори подшо Николай II га йўлла- ган мактубида: «Қузғолончилар бизнинг уйқуда ётган 22 солдати- мизни улдирганликлари учун бунинг хунига исёнчилардан 22000 кишига улим жазоси берилиб, 300 киши каторгага ҳукм этилди. Қўзғолончилар раҳбари яшаган жой теп-текис қилиниб, у ерга 200 оилали рус қишлоғи қурилди. Худди шунингдек Андижон шаҳри атрофидаги Ҳакан, Хартум қишлоқларидан ҳам ерли аҳоли кўчирилиб, уларнинг ерлари рус оилаларига берилди». Империянинг Санкт-Петербургдаги олий ҳарбий-сиесии доиралари генерал Корольковнинг Андижон қўзғолони баҳона-сида Туркистон ўлкасини ёппасига руслаштиришга дойр бошқа ғояларига ҳам зўр қизиқиш билан қарадилар. Корольков импе- раторнинг диққатига Ўрта Осиёни «тезкор усулда руслашти- риш» бўйича бутун бир фаолият дастурини ҳавола қилди. Тур кистон аҳолисининг маънавий-руҳий ҳолатига таъсир ўтказиш бу дастур моҳиятини ташкил этарди. Корольков ишни мусул- мон оламида катта нуфузга эга мадрасалардан бошлашни так- лиф қилди. Олий ўқув юртлари бўлган мадрасаларда рус тили- ни ўқитиш ғоясини илгари сурди. Бу ғоят нозик ва қалтис тадбир зўравонлик билан эмас, аксинча, ихтиёрий, кўнгилли асосда

амалга оширилиши мақсадга мувофиқлигини уқтирди. Генералнинг фикрича, бунинг учун одамларда қизиқиш уйғо- тиш лозим. Шу мақсадда рус тилига давлат мақоми бериш, барча маҳаллий амалдорларга 5 йил муддат ичида давлат тили- ни ўрганишни, 15 йилдан кейин эса мансабга даъвогар киши- лардан фақат русчани биладиганларни юзбоши, қози, оқсоқол ва мингбоши каби лавозимларга тайинлашни таклиф этди. «Бу тадбир, — деб ёзган эди генерал Корольков, — мадрасаларнинг эшикларини рус ўқитувчилари учун кенг очади. Ана шунда биз мадрасалар деворлари ортида нималар бўлаётганидан доимо бохабар бўлиб турамиз» 1 . Империя маркази Корольковнинг ғоясини қизғин қўллаб-қувватлади ва уни тезлик билан ижро- га қабул қилишни генерал- губернатор зиммасига юклади. 1898 йил 6 ноябрда янги тайинланган Туркистон генерал- губернатори С. М. Духовской ҳарбий губернаторларга маҳаллий маъмурият рус амалдорлари билан ёзишмаларда рус тили давлат тили сифатида амал қилишини биддиришни ва бу тадбир муҳо-камадан ўткунча оқсоқол ва мингбошилар идораларига рус мир- залари тайинланиши лозимлигини уқтирди. Генерал-губернатор вилоятларнинг бошлиқларига эндиликда маҳаллий бошқарувда- ги мансабларга фақат рус тилини билганларни тайинланажаги- ни кенг тарғиб қилишни буюрди. Мустамлака маъмурияти, ўлка аҳолиси рус тилини табиий равишда ва ихтиёрий тарзда ўргана- ди дейиш хомхаёддир, бунинг учун ҳам зўрлик, ҳам устамонлик даркор, деган хулосага келди. Генерал-губернатор вилоятлар нинг ҳарбий губернаторларига юборган кўрсатмасида «Энди ту- земецлар рус ва фақат рус мактабида ҳар қандай фаолият учун зарур билим ва малакалар ўчоғини кўришсин. Улар Мадраса ва мактаблардаги билим эндиликда давлат ҳамда ижтимоий тузум га яроқсиз эканлигини ҳис қилишсин» дея русчани ўзлаштирган мусулмонлардан барча соҳаларда кенг фойдаланишни тавсия қилди. Ана шу фикрни Тошкентдаги эрлар гимназиясида 1899 иил февралда бўлган шаҳар жамоатчилиги йиғинида Туркистон генерал-губернатори ёрдамчиси генерал-лейтенант Н Иванов очиқ аитди. У шаҳар бошлиқлари, мингбоши, қози ва бошқа мансабдорлар,

мударрислар учун тарихда биринчи марта ташкил этилган илмии-оммабоп маъруза кечасида мадрасаларда рус тилини предмет сифатида жорий этишни ҳам таклиф қилди Ива нов ва унинг каби жангари шовинистлар Андижон қўзғолони баҳонасида ўзларининг дилларидаги ёвуз ниятларини ошкора амалга ошира бошладилар. Генерал Корольковнинг императорга тақдим этган бу мактубида ўлка хотин-қизларини ва болаларни русча ҳает тарзига ўргатиш алоҳида ўрин эгаллагани бежиз эмас. «1уркистон ўлкасида тарих томонидан олий миссия ўтказишга чақирилган рус халқининг шифокор аёллари» унинг фикрича, Ўзбек хотин-қизларининг «эрксиз, нурсиз ва ҳуқуқсиз турмуш тарзига ўзга тушунчалар олиб киради ва бошқача интилишлар уиғотади». «Туземканинг, - деб ёзади генерал, - насронии аел билан бир жойда яшаши, у билан доимий ва яқин алоқаси унда ўз ҳает тарзини рус аёллариникидек яхшилаш фикрини аста-секин уйғотади, насроний тасаввурларни сингдириб боради ва бу ҳол унинг ўз фарзандларини тарбиялаш жараёнига ҳам таъсир кўрсатмай қолмайди. Бундай аёлнинг ўғил- қизлари мусулмон бўлмаганларга нисбатан муросасиз ва душ ман булмаиди» 1 . Шундай ишни муваффақиятли бажариш учун Корольков ўлкада хотин-қизлар амбулаторияларини кўпайтиришни таклиф қилади. Бунга яна қўшимча тарзда у Россиядаги аеллар монастирларини Туркистон аёлларига «православ рус қарашларини сингдириш учун» хизматга жалб этиш заруратини ҳам таъкидлаб ўтади. Андижон қўзғолонидан кейин мустамлакачилар ўлкани русча узлаштириш сиесатида ҳар қандай ниқобдан воз кечиб очиқча сига зуравонлик йўлига ўтдилар. Мусулмонларни русларга маж- ьурии равишда сажда қилдириш одатини раем қилдилар Чор амалдорларининг шафқатсизлиги ва ҳаддидан ошган зуравонлигидан мақсад Фарғона аҳолисининг жанговарлигини синдириб, бутун ўлкани қўрқувга солиш эди. Марғилон туман-бошиси полковник Бряновнинг таъбирича, «Фарғонада доимо ғазовот ғояси йўлида ўзини ажабтовур жасорат билан ўлим бағрига отувчи марда-майдонлар қаердандир

пайдо бўлиб қолади. Аҳолига рус таъсирини ўтказишда Фарғона вилояти доимо орқада юради. Шунинг учун ҳам темир йўлни ўтказиб Ьиз тузем аҳолиси ўртасида қамалга тушиб қолишдан хавфси ра й миз».

Мавзуга оид ахборот Сафдош Киргиз қўзғолончи раҳбарларининг такдири ҳақида бизда маълумот етаоли эмас эди. Фозилбек Отабек ўғлининг Чибел булис ҳақида қисқа бўлса ҳам ёзганлари мақоланавис Алиназар Эгамназар берган маълумотга («Сиз билган Дукчи Эшон», ҳужжатли қисса, Тошкент, 1994) туғри келмаЙди. Масалан, Фозилбек ўз китобида Чибел булис эшонбилан бирга осиб ўлдирилгани ҳақида ёзади. А. Эгамназар эра, осиб УВДР«ган дейди аммо Чибел ҳақида унда ҳам маълумот иуқлиги сабабли бошқа бирон фикр билдирмайди. Бизнинг Кугарт водийсига қилган сафаримиз бу воқеалар тафсилоти- ни ўрганишда жуда муҳим бўлди. Сафар чогида ёзиб олинган хотиралар билан бирга «Тўхтақул замондошларининг хотиралари» туплами ҳам i бизга анча қўл келди Тўпламда атоқли қирғиз куйчиси Тўхтақул Сотилғоновнинг қўзголон туфайли Сибирга сургун қилингани ҳақида хотира маълумотлари бор ва унинг сургундаги «ирлари»дан намуналар келтирилган. Шунингдек ушбу тўпламдан жой олган, Сотқин Сасиқбоевнинг Чибел дусти Булат Жиртақов ҳақидаги мақоласида ҳам биз учун муҳим хабарлар келтирилган. Шундай қилиб, ушбу тўпламда келтирилган ҳужжатли маълумотлар ва ўзимиз тўплаган хотиралардан Чибел бўлис^ ва ДўстлаРин"нуа^пиР" ҳақида қимматли далиллар аниқланди. Улар қўлга олингач, қул-оеқларига кишан солинган ҳолда Бозорқўргонда уч кун қамашиб WWj ^™** олиб кетишган Айни ўша кунлари Кетмонтепада Тухтақул ҳам қамалган экан КЎлга олинганларни иккита аравага солишиб отлиқ аскарлар назоратида жўнатишган. Кун иссиқ, йўллар чанг, чанқоқ ёмон азоб берарди атрофдан сув тутмоқчи бўлганларга ҳатто қаратмас ҳам эдилар, - дао эслайди Бўлат Жиртақов. Иккинчи куни Андижонга етиб келишди ва улар-ни Андижан турмаСига қамашди. Бўлат хотирасида тамада «бир н еч а кун бўлдик», - дейилган. Аммо Ади оға ва бошқалар хотирасида 33 кун қамокда бўлгани аниқ айтилади. Бирон ҳафтадан сунг ен камврага яна оламлаю олиб

келишади. Ана шулар орасида Тухтақул Сотилғонов ҳам бор эди Улар Андижон турмасида бир-бирлари билан танишдилар. Бу кунлар Фозилбек Отабек ўғли ёзганидек, Чибел бўлисни суроқ^^ қилган кунларига тўғри келади. Бўлат хотирасига қараганда _ минан 70-80 тадан маҳбус бўлган, ҳаво иссиқ ва дам нафас олиш оғир бўлганидан бир неча одам ҳолдан тойган, ўлганлар ҳам булган. ( Сайфиддин қожи ЖАЛИЛОВ. «Салтанатни титратган кунлар») Чоризм 90-йиллардаги халқ қаракатлари, хусусан, Андижон қўзғолонидан тегишли хулоса чиқариб, 1886 йилда тасдиқлан- ган «Туркистон ўлкасини бошқариш ҳақидаги Низом»га узгар- тишлар киритди. 1886 йилги қонун Туркистон генерал-губерна- торлигини Туркистон ўлкасига айлантириб, «ҳарбии халқ бошқ аруви»ни «маъмурий-полиция бошқаруви»га айлантирган эди. Санкт- Петербург Ҳарбий вазирлиги ўлкада «ҳарбии халқ бошқаруви»ни тасдиқлади. Туркистондаги мустамлакачиларга кенг ваколатлар бериб, уларга «ерли аҳоли ўртасида ҳар қандаи но- розиликни таг-туги билан шафқатсиз босиш, бирон-бир душ- манлик ҳолати сезилса дарҳол уни ҳаракати кучаймасдан буғиб ташлаш, тартибни бузувчилар ва уларнинг маслакдошларига тегишли сабоқ бериш ва уларга қудратимизни кўрсатиб қўйиш учун ҳар қандай чоралардан қайтмасликни» буюрди. Аммо Санкт-Петербург ўлка халкларининг озодлик курашини тўхтата олмади, халқ янгидан кўтарилиш учун қулай фурсат келишига тараддуд кўра бошлади. Хулоса қилиб айтганда, XIX аср охиридаги халқ ҳаракатла-ри чоризмнинг Туркистондаги руслаштириш сиёсати кенг омма ўртасида чуқур илдиз отолмай жиддий тўсикларга дуч келганини кўрсатди. Сайловлардаги «тартибсизликлар» халқ-нинг рус мустамлака истибдоди тартибларидан норозилигини кўрсатиб, омманинг исенкорлик руҳи сўндирила олинмаганини намоииш этди. Тошкент қўзғолони шаҳар оммасининг, Андижон қўзғолони қишлоқ ахлининг ўртасида мавжуд тузумга қарши жиддий куч-ларнинг шаклланиб бораётганидан далолат берди.

Халқ ҳаракатларида диний, ижтимоий-сиёсий ва миллий-озодлик курашлари ўзаро уйғунлашган ҳолда намоён бўлди Рус мустамлакачиларининг қатағонига қарамай эрксевар куч-ларнинг Туркистон ўлкасида чуқур заминга эгалигини ва улар фурсати келганда яна кўтарилишга қодир эканлигини кейинги воқеалар тасдиклади.

O'xshashlar

Тошкент қўзғолони

Андижон тараққийпарварлари ва “Ўзбеклар иши” воқеалари

1916 йилги миллий-озодлик қўзғолони. Жадидлар фаолияти

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

ХХ аср бошларида Туркистонда истиклол учун курашлар