ХХ аср бошларида Туркистонда истиклол учун курашлар - Tarix - Referatlar

ХХ аср бошларида Туркистонда истиклол учун курашлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz ХХ аср бошларида Туркистонда ис тиқлол учун курашлар Р ежа 1. ХХ аср бошларида Самарқанд вилоятидаги қўзғолон 2. ХХ аср бошларида Сирдарё вилоятидаги қўзғолон 3. ХХ аср бошларида Фарғона вилоятидаги қўзғолон

www.arxiv.uz XX аср бошларида Туркистонда истиқлол учун курашлар XX асрнинг бошларида Россияда ниҳоятда оғир шароит ва чуқур инқироз ҳукм сурди. Унинг 1904 йилда Япония билан урушда маглубиятга учраши ва катта талофат кўриши мамлакатнинг иқтисодий ҳаётига катта зарба берди. Натижада ишчиларнинг ҳаёти оғирлашди ва ҳақ-ҳуқуқлари инкор этилди. Минглаб кишилар қамоққа ташланди, сургун қилинди. Кўп йиллар утмай Россия 1914 йилда даҳшатли жаҳон урушига тортидци. У бу урушда ҳам бирин- кетин мағлубиятга учраб катта талофатларни курди. Бутун мамлакатда очарчилик ва оммавий касалликлар кузга ташланди. Россиянинг мушкул аҳволи унинг мустамлакаси, хусусан Туркистон заминини ҳам қамраб олди. Чор ҳукумати ва капиталистлар уруш баҳонасида ўлкадан 41 млн. пуд пахта, 3 млн. пуд пахта еғи, 200 минг пуд совун, 70 минг от, 12797 туя, 300 минг пуд гўшт, 474 минг пуд балиқ, 270 арава, 1344 утов, кўп миқдорда озиқ-овқат маҳсулотлари, қуруқ меваларни Россияга олиб кетишди. Шунингдек, 1915 йилда Сирдарё ва Еттисув вилоятларидан бир миллион қуй жўнатилди. Маълумки, Чор маъмурияти ўлкада ғалла экинларини қисқартириш ҳисобига пахтачиликни ривожлантирган. У ғаллани Россия ичкарисидан келтириб катта даромадни қулга киритмоқда эди. Аммо уруш туфайли ғаллани келтириш кескин камайди. Чунончи, 1916 йилдан Фарғона вилоятига келтириладиган ғалласи 12—14 млн. пудга камайди. Бутун ўлкада эса ғалла етишмовчилиги 22 млн. пудни ташкил этди. Озиқ-овқат, кийим- кечак, газлама ва қурилиш жиҳозларини нархи кун сайин ошиб борди. Масалан газламаларнинг нархи 300—400, кийим- кечакларники 200—300, қандники 250, пойафзалларники 300—400 фоизга кўтаридци. Фарғона водийсида илгари 5 сум турадиган отнинг нархи 100—200, 5 сумлик қўйники — 30— 35 сўмга ошди. Ғалла ва нонни нархлари жуда кутарилиб кетди. Турли солиқлар ва йиғинларни кўпайиши меҳнаткаш оммани аҳволини янада ёмонлаштирди. Ер солиғи 1914 йилдаги 6.859.021 сўмдан 1916 йилда 14.311.771 сумга етди. Бир пуд пахта толасига 2 сўм 50 тийиндан қўшимча солиқ олиш жорий этилди. 1915 йил январдан бошлаб, туб аҳолидан ҳарбий хизматни ўтамаганликлари эвазига даромадлардан қўшимча 21 фоиз солиқ олиш буюрилди. Уруш туфайли пахта нархи кўтарилди. Бундан пахтакорлар бир мунча фойда кўришлари мумкин эди. Бироқ чор ҳукумати тўқимачилик

www.arxiv.uz саноат эгаларининг талабига кўра пахтанинг бозор нархини 30—31 сўмдан 24,05 сўмга туширди. Бу деҳқонларга катта зиён келтирган бўлса, капиталистларни чўнтагини тўддирди. Масалан, биргина Твер тўқимачилик саноати 1913—1914 йилларда пахтанинг эски нархидан 1.893.000 сўм фойда олган бўлса кейинги 1915—1916 йилларда у 9.931.000 сўмга кўтарилди. Деҳқон оммаси банклар, фирмалар ва маҳаллий судхўрлардан олган қарзлари орқасида ҳам қашшоқлашган эдилар. Чор ҳукуматининг Россиядан минглаб кишиларни ўлкага кўчириб келтириши ҳам катта талофатларни юзага келтирди. Зеро, туб аҳолининг ерларида «Рус поселкалари» ва шаҳарлари пайдо бўлди. Давлат томонидан маҳаллий аҳолидан кўп ерлар тортиб олинди. Чунончи: Сирдарё вилоятида 476.000 десят. Фарғона вилоятида 75.000 десят. Самарқанд вилоятида 3000 десят. Каспийорти вилоятида 7000 десят. Жами: 561.000 десят. Деҳқонлар очлиқдан ўлмаслик учун банклар ва судхурлардан қарз олишга мажбур бўлганлар. 1916 йилга тегишли маълумотга кўра деҳқонларни бўйнидаги қарзи 156.7 млн. сўм ҳисобланиб ундан 80 млн. сўми Фарғона вилоятига тўғри келган. Туркистон генерал-губернатори А. Н. Куропаткиннинг тан олишича фақат Фарғона вилояти бўйича қарзларни ундириш учун судга берилган шартномаларнинг ҳажми 16 млн. сўмни ташкил этган. Қарзларни уза олмаган деҳқонларнинг ери ва умуман мол- мулки тортиб олиниб сотилган. Бунинг орқасида ерсиз деҳқонлар хўжалиги кўпайиб, мардикор ва чорикорлар сони ошиб кеттан. 1916 йил қўзғолонининг қатнашчиси Тожибой Муминов дейди: «Марғилон шаҳари ва атроф жойларида мингбошилар, элликбошилар, судхўрлар камбағалларни қаттиқ эзганлар. Айниқса, чорикорларни ҳаёти оғир бўлиб бир йилга 5 тилла (19 сум) олардим. Оғир аҳволга тушганлигим учун судхўрдан қарз олишга мажбур бўлганмиз. Аммо қарзни узолмай қул каби ишлаганмиз». Бошқа қўзғолон қатнашчиси Ислом Раҳимов ҳунармандлар оғир солиқларни солиниши орқасида жуда мушкул ҳаёт кечирганликларини уқдириб ўтади. Маълумки, пахта тозалаш заводларида ўзбек ишчилари ҳам ишлаган. Шундай ишчилардан ва қўзғолон қатнашчиси Мамажон

www.arxiv.uz Тошпўлатовнинг айтишича, Марғилондаги заводларда ишлайдиган ишчиларга жуда оз иш ҳақи тўланиб уларнинг турмуши ғоятда ачинарли бўлган. Қишлоқларда сув масаласи бўйича ҳам туқнашувлар бўлиб, ундан биринчи навбатда бойлар фойдаланган. Бинобарин, деҳқонлар сувни етишмаслигидан ҳам жабрланганлар. Ваҳоланки, сунъий суғориш тармоқларини қуриш ва тозалаб туриш деҳқонлар томонидан хашар йўли амалга ошириларди. Хуллас, XX аср бошларида ўлкада мисли кўрилмаган даражада оғир аҳвол юзага келиб халқнинг қашшоқланиши кенг қулоч ейди. Буни шоир Завқийнинг: Ҳаҳатчилик бўлди, бу Фарғонамизда Топилмас парча нон вайронамизда Ўлим хавфи ўраб қишлоқларни На қишлоқу жибол авлокларни Қирилди қанча одамлар вабодан Нишона қолмади меҳру вафодан, — дея битган сатрларидан англаб олиш мумкин. Халқ оммасининг ўша даврдаги оғир ҳаёти ватанпарвар шоир Таваллонинг ижодида ҳам ўз ифодасини топган: Камбағаллар бечоралар ҳолин сўрар бир кимса йўқ Тортудур қимматчиликда кунда заҳматлар дариғ. Бойлар олди ғалла арзон чоғда омбор тўлдириб Камбағаллардан чиқар чанг, қилса ҳасратлар дариғ. Ўлди бу қимматчиликдан камбағаллар ҳоли танг. Илтифот этмас ғанимлар, йўқму дийнотлар дариғ. Ўйлангиз инсоф этиб, ёшуқарилар эмди оз Ёзаман ҳаққонасин, йўқ манда туҳматлар дариғ. Кел Тавалло, сен ҳақиқат сўзин ёз ёшурмайин Зое ўлмас миллата ҳар қанча хизматлар дариғ. Мана шундай чидаб бўлмайдиган шароитда 1916 йил 25 июнда рус императори Николай Пнинг имзоси билан «Империядаги рус бўлмаган эркакларни ҳаракатдаги қўшин районида мудофаа иншоотлари ва ҳарбий алоқа йўлларини қуриш учун олиб бориладиган ишларга, шунингдек, давлат мудофааси учун зарур бўлган бошқа ҳар қандай ишларга жалб қилиш ҳақидаги» фармон эълон қилинди. Бунга кўра Туркистон генерал- губернаторлигидаги Сирдарё, Фарғона, Самарқанд, Еттисув ва Каспийорти вилоятларидаги 19 дан 43 ешгача бўлган кишилар олиниши керак эди. Бу фармон туб аҳоли орасида «мардикорликка» олиш ибораси билан кенг тарқадди. Император фармони бусиз ҳам азоб-уқубатларда ва дарду аламларда яшаётган меҳнаткаш оммани

www.arxiv.uz ларзага солди ва қаҳрғазабини янада кучайтириб юборди. Ўн минглаб ишга яроқли кишиларни олиб кетилиши кўп оилаларни боқимандасиз қолишларига олиб келарди. Бир умр четга чиқмаган одамларни узоқ ва совуқ жойларга юборилиши маҳаллий халқ учун ғайритабиий бир фожиа эди. Ҳатто, «ҳукумат мардикорлик ниқобида кишиларни урушга олиб кетади» — деган сўзлар халқни янада қаттиқроқ ташвишлантирди. Бундан ташқари, ўн минглаб кишиларни тўплашга ва жўнатишга мутлақо тайёргарлик бўлмай фармон тўсатдан пайдо бўлди. Ҳатто, рус маъмурияти оғир аҳволга тушиб нима қилишини билмай қолди. Бунинг устига маҳаллий халқ узоқ масофаларга бориш учун ҳеч қандай имконларга эга эмас эди. Шунинг учун ҳам ҳарбий вазирнинг ўринбосари П. А. Фролов ёзган: «Туб аҳоли ва маъмурият бегона жойларга мардикорларни юборишга тайёр эмас эдилар, аммо шунга қарамай бу ишга шошилинч равишда кирилиши катта тартибсизликларни юзага келтириб, рус қонини тўкилишига ва қурол ишлатилишига олиб келди». Мазкур мисраларда қўзғолонни сиёсий ва ижтимоий- иқтисодий заминлари эмас, балки унга туртки бўлган сабаблари хусусида фикр юритилган бўлсада, лекин мардикорликка олишдаги тартибсизликлар ва адолатсизликлар уни тезлаштирган омиллардан бири эканлиги кўриниб турибди. Маҳаллий маъмурият вакиллари император фармонидан бойлик орттиришга ҳаракат қилиб, ўз вазифаларини суиистеъмол қилдилар. Ҳатто, Туркистон генерал- губернатори А. Куропаткин бу адолатсизликни тан олишга мажбур бўлган эди: «Мардикорликка олиш масаласи бўйича Самарқанд, Фарғона ва Сирдарё вилоятларида бўлган вақтимда, — деб ёзган у, — менга оғзаки ва езма равишда қилинган шикоятлардан маҳаллий маъмуриятни кўп суиистеъмол қилганликлари маълум бўлди. Волост бошлиқлари, қишлоқ оқсоқоллари ва уларнинг кўрсатмаси билан иш юритувчи элликбошилар мардикорликка император олий ҳазратларининг фармони бўйича қилинаётганлигини унўтишиб, уни бажарилишига ёрдам беришни ўрнига аҳолидан пора олиш ва буни бермовчи кишиларга зўравонлик қилишиб қамашгача борганлар».' Маҳаллий маъмурият вакиллари бойларни ўғилларини мардикорликка сафарбар этишдан олиб қолиш учун пора олганлар ва уларни ўрнига камбағалларни юборишга зўр бериб ҳаракат қилганлар. Чунки рус маъмурияти пул эвазига камбағалларни

www.arxiv.uz бойларнинг фарзандларини ўрнига юбориш ҳуқуқини берган эди. Бу порахўрликка ва камбағалларни қандай бўлмасин кўпроқ сафарбар этишга кенг имкониятларни яратди. Маъмурият вакилларини ҳамиша бойларни тарафида туриб иш юритиши олдий кишиларнинг қаҳрғазабини уйғотди. Бу хусусда ўша А. Н. Куропаткин ўзининг император Николай Пга ёзган хатида деган: «Қарзни ундириш учун деҳқонларни ерлари ва иш қуроллари, умуман, ҳамма нарсаси сотилган. Волост оқсоқоллари ва қозилари кўп ҳолларда бойлар тарафида туришиб масалани тиришқоқлик билан уларни фойдасига ҳал қилганлар. Фарғона, Сирдарё ва Самарқанд вилоятларининг камбағаллашган халқ оммаси ўзларининг маҳаллий маъмурияти ва қозиларидан норози бўлишганликлари учун қўзғолон пайтида волост оқсоқолларига ва котибларига қарши ҳужум қилганлар». 1 Айни бир пайтда маҳаллий маъмуриятнинг чор ҳукуматини мустамлакачилик ва миллий зулмини амалга оширишдаги воситачилиги ҳам аҳолининг нафратини уйғотган. Бундан ташқари, маҳаллий маъмурият чор ҳукуматининг халқ ҳаракатларини бўғиб турувчи олдинги сафдаги қалқони ва кучи ҳисобланган. Шу боис қўзғолончиларга биринчи навбатда улар билан туқнашиши табиий ҳол эди. Бундан қўзғолонга хайрихоҳлик билдирган маҳаллий юқори табақанинг илғор қисмлари мустаснодир, албатта. САМАРҚАНД ВИЛОЯТИДАГИ ҚЎЗҒОЛОНЛАР Бу қўзғолон илк бор Хўжанд шаҳрида юзага келган эди. 4 июл куни халқ оммаси полиция идорасига тўпланиб мардикорликка олишни дарҳол тўхтатишни қатьий равишда талаб қилди. Маъмурият вакилларининг оломонни тинчитишга қаратилган ҳаракатлари натижа бермай бақириқчақириқлар давом этаберган. Полиция хизматчилари оломонни тарқатишга ҳаракат қилганда қаршилик кўрсатилди ва тошлар отилди. Сўнгра оломон бир гуруҳ аскарларни қуршаб милтиқни тортиб олишга ҳаракат қилдилар. Ҳатто, оломон томонидан ўқ отилган. Бунга жавобан солдатлар уларни ўққа тўтдилар, натижада қўзғолончилардан икки киши ўлдириб, бир киши жароҳатланди. 2 Шундан кейин оломон дарҳол тарқадци. Аммо соддатларнинг қуролсиз аҳолига ҳужуми ва кишиларнинг ўлдирилиши сабр косаси тўлибтошган халқни қўрқита олмади.

www.arxiv.uz 1916 йил 5 июлда оломон Сиеб, Маҳаллин, Аҳрорхўжа ва Ангор волостларида «биз мардикорликка бормаймиз», «биз очмиз» ва шунга ўхшаш сўзлар билан қўзғолон кўтардилар. Улар учта қишлоқ оқсоқолларини ўддирмоқчи эканликларини шовқинсурон билан изҳор этдилар. Уезд бошлиғи ўша оқсоқолларни ишдан бўшатганидан кейин оломон тинчиди. 3 5 июлда Ургутда икки минг кишилик оломон маъмурият идорасига бостириб кириб, мардикорлик руйхатини йўқ қилиб ташладилар. Шунингдек, айрим элликбошилар, котиблар ва оқсоқоллар калтакланди. Оломонни талаби остида волост оқсоқоли Мулла Азим Қобилбоев ишдан олинди. 1 Қўзғолон бирин-кетин бир-бирларига уланиб кетаберди. 7 июлда Даҳбит қишлоғида жуда катта халқ оломони Мулла Усмон Абдурасулов бошчилигидаги волост оқсоқоли Ҳайдар Қосимжонов ва котиби Саидмурод Мирза Қобиловлардан мардикорлик руйхатини талаб қилдилар. Руйхат берилмагандан кейин котиб дугаюсланди ва ўлдирилди. Ҳайдар Қосимжонов эса оломондан отилган ўқ орқасида оёғидан жароҳатланади ва қочишга улгурди. Қўзғолонни ташкил қилишда Гадай Абдуқодиров, Холмумин Холмуродов, Азизқул Муродов ва Мухтор Ҳафизов сингари элликбошилар ҳам фаол қатнашдилар. 2 Вилоятда халқ ҳаракатлари тобора қизиб борди. Шунинг учун Самарқанд вилоятининг ҳарбий губернатори С. Льпсошин ўз бошлиғига юборган ахборотида «Аҳолини кўп жойларда ихтиёрий равишда мардикорликка боришларига умид оз, сафарбарликни ҳарбий куч билан амалга оширишга тўғри келади» — деб ёзган эди. 3 Шунингдек у айрим жойларда бозорларда волост бошлиқлари қишлоқ оқсоқоллари ва котибларини оломон томонидан калтаклаш ҳоллари юз берганлигини таъкидлаб ўтди. Оломон маҳаллий «маъмурият вакилларини ҳаддан ташқари рус ҳокимиятига берилишларидан» норози бўлган. 4 С. Льпсошин ҳарбий кучни ишлатишни салбий оқибатларига ҳам эътиборни жалб этди. «Мардикорликка олишда, — деб ёзган у, — ҳарбий қисмни қуллаш турли кўнгилсиз ҳодисаларни юзага келтириб осойишта ҳаётни ва савдони издан чиқишига олиб келиши мумкин. Бозорларга одамлар келмаслига, айниқса озиқ-овқат билан савдони тўхтатиш турган гап. Чунки озиқ-овқат маҳсулотлари тамомила аҳолини қўлидадир. Шу боис мардикорликка олиш билан бир қаторда қўшинни таъминлаш учун озиқ-овқат маҳсулотларини қўлга олиш даркор».С. Льгкошин

www.arxiv.uz мардикорликка олиш тартибларини ўз ичига 5000 нусхадан иборат ўзбек тилидаги тушунтириш қоғозларини тарқатиб, масалани тинчлик йўли билан ҳал этишга ҳаракат қилди. Бироқ бундай чоралар қўзғолонларни тўхтата олмади. 2 июдда Жумабозор қишлоғида 4000 кишилик оломон тўпланиб мардикорликка олишни бекор килинишини сўраб Самарқанд шаҳрига ҳарбий губернаторга арз билан боражакларини маълум қилганлар. 1 Қўзғолон айниқса Жиззах шаҳрида ва уездда қизғин тус олди. Абдураҳмон Абдужабборов, Назирхўжа, Мулла Маҳамат Раим, Шарифбойвачча Худойбердиев, Бобобек Абдужабборов ва бошқалар қўзғолонга бошчилик қилдилар. Улар мардикорликка Тошкентда ва Самарқандда қандай муносабатда булинаётганлигини билиш учун у ерларга ўз одамларини жўнатганлар. Масалан Назирхўжа Тошкентга, Қосимхўжа Асатуллаёв эса Самарқандга юборилди. 2 12 июдда Назирхўжа Тошкентдан қайтиб у ерда халқ мардикорликка қарши қўзғолон кўтарганлиги ҳақидаги хабарни тарқатди. Бу халқни руҳлантириб вазиятни янада кескинлаштирди. Натижада 13 июдда Жиззах шаҳрида Назирхўжа бошлиқ халқ оломони оқсоқол Мирзаер Худоеровни дўппослаб ўлдирди. Бундан хабар топган уезд бошлиғи Рукин катта оқсоқол Хидир Йўддошев ва миршаб Комил Сойиббоев билан биргалиқда рус шаҳарчасидан эски шаҳарга зудлик билан йўлга чиқди. Уларни орқасидан соддатлар командаси ҳам отланди. Рукин ўз хайрихоҳлари билан эски шаҳарга яқинлашганда қўзғолончиларга дуч келди. Оломондагилар қаҳрғазаб билан Рукинга, полиция пристави Зотогловга, таржимон Зокиржоновга ва миршаб Комилжонга ҳужум қилдилар ва ҳаммасини ўддирдилар. Манбаларда ёзилишича «оломон таеқлар, баъзилари эса қиличлар билан қуролланган бўлиб милтиқлари булмаган. 40— 50 метрли масофада оломон билан ҳарбий команда юзмаюз турган. Уларга тарқалиш ҳақида гапирилганда кунмай солдатлар томон босиб келаберганлар ва таеқлари билан урмоқчи бўлганлар. Шу онда солдатлар оломонга қарата ўқ уздилар. Шундан кейин улар қочдилар, қолган бир қисми девордан сакраб солдатларни четлатиб ўтишга ҳаракат қилди. Аммо, бунга йўл берилмагандан кейин улар қочдилар. Солдатлар қўзғолончиларни рус шаҳарчасига қўймаслик учун орқага юриб йўлни тусиб турди. Ҳамда у ердаги русларга черковга кириб мудофаада туришлари ҳақида хабар юборилди. Айниқса рус шаҳаридаги милтиқ ва патронларни сақлаш буюрилди. У ерда Австрия асирлари ҳам

www.arxiv.uz яшарди. Барибир оломон солдатлар билан тўқнашди. Натижада туб аҳолидан 2 киши ўлдирилди». 1 Шу куни Кавказга поездда кетаётган 100 соддатлардан иборат команда Жиззаҳда қолдирилганлиги ва қуроллантирилганлиги маълум бўлди. Улар прапоршик Григорев бошчилигида эски шаҳарга яқинлашганда йўлда уезд бошлиғи Рукинни, таржимонни, миршабни, полиция приставини, мурдаларни кўрганлар. Улар шу даражада калтакланиб жароҳатланганларки, танишни иложи бўлмаган. Фақат кийимларидан кимлиги аниқланган. Ўша 13 июлда қўзғолончилар ЖиззахМилютин, ЖиззахЛомакин темир йўлларини, телеграф алоқаларни бўзиб ташладилар. Кўприк ва Жиззах станциясидаги нефть омбори ёндирилди. 2 Қўзғолончилар Жиззах ва Обручев станция оралиғидаги кўприкларни ёндириб телефон симларини узганлар. 3 Жиззах шаҳрида қўзғолон бостирилгандан кейин халқ ғалаенлари бутун уездни қоплаб олди. Айниқса Богдан, Санзар ва Зомин волостлари қўзғолоннинг марказига айландилар. Жиззахдаги мағлубиятидан кейин қўзғолончиларни талай қисми Богдан волостидаги Курск қишлоғига бориб ўрнашдилар. Бу ерда улар Абдураҳмон Жевачи бошчилигидаги қўзғолончиларга қўшидцилар. Бу вақтда қўзғолон шу даражада кенг қулоч ейган эдики, у Фориш, Фисталитау, Куктепа ва ОтаҚўрғон волостларини ҳам қамраб олган эди. Абдураҳмон Жевачини ҳаракати билан қиргизлар ҳам қўзғолонга қўшилдилар. «Абдураҳмон Жевачи, — дейилади манбаада, — ўз атрофига жиззахликларни ва бошқа кишиларни тўплаб, 14, 15 ва 16 июль кунлари чопарларни қирғизлар яшайдиган даштларга Саурюк ва Накут тоғ ортла рига, Фориш ва Синтоб волостларидага тожикларига юбориб қўзғолон кўтаришга чақирди. 18 июлга келиб Синтоб волостига қарашли Мажрум, Фориш волостининг Саримсоқ ва Сафорота сингари қишлоқларидаги тожиклар, Саурюк аҳолиси Нарвандаги уруғлари Абдураҳмон Жевачини атрофига жипслашдилар, ҳамда шу заҳотиеқ Жиззах шаҳрига юриш масаласи муҳокама қилинди». 1 Бу вақтда турли волостларнинг бир гуруҳ нуфузли кишилари Абдураҳмон Жевачига қўшилган эди. Масалан, Зулфуқор Юлдашев, Жанқобил Раҳмонқулов, Сатторхўжа, Қаландархўжа, Навтахўжа, Исмойил Аллаёв, Иброҳим Аллаёв, Мулла Оллобердиев, Даўринбай Мирзабоев, Умар Имомов, Умар

www.arxiv.uz Абдусайидов, Қобил Каттабеклев, Саттор Ишматов, Муса Тоғаёв ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Абдураҳмон Жевачи Жиззах шаҳридаги нуфузли одамларни ҳам ўз атрофига жипслаштирди. У ўзининг укаси Бобобек Абдужабборовни Жиззах шаҳрига юборган. Бу киши билан шаҳар вакиллари сифатида Эшон Назир хўжа, Имом Мулла, Маҳамад Раҳим, Шарифбойвачча Худойбердиев ва бошқа кишилар келиб Абдураҳмон Жевачига қўшилдилар. Мазкур шахслар қатнашувида Абдураҳмон Жевачини хонадонида ўтказилган кенгашда Жиззах шаҳрига ҳужум қилиш ўзилкесил ҳал этилди. 2 Самарқанд вилоятининг ҳарбий губернаторининг таърифича «тўстўполонлар кучайиб борди. Гоҳ у гоҳ бу ерда тўқнашувлар ва ўлдиришлар содир бўлаберди. Маҳаллий ҳокимиятнинг тушунтириш ва тинчлантиришга қаратилган ҳаракатлари фойда бермади. Пировардида, улар чор ҳукуматига қарши қўзғолонларга айланди. 3 Абдураҳмон Жевачи Богдан волостининг ҳокими Мавлон Маҳмудризаёвни ўлимга ҳукм қилди, лекин у қочишга улгурди. Уни томонига оқсоқоллардан (старшиналардан) Курск жамоасининг оқсоқоли Зулфиқор Йўлдошев, Асмонсой қишлоғининг оқсоқоли Жанқобил Раҳмонқулов, Саримсоқ Саттор Хўжа, Қаландархўжа ва Каттахўжалар ўттан. Бундан ташқари Богдан волостидан: Исмоил Аллаёв, Иброҳим Аллаёв, Мулла Аллобердибоев, Аурунбой Мирзабоев, Синдар Давронбоев, Умар Имомов, Умар Абдусайидов, Қобил Каттабеков, Қуноқбой Каймуродов, Ямғирчи Қодиров, Саттор Эшматов, Муса Тоғаёв, Саунбой Эшматов, Даврон Фозилов, Эргаш Абдусатторов, Умар Ризақулов, Жура Сулаймонов, Бахтибой Сулаймонов, Мулла Шаймон, Ҳамроқул Мурод Сўфиев; Илон чомдан: Жўра Абдуғафуров, Жайноқ Абдурасулов; Сафар Отадан: Мулла Вакс Искандаров; Муллачинни Юлдашев, Жанадил Жабборов, Каттабек Туров, элликбоши Ишман, Ҳайдар Назаров; Синтаб волостидан: Хўжаниез Ширбаёв, Мулла Камолитдин, Маҳамат Юсупов, Эгамбаёв, Ҳикматилла Суннатилабаёв, Ражаббоки Абдунабиев, Нўртай Ёрбоев ва Туруш Умаров сингари кишилар қўзғолон тарғиботчилари ҳисобланган». 1 Вилоятнинг Зомин волости қўзғолонининг йирик учоқларининг бири сифатида намоён бўлди. Каримқул Арзиқулов бошчилигида Ям волостига қарашли Қирқ қишлоқ аҳолиси Кунбек ва Нарча исмли икки элликбошини ўлдирдилар. Бу вақтда ўша

www.arxiv.uz волостдаги Оқтошда оқсоқол жароҳатлантирилди. Турдибек Худойназаров раҳбарлигидаги қўзғолончилар оқсоқол Мулла Маҳкам Мулла Розиқуловни ўлдирдилар. Ўша куни Зомин бўлим пристави Соболев соқчилар Проценко ва Царевич билан ўша жойларга воқеани текшириш учун бордилар. Бу ерда 7 кишини ҳибсга олиб Зомин волост бошлиғи Мулла Фозилов билан Зоминга кетаётганда орқасидан халқ оломони қувлаб келаберди. Зомин қишлоғига яқинлашганда Қосимхўжа қўл остидаги оломон уларга қўшилишиб пристав Соболевга ҳужум қилдилар. Натижада волост оқсоқоли Мулла Фозилов ўлдирилди, Соболев ва соқчилар қочишга улгурдилар. Бу кишилар Зомин қишлоғини бозорида жойлашган болхонага ўрнашиб олдилар. Эшон Қосимхўжани буйруги билан уларга қарши ўқ отилди ва Соболев ўлдирилди. Икки соқчи эса қочдилар. Шундан кейин эртасига 14 июлда Зоминни бош масчитида бир кунлик рўзани бекор қилишиб катта зиефат берди ва ўзини «Зоминбек» деб қўзғолончиларга эълон қилди. 16 июлда оломон Абдураҳмон Жевачи бошчилигида Богдан бўлим пристави Бариллони уйини ва идорасини остинустун қилиб мол-мулкини таладилар. Эшик ва ойналарини синдирдилар, ҳужжатларни ёндирдилар. Бу ишларни амалга оширишда уни ўзи билан бирга ўғиллари Норбек ва Достон, Матлаб Кунякбоев, Саўрин Ҳасанбаёв, Тули Мусабаёв, Муллабобо Мурод, Чалабаёв Мулла, Қубай Туранбоев, Турсунбой Суюндиков ва Эргаш Ризақулов деган кимсалар фаол қатнашдилар. Оломонда Ямчин, Оқбулоқ, Учминг ва бошқа жойлардан келган кишилар бор эди. 1 Айрим маълумотларга кўра 16 июлга келиб бузилган темирйўллар ва телеграф алоқалари тузатилган. Аммо бу вақтда Богдан ва бошқа волостларнинг халқ оломони Жиззахнинг эски шаҳарини эгаллаб тузатилган темирйўлларини ва кўприкларини яна буза бошлаганлар. 2 Бироқ 19 июлда полковник Иванов бошчилигидаги ҳарбий қисм қўзғолончиларга ҳужум қилиб шаҳарни эгалладилар. Қўзғолончилар шаҳар атрофидаги қишлоқларга чекиндилар. Шундан кейин рус ҳарбий қисми Зомин томон юриб ЗоминРавотЖиззах йўлини эгаллади. 3 Шундан кейин соддатлар билан қўзғолончилар ўртасида бир неча бор тўқнашувлар бўлди. Бу вақтларда Санзар волостида ҳам қўзғолон кенг қулоч ейди. Бу ерда Санзар қозиси Тўрақул Турадбеков ва унинг укаси Ишонқул қўзғолонни уюштиришда жонбозлик кўрсатдилар. Хонлик даврида

www.arxiv.uz уларни тоғаси Санзар беки лавозимида ишлаган эди. Отаси эса Қораулбек мансабини ўтаган. Шу боис Турақул Турадбековлар оиласи жамоа орасида «катта обрўга ва ҳурматга сазовор бўлган» кишилар ҳисобланган. 4 13 июл куни кечқурун Жиззах шаҳридаги қўзғолон таъсирида Санзардаги бир гуруҳ нуфузли кишилар Тўрақул Турадбеков бошчилигида маслаҳатлашиб халқни бош кутаришга даъват этишди. Шу равишда қўзғолон юзага келиб Турақул Турадбеков, Ишонқул Жўрабоев, Муҳаммад Уратов, акаукалар Ҳусаиновлар ва бошқаларнинг раҳбарлигида 14 кишидан иборат статистика бўйича ишловчи кишилар ўлдирилди. Бу вақтда Санзар волостининг бошлиғи қочиб кетган, лекин Калтай қишлоғида ушланди ва ўлдирилди. Қўзғолончилар Кужар, Теракли деган жойларда ҳам душманлардан ўч олдилар. 18—19 июлда Водопьянов бошчилигидаги ҳарбий қисм Работ қишлоғи томон юрди. Бундан хабар топган қўзғолончилар ўша томонга йўл олдилар ва Зомин оломони билан бирлашдилар. Улар 12 кишилик рус разведкачиларига ҳужум қилдилар. Натижада душман Ломакин станциясигача чекинишга мажбур бўлди. Бу ердан улар ўз ҳарбий қисмларига бориб қўшилдилар. Шундан кейин қўзғолончиларга қарши 20 тадан иборат соддатлар келиб жанг қилдилар. Бунда қўзғолончилар мардонавор курашиб душманни хавф остида қолдирдилар. Шунинг учун Работга етиб келган подполковник Водопьянов қўзғолончиларга қарата тўплардан ўқ отдирди. Қўзғолончилар тўп ўқларидан қўрқмасдан, 21 июл куни эрталаб солдатларга қарши яна ҳужум қилдилар. Фақатгина тўплардан сурункасига ўқларни еғдирилиши орқасида бардош бера олмаган қўзғолончилар тарқалишга мажбур бўлдилар. 1 Хуллас, 25 июдда Богдан, Санзар ва Зоминдаги қўзғолон шафқатсизларча бостирилди. 18 июлда Каттақўрғон уездига қарашли «Мингариқ волостида 2000 кишилик оломон волост бошлиғига ҳужум қилиб уни жароҳатлантирди. Кечқурун у ерга подполковник Шираков солдатлар билан келди. Қўзғолончилар уларга ўқ отганлар. Каттақўрғон гарнизони тўрт пулемет ва икки тўп билан кучайтириш лозимлигини бошлиқлардан сўралган». 2 19 июдда Мингтепа волостини чегарасидаги Акчурачаси ва Гадойтопмас қишлоқларида тўпланган 1500 кишилик оломон прапоршик Владимиров бошлиқ ҳарбий қисмга ҳужум қилди ва ўқлар отди. Аммо солдатлар қўзғолончиларга қарши жавоб

www.arxiv.uz ҳужумини уюштириб, уларни Жума ва Оқтепа қишлоқларигача қувиб борди. Оломондан бир киши ҳалок бўлди ва унинг қатнашчилари тарқатиб юборилди. 1 20 июлда Каттақўрғон шаҳар аҳолиси мардикорликка қарши чиқиб тўстўполон кўтарди. Бундай оғир вазиятдан қўрққан элликбошилар ва оқсоқоллар мардикорликка сафар этиладиган кишиларнинг рўйхатини тузишдан бош тортдилар. Шунинг учун улар (9 киши) рус ҳарбий маъмурияти томонидан ҳибсга олинди. Бу ҳолат шаҳар аҳолисининг қаҳрғазабини қўзғатиб, очиқданочиқ қўзғолон кўтарилишига олиб келди. Кўп сонли оломон эски шаҳар кўчаси бўйлаб рус шаҳарчаси томон юрдилар. Прапоршик Стеблюк солдатларни жанговар ҳолатга келтириб қўзғолончиларнинг йўлини тўсди. Бироқ оломон бостириб келаберди. Тахминан, 30—40 масофа қолганда соддатлар уларга қарата ўқларни еғдирдилар. Шунга қарамай, бошқа тарафдан ҳам иккинчи оломон тўдаси босиб келаберди. Аммо қўзғолончилар душманнинг ўқ емғирларига бардош беролмай қочдилар. Қўзғолончилардан 5 киши ўлдирилди ва бир неча одамлар жароҳатланди. Қўзғолонларнинг бирин-кетин мағлубиятга учрашига қарамай халқ оммаси бош кўтаришдан қайтмади. Чунончи, 19 июдда Мингариқ волостининг Жумабозор қишлоқ аҳолиси масчитда номоз пайтида қўзғолон кўтариб волост бошлиғи Усмон Қорабоевни ўлдириш пайига тушдилар. У киши қочиб кетгандан кейин оломон унинг Оқчурачаси қишлоғидаги уйини ва идорасини бўзиб ташладилар. 2 Бу воқеада Ботир, Абдураиммерган, Абдуқодир Хўжа, Сафар хўжа, Уста Муҳаммадали ва Икром Мулла Доналиев ва бошқа кишилар жонбозлик кўрсатганлар. Қўзғолончилар таеқлар, қиличлар, ов милтиғи ва туштонча билан қуролланган эдилар. 3 Бу қўзғолон ҳам тарқаб кетган эди. Маҳалла волостидаги Оқмасжидда қўзғолон кутарилиб волост бошлиғи ва қозисини ўлдиришга ҳаракат қилдилар. Самарқанд вилоятдаги қўзғолон алангаси Фарғона вилоятига ҳам катта хавф туғдирди. Чунки мағлубиятта учратилган қўзғолончиларни талай қисми Фарғона водийсига ўтиш учун йўлга чиққанлар. Бу хусусда Фарғона вилоятининг ҳарбий губернатори А. И. Гиппуснинг ҳарбий вазирликка юборган ахборотида шундай дейилган: «Қўқонга келганимда қушни Самарқанд вилоятининг Жиззах, Зомин ва Шаҳристондан одамларни Фарғона вилоятининг

www.arxiv.uz тоғлик жойларига келганликлари ҳақидаги хабарни олдим. Улар бу жойлардаги аҳолини қаршилик кўрсатишларига чақирмоқда. Бу босқинчилар яхши кайфиятдаги Фарғона вилоятининг аҳолисини талаши ва буларни ҳам қочишга олиб келиши мумкин... Қуролсиз бўлсаларда аёлларни ва болаларни ҳам қамаймиз ва Қўқонга жўнатамиз, қаршилик қилганларга нисбатан қурол ишлатамиз. Айни бир вақтда солдатларни энг катта йўлларга жойлаштириб босқинчиларни катта Самарқанд вилоятига жўнатишни режалаштирдик». 1 Хуллас, Самарқанд вилоятидаги 1916 йилги қўзғолон шу даражада кенг қулоч ёзиб қизғин тус олдики у деярли барча волостларни қамраб олди. Чунончи, Туркистон генерал-губернатори томонидан Жиззах уездида содир бўлган қўзғолонларни урганиш ҳамда айбдорларни мол-мулкини мусодара қилиш бўйича тузилган махсус комиссиянинг маълумотига кўра қуйидаги шаҳар ва волостларни қўзғолон қамраб олган эди: Қўрғонтепа волости Синтаб волости Ям волости Фисталитауек волости Усматқатортол волости Чашмаб волости Хўжа Муқур волости Ота Қўрғон волости Қизилқум волости Чордора волости Норут волости Жиззах шаҳри 12. Ўзбек волости 13. Рабат волости 14. Зомин волости 15. Қоратош волости 16. Санзар волости 17. Саурюк волости 18. Богдан волости 19. Фориш волости 20. Янгиқўрғон волости 21. Кўктепа волости Ушбу маълумотларга кура 45 қишлоқцан ўнтаси ёндириб ташланган. Афтидан Чор маъмуриятининг вакили ваҳшийликни тўла намойиш этишни лозим топмай ёндирилган қишлоқларнинг сонини кам кўрсатган. Жиззах уездига қарашли қўзғолон кутарилган шаҳар ва қишлоқларни вайронага айлантирилганлиги манбаларда қайд этилган.

www.arxiv.uz Жиззах фожиаси хусусида 1926 йилда «Ер юзи» журналида босилган маълумот жуда қимматлидир: «1916 йил июль ойида, руза вақти, кунлар иссиқ, ҳар ерда иш, дала жонланган, пахталар чопиладур, бедалар ўриладир, қовунлар ўзиладир, бозорда қимматчилик бошланган, халқни очлик даҳшати қурқитмоқда, деҳқонларнинг энг яхши отлари подшоҳ ҳукумати томонидан олинган, ҳар ерда очлик аломати кўриладир. Худди шу чоғда халқнинг оғзида ғивиршивир сўзлар: 19 ёшдан 40 ешгача мусулмонларни аскарликка оларэмиш. Йўқ аскарликка эмас, мардикорликка олар эмиш. Газетада шундай ёзибдур: халқ орасида ҳаяжон бутун иш масала устида йўналтирилган. Баъзи кишилар ўз-ўзини оегини синдириб аскарликка (мардикорликка) яроқсиз қилмоқчи, баъзилари агарда ҳукумат рўйхатига олмоқ учун руйхатчининг қорнига пичоқ солмоқчи. Ана пристуф, мингбошилар, полициялар, маҳалла халқини рўйхат қилиш учун чиқдилар. Лекин маҳаллаларда, уйларда еш болалар, қари хотинларгина қолғон. Ёш кишилар ҳаммаси ҳукуматта қарши курашиш учун бир жой (Жиззах)да тўпланғон. Ҳамманинг ёнида пичоқ, болта, ханжар ва бошқа уқсиз қуроллар, халқ орасида сўфилар, Зокирлар ҳам бор. Улар зикрисалом билан халқнинг диний ҳаяжонини орттирдилар: — Сен мардикорликка бормасликка ваъда бер, биз қайтамиз! Мана ҳозир халққа қарши солдатлар, милтиқлар, пулеметлар келадилар, лекин халқ қурқиш даражасидан ўтди. Ҳоким томонидан буюриқ: — Тарқалинглар! Халқ жавоб берди: Сени ўзинг солдатларинг ва пулеметларинг билан кет, сўнг биз тарқаламиз! Кўп ўтмади, эллик мингдан ортиқ халққа пулеметлардан ва милтиқлардан отиш бошланди. Халқ ўлимга қарамасдан пулеметни қўлга киритишга ўриниб кўришсада, ундан емғир сингари еғилиб турган ўқлар халқни яқиниғича келтирмади. Пичоқлар милтиқ билан пулеметга қарши кураша олмади. Халқ енгилди. Ҳукумат енгди. Солдатлар, полиссиялар уларни қувлаб бориб кўрган жойда отди, кесди, қирқди, нимталади. Майдонда, кўчада, йигитлар, чоллар, ўспиринлар қонларга бўялиб етадир.

www.arxiv.uz Иккиқат хотинларнинг қоринлари устида подшоҳ солдатларининг найзалари санчилиб турадир. Буни тарих кўрмаган... Йиқилган гўдакларнинг қизил лаблари кўкарган. Ёш қизларнинг бошларидаги қора сочлари юзларига ўралиб, уларнинг бетларини қонхўрларнинг кўзларидан сақлайдилар. Ярадорларнинг инграган товушлари яқинида оқиб тургон сувга қўпшлиб оқадир. Шаҳар қон ичида». Мазкур сатрлар қўзғолон бостирилиб, ўн йил ўтгандан кейин, яъни қирғин баротларни ва вайронагарчиликларни ўз кўзи билан кўрган ва уларни азобларини бошидан кечирган кишиларнинг тириклиги вақтида ёзилган. Шу боис уларни ҳақиқий аҳволини акс этдиришида ҳеч шубҳа йўқ. СИРДАРЁ ВИЛОЯТИДАГИ ҚЎЗҒОЛОНЛАР Чор ҳукуматининг мустамлакачилик сиёсати ва миллий зулми ўзбек аёлларини ҳам нафратини уйғотиши турган гап эди. Буни устига мардикорликка олиш ҳақида императорнинг фармони уларни ошкора қўзғолон кўтаришга катта туртки бўлди. Чунончи 11 июл эрталаб соат 8 яримда Тошкент шаҳрининг кўчалари аёллар билан тўлиб, бақириқчақириқлар тобора кучайиб борди. Уларни кетидан эркаклар ҳам эргашиб Маҳмуд Хўжаёв, Пўлатхўжа Иноғомхўжаёв, Абдураҳмон Қаюмсўфиев ва Низомилдинхўжа Зайнитдинхўжаёвлар жонбозлик билан ҳаракат қилганлар. Қўзғолончилар миршабларнинг биридан тўппончани, маҳкаманинг котибидан қилични тортиб олдилар. Темиртерсак, тош ва бошқа нарсалар билан қуролланган 2000—3000 кишилик оломон бошқарма панжараларини синдирдилар. Аёллар «эркакларни мардикорликка бермаймиз», эркаклар эса «бормаймиз ва шу ерда ўламиз» деб бақиришган. Полиция бошқармасини қоровули Мираҳмад Акбаршоев маъмуриятни енини олгани учун оломон томонидан ўлдирилган. 1 Халойиқ бошқарманинг мирзаси Трентовецни уриб бошини жароҳатлаганлар. Тошбўрон орқасида Себзор даҳасининг миршаби Сайид Исмоилжонов, Шайхонтоҳур даҳасининг миршаблари Тилла Эшмуҳамедов ва Дониерхўжа Исахўжаёвлар ярадор қилинди. Соддатлардан уч киши жароҳатланди. Оломон бошқарма идорасини тошбурон қилиб эшик ва деразаларини синдирдилар, шу пайтда аёлларни қўзғолонда қатнашаётганлигини қоралаган Обид Уста Азимхўжаёв калтакланди. Бу киши шаҳар касалхонасида вафот этган. Прокурор

www.arxiv.uz айбномасида бу ҳакда шундай дейилган: «Марҳум Обид Уста Азизхўжаёв укаси 11 июл куни кечқурун касалхонага борганда акаси жон беришидан олдин шундай дебди: мен полиция бошқармасининг деразасини тагида туриб эркаклар турганда хотинларга шовқинсурон қилиш муносиб эмас, деб таъна қилдим. Шу ондаёқ эркак ва аёллар мени кўчага судрашиб, олиб чиқишди. Бу ерда кимдир биқиним ва қорнимга пичоқ урди». Бошқарма ҳовлисида баён этилган фожиа юз бергандан кўп ўтмай Тошкент шаҳар бошлиғи С. О. Кочан етиб келади. У ўз кўзи билан кўрган воқеани шундай ёзган эди: «Мен полиция бошқармасига келганимда кўчада, бошқарма атрофида ва қисман ҳовлисида эркак ва хотинлардан ташкил топган оломонга дуч келдим. Оломон бир неча минг кишидан иборат бўлиб уларни орасида ўлганлар ва ярадорлар етарди... Полиция бошқармасига борадиган кўчада айрим кишилар менга йиғисиғи аралаш нималарнидир тушунтиришга, кимларнингдир устидан шикоят қилишга ҳаракат қилардилар. Бу ерда эркаклар ва хотинлар бўлиб уларнинг ҳаммаси хурланган ва эзилган ҳолда кўринди. Полиция бошқармасига кирганимда эски миршабларнинг ҳаммасини қўлларида тўппонча ушлаб турганликларини кўрдим. Бошқарма биноси ёнида телефон сими ўзилган ҳолда етибди. Идоранинг ичида ғишт ва тош парчаларини, эшик ва деразаларини синганини кўрдим. Ҳали ҳарбий қисмлар келмаган эди. Оломоннинг тарқалишини сўраб қилинтан сўровлар инобатга олинмади ва шовқинсуронлар эшитилиб турилди. Кўп ўтмай ўликларнинг ва яр^дорларни олишга тиббий ёрдам кўрсатишга кириццшди. Шу вақтда бошқармага ҳарбий билим юртининг отряди ва Тошкент янги шаҳарининг миршаблари келишди. Шундан кейин ҳарбий қисмлар ҳам келиб оломонни куча тарафдан ўраб олди ва уларни тарқатицгга муваффақ бўлинди. 1 Шундан кейин қўзғолончидарни бир гуруҳи миршаб Миркомилни оиласини ўлдцриш учун Бешёғоч томонга жўнаганлар. 2 Уни сўзича полковник Н. Колесников солдатлар билан келган. У ўз кўзи билан кўрганини шундай изоҳлайди: менинг ёрдамчим Мочалов полиция бошқармаси биносида 2000—3000 кишилар тўпланиб бақираётганлиги, миршабларни ураётганлиги ҳақида телефон орқали хабар берди. Ҳамда Трентовиусни жароҳатланганлиги Миршабларнинг отган уқларидан ўлганлар борлиги хусусида маълумот берди. Мен дарҳол бошқармага келцб оломонни

www.arxiv.uz тинчитишга кўп ҳаракат қилдим, лекин ҳеч ким қулоқ солмади. Мен солдатларга оломонни қамчи билан бошқармадан сиқиб чиқаришини буюрдим. Аммо оломон бўш келмай қамчиларни тортиб олди. Бир ўзбек қилич билан менга ташланаётганини кўриб қолиб тўппончани унга уқталдим. Бироқ у менга яқинлаша берганидан кейин отиб ўлдирдим. Оломон «Ур»—деб бақириб тош ва ғиштларни отиб барча эшик ва деразаларни синдирдилар. Соат 11дд прапоршикларнинг мактабидан келган рота бошқарма биносини қуршаб оломонни тарқатишга киришди. Бироқ қўзғолончилар содцатларни уришди ва қуролларини тортиб ола бошладилар. Бу вақтда бошқармадаги телефон сими қўзғолончилар Мирқосим Исамуҳамедов ва шериклари томонидан бузилган эди. Улар солдатларнинг қаттиқ қаршилиги туфайли тарқалганлар. Мен қўзғолонда жонбозлик кўрсатган кишиларни айримларини кўрсатишим мумкин. Масалан Қоратош маҳаллали бир бақувват ва соғлом, қорасоқодли ўзбек бошқарма айвончасида туриб оломонга мурожаат қилиб турди. Уни сўзига жавобан оломондан «Ур» деган сўзлар эшитилди. Бир кекса одам аёлларни орасида юриб уларни курашга отлантириб турган. Муса Мирзахонов, Каттахўжа Бобохўжаёв, Сайид Аҳмад Каримбоев мардикорликка олишга қарши эдилар, лекин улар қўзғолонда кўринмадилар. Шуларга ўхшаш қўзғолон арафасида халқни мардикорликка бормасликларини Самарқанд дарвоза маҳаллалик Дадахўжа Иногомхўжаёв, Чорсудан оқосоқол Рауф Муҳамедов, пичоқчидан Комилжон Аҳмаджонов сингари нуфузли кишилар менга маълум қилган эдилар. 1 Мазмунан Н. Колесников бу билан кўрсатилган кишиларни қўзғолонни тайёрлашда айибламоқчи бўлган шекилли. Қўзғолон қатнашчиларидан ўнлаб кишилар ҳибсга олиниб тергов қилинди. Ҳарбий прокурорнинг ёрдамчиси полковник Симоновичнинг айбномасидаги маълумотлар ҳақидаги тасаввўрни бир мунча бойитади. Унда 34 маҳбусларнинг фаолияти изоҳланиб, Абдураҳим Мулла Ҳакимов, Йўлчи Иброҳимов, Маҳмудхўжа Мирзахўжаёв, Яқуб Муроджапаёв, Абдураҳмон Қаюм Сўфиев, Низомилдинхўжа Зайнилдинхўжаёв, Файзи Али Раҳимбаёв, Пўлатхўжа Иноғомхўжаёв, Ғулом Камолов ва Муродхўжа Муҳаммадалихўжаёвлар халқни қўзғолон кўтаришга даъват этган кишилар сифатида қораланганлар. Шунингдек Тожибой Юнусхўжаёв, Мирқосим Исамуҳамедов, Шоғиес, ШоИлёс Қориев,

www.arxiv.uz Турсунбой ва Абдуҳалил Абдуҳакимов, Азиз Мусабоев (лақаби «Чўлоқ»), Шосаид Шосолиҳов, Қобил Мирсолиҳов, Мухсин Корчибоев, Ғулом Юсуфжонов, Алижон Муҳаммадалиев ва Маҳсуд Мирсоатов айбдорлар рўйхатига киргизилди. 2 Суд қўзғолоннинг фаол қатнашчиларидан этиқдўз Абдураҳмон Қаюмсўфиев ва қора ишчи Мирқосим Шомуҳамедовни осиб ўддиришга, Тожибой Юнусхўжаёв, Ғулом Камолов, Йўлчи Иброҳимов, Низомиддинхўжа Зайнилдинхўжаёв, Муродхўжа Маҳмудалихўжаёв, Яқуб Муродражаббоев ва бошқалар узоқ муддатли сургунга ҳукм қилинди. Тошкент шаҳридаги қўзғолоннинг акссадоси тезлик билан унинг атрофидаги жойларга тарқалди. 1916 йил 14 июлда Хонабод қишлоғида 700 кишилик оломон Кенджигалин ва Настиннинг бошлиғи Мўмин Ташҳофизов, миршаблар Боймурод Алибоев ва урядник Брауцеларга ташланиб жароҳатлантирдилар. Оломон қатнашчиларидан Абу Сайид Мавлонов, Умурзоқхўжа Парпиев, Турдибой Қулмуҳамедов, Юлдаш Муллаеров, Қўчқор Ҳолмуҳамедов, Йўддош Қобилов, Ҳамро Фармонов, Мулла Сулаймон Ҳафизов, Жалол Каримов, Нодирхон Хонов, Жўра Шашиев, Жума Сойибов, Оққул Мулласултонов, Бек Қодирқулов, Мамадқул Толиббоев, Юсуф Ҳолов, Турман Юсуфов, Урмон Ширнов, Мулла Исақул Ташбиевлар судга берилди. 1 13—14 июл кунлари Тўйтепада ҳам халқ тўпланиб мардикорликка бормасликларини маълум қилдилар. Тўйтепада соддатлар билан тўқнашувда 4 оломон қатнашчиси ҳалок бўлди, солдатлар томонидан 8 хонадон ёндирилди. 20 июдда Келесни орқа томонидаги Булот волостида 50 минг киши йиғилаётганлиги ҳақида Тошкентга хабар берилган. Тошкентдан 18 чақирим масофада жойлашган Ғишткўприкда 7000— 8000 кишидан иборат халқ оломони тўпланган. Қибрайда эса 4000—6000 киши қўзғолон кўтарган эди. 2 Бироқ қўзғолон муваффақиятсизликка учраган бўлсада, лекин бошқа жойларда кўтарила берилди. Масалан, 21 июлда Кауфман станциясида (Зангиота атрофида) 3000 кишилик қўзғолончилар соддатлар билан тўқнашди. Натижада улардан учта, руслардан бир киши ўлдирилди. Ўша куни Оққўргон қишлоғида халқ волост бошлиғига ҳужум қилди, бироқ у қочиб қолди. Айниқса 22 июл куни Тўйтепада қўзғолончилар маъмурияпта катта хавф туғдирди. Бу ерда минг кишилик оломон волост

www.arxiv.uz бошқармасига ҳужум қилиб бу ердаги тўртта солдатларни қочишга мажбур этдилар. Сўнгра улар волост бошлиғи Бекмуҳаммад Маллабоевнинг уйига бостириб кириб уня тилини қирқдилар, ўлдирдилар, император суръатини ёндириб ташладилар. Улар солдатлар келаётганлигидан хабар топиб, тўқайлар ва четдаги боғларга яшириндилар. Равток қишлоғининг хўжалари мардикорликка эмас, балки содцатликка олиниши, бегона жойларда улганларни кафансиз руслар билан биргалиқда дафн этилиши ҳақида ташвиқот юргўзиб аҳолини бош кўтаришга чақирганлар. Ўша хўжалар Қорасув қишлоғига келишиб савдони тўхтатиш ва мардикорликдан бўйин тортиш ҳақида тарғибот юргизганлар. 1 Натижада Тўйтепа ва унинг атрофидаги қишлоқлар қўзғолон домига тортилган эди. Бу озодлик курашини Тўйтепа қозиси Алмат Худойберганов, Мулла Суфи Тошбердибоев ва Искандар Мақсидов, Ровотдан: Азизхўжа Азлярхўжаёв, Аъзамхўжа Муҳаммадхўжаёв ва Маҳаммадиёр Умархўжаёвлар ташкил қилганлар. Қўзғолоннинг таъсирида Пскент бўлимининг Усмонота, Оққўрғон ва бошқа жойларда ғалаен кўтарилди. 2 Бу ерда қўзғолончилар волост бошлиғини ўлдириш учун уйига бостириб киришди. Бироқ у қочишга улгурган эди. Бундай воқеа Кариз волостида ҳам содир бўлиб, бошлиқ рус кийимини кийиб Пскегата қочган. Туйтепа ва атроф жойлардаги қўзғолон қатнашчиларидан 76 киши ҳибсга олинди. Қўзғолончиларни жазолашда Тошкент уезди бошлиғининг ўринбосари А. И. Афанасьев ваҳшийларча иш юритди. Унинг буйруги билан хонадонлар ёндирилди, мол-мулк таланди. Уни ўзини кўрсатишича, 20 киши ўлдирилган, лекин ваҳшийликни ниқоблаш учун уларнинг сонини анча камайтириб ахборот берган. Ҳатто унинг ваҳшийлиги чор маъмуриятининг бошлиқларини норозилигини чақирган эди. Улар сиёсат учун бўлсада, А. И. Афанасьевнинг қилмишларини қоралади. Бу хусусда Сирдарё вилоятининг ҳарбий губернатори Галкин А. Н. Куропаткин номига: «Подполковник Афанасьев қўзғолончиларга нисбатан жазо чораларини қўллаеттанида уезд бошлиғи лавозимига берилган кўрсатма ва ҳақ-ҳуқуқлар доирасидан чиқиб кетган. Агар ўлкадаги содир бўлаётган воқеалардан келиб чиққан ҳолда қаралса, Пскент уездидаги тартибсизлик ва волост бошлиғини ўлдириш маҳаллий аҳолининг қўзғолонларга хос олдий воқеадир. Шунинг

www.arxiv.uz учун подполковник Афанасьевнинг кўрган чораларини ўринли деб бўлмайди, — деб ёзган. 1 Сирдарё вилоятига қарашли Имбай, Перов, Казалин, Авлиеота, Марки ва бошқа жойларида қўзғолонлар кўтарилди. ФАРҒОНА ВИЛОЯТИДАГИ ҚЎЗҒОЛОНЛАР Бу минтақа озодлик курашининг энг қайноқ ўчоқларидан ҳисобланди. 1916 йил 9 июлда қўзғолон Андижон шаҳрида Жомъе масжиди майдонида кўтарилди. Бу қўзғолонга Ҳаким Оқсоқолов, А. Рўзибоев, М. Абдукаримов сингари жасоратли кишилар бошчилик қилдилар. Андижон уезд бошлиғи И. А. Брежезицкийнинг маълумотига кўра 500 кишилик оломон чор ҳукуматининг мардикорликка сафарбарлик тўғрисидаги фармонига бўйсунмасликларини баён этганлар. Улар уезд бошлиғининг тўпгунтиришига қулоқ солмай, ундан фармон ҳақидаги гапни тўхтатиши ва мардикорликка сафарбар этмаслик ҳақида тилхат берилишини қатьи равишда талаб этдилар. Акс ҳодда, элликбошилар ва бошқа амадцорларнинг ҳаммаси ўлдирилиши ва уларнинг мол-мулклари талон-тарож этилишини уезд бошлиғига билдирдилар. Бу талабга рад жавоб олингач, қўзғолончилар полиция ва ҳарбий отрядга қарши кетмон, тош ва таеқлар билан ташландилар. Бу тўқнашувда ҳарбий отряд томонидан ўқ ўзилиб, қўзғолончилардан 3 киши ўлдирилган ва 10 киши яраланган, аскар ва полициячилардан бир неча киши шикастланди. 2 10 июдда Олтин кўл волостига қарашли Далварзин қишлоғида қўзғолончилар волост бошлиғи Ҳакимбек Рўзимбеков ва унинг икки ҳамрохини ўлдирганлар 3 . Бунда қишлоқнинг бутун аҳолиси қатнашди. Жазо отряди етиб келган вақтда уларнинг ҳаммаси қишлоқни ташлаб кетган эдилар. 13 июлда Андижон уездининг Майғир волостининг Чуам қишлоғида қўзғолон кўтарилиб, оломон қишлоқ оқсоқоли Ю. Ҳасанбоев, элликбоши Қипчоқбой ва Мулла Йўлдош Султонхўжаёвларни уриб ўлдирганлар. Шунингдек, улар амалдорларнинг уйларини бўзиб мол-мулкларини талаганлар. Қишлоқ оқсоқолининг отаси К. Турақулбоевнинг кўрсатишича, халойиқ уй жойларини вайрон қилишдан ташқари, 200 минг сўмлик қарздорлик ҳужжатларини ва вексилларини ёндириб ташлаганлар. Қўзғолонга А. Исломов, М. Қосимов, А. Ризоқулбоев, А. Алиев, Т. Турақулбоев, А. Тўхтасинбоев, Т. Маманиезов, П. Абдувалиев, И.

www.arxiv.uz Мадраимов, Ж. Полвонов, М. Оҳунов, М. Оқсоқолов, Д. Темирбоев ва К. Ризақулбоев деган кишилар бошчилик қилганлар. Қўзғолончилар жазо отрядлар томонидан шавқатсиз бостирилишига қарамай, тобора кўпроқ тарқалиб борди. Бу борада Чек Офтобачи, Миробод ва бошқа қўшни қишлоқларда кўтарилган қўзғолонларни кўрсатиш мумкин, 12 июддан 13 июлга ўтар кечаси Чек Офтобачи ва Чек Ғофир қишлоқларнинг 300 кишилик оломони Буваназар Ҳожиев, Ота Бойбачча, Мамосоли Ҳожиев, Қўчқор Ғозиқулов ва Мамадҳасан Аҳмадхўжаёв бошчилигида оқсоқолнинг уйига бостириб кириб, уни топиб беришларини оила аъзоларидан талаб қилганлар. Бу вақтда оқсоқол ва маъмуриятнинг бошқа вакиллари Андижон шаҳрида яшириниб юрган эдилар. Қўзғолончилар оқсоқолнинг ўғлини ва бошқа қариндошларини боғлаб оқсоқолни топиб беришларини, акс ҳолда уларни ўддириш ва уй-жойларини ёндиришни маълум қиладилар. Ҳатто қўзғолончилар оқсоқолни топиб жазолаш мақсадида ўз вакилларини шаҳарга юборганлар. Чек Офтобачи қўзғолонларнинг бошлиғи атрофжойлар билан ҳамкорликда ишни давом эттириш мақсадида Хонбоғ, Чек Мадер каби қишлоқларга ўз вакили мироб Сотибодциевни юбориб қўзғолон кўтаришга ва амалдорларни жазолашга чақирди. Қўзғолон М. Масаидов, И. Саидбоев ва Р. Раимбердиев бошчилигида Дон қўйма қишлоғида ҳам бўлиб ўтган. Бу ерда халойиқ қишлоқ оқсоқоли М.Саримсоқовнинг хонадонига бостириб кириб мардикорлар рўйхатини ва бошқа ҳужжатларни куйдирдилар. Халқ қўзғолони Миробод номли қишлоқда ҳам бўлганлиги маълум. Қўзғолонга Ж. Ортиқов ва М.Ҳасанбоев деган кишилар раҳбарлик қилиб зулм ва адолатсизликка қарши курашганлар. Маъмурият ва киллари қўзғолончиларнинг жазосидан шаҳарга қочиб қутулишга эришганлар. Норин волостида бўлиб ўтган халқ қўзғолонлари ҳам алоҳида диққатга сазовордир. Бу вилоятнинг Чужа номли қишлоғида Ю. Масодиқов, X. Хожиев, Ш. Қорабоев ва X. Маҳмудбоевлар бошчилигида оломон таеқ, кетмон ва ўроқ билан қуролланган ҳодда оқсоқол М. Каримбой ўғли ва элликбоши Т. Ёрматбоевларнинг хонадонларига ҳужум қилганлар. Бироқ, оқсоқол ва элликбоши олдинроқ қочиб улгурган эдилар. Ҳарбий отряд тўпланиб турган бир гуруҳ оломонга ўқ отган ва икки кишини ўлдирган.

www.arxiv.uz 12 июлда халқ қўзғолони Норин волостининг Хўжаобод қишлоғида ҳам бўлганлиги маълум. Бу ерда 1000 кишига яқин оломон қўлга тушган нарсалар билан қуролланиб, оқсоқол Мулла Сотиболди Абдуқодирхўжаёвнинг уйини ўраб олди. Бироқ қўзғолон жазо отряди томонидан тарқатиб Т. Абдувоситов, Ж. Қўрбошиев, М. Мадаминов, Р. Худойбердиев, И.Диёрбоев ва Б. Одилбоев сингари кишилар қамоққа олинди.' Андижон уездининг Капа ва Пода қишлоғи ва Балиқчи волостида ҳам қўзғолон кўтарилди, оқсоқол ва элликбошилар оломон томонидан ўлдирилди. Бундай қўзғолончилар Жалолқудуқ, Ҳакимобод, Избоскан ва Ёрбоши волостларида бўлган. Бу ишда фаол қатнашган Мамарасулов, Хасанов, Сўфиев ва бошқа қўзғолончилар қамоққа олиниб, судга берилган. 14 июлда қўзғолончилар Қорасув станциясига ҳужум қилганлар. Фарғона вилоятининг энг йирик қўзғолонларидан бири 10 июлда Марғилон шаҳрида бўлиб ўтган эди. 20—25 минг кишидан иборат шаҳар аҳолиси Ўрда майдонида тўпланиб мардикорликка олишга қарши кўтарилдилар. Қўзғолончилар мардикорликка олиш ҳақидага фармонни тушунтириш ва амалга ошириш мақсадида сўзламоқчи бўлган полковник Пехотин ва маҳаллий маъмурият вакилларини гапиришга мутлақо йўл қўймай, ҳужум қилганлар. Полковник Пехотин эса тўппончани ўқталган ҳолда зўрға тўдадан қочиб қолган. Оқсоқоллар эса оломон томонидан калтак, кетмон ва тошлар билан уриб ўлдирилган. Қўзғолон вақтида оломон томонидан 8 киши ўлдирилди. Шундан кейин халойиқ турли жойларга тарқаб кетди. Кўп ўтмай қушимча ҳарбий отряд келиб Ўрда майдони ва бошқа муҳим жойларни эгаллади. Кун давомида шаҳар бўйлаб қўзғолоннинг қатнашчилари қидирилиб, улардан 63 киши қамоққа олинди. Жинлар қишлоғида эса қўзғолончилар билан жазо отряди ўртасида тўқнашув бўлиб ўтди. Ёзевон волостида ҳам қўзғолонлар бўлиб, улардан 35 киши суд жавобгарлигига тортилган. Бу қўзғолонларнинг хусусияти шундаки, унда хотинлар фаол қатнашганлар. Шунинг учун ҳам улар устидан тергов қўзғатилган. Масалан, Ч. Мадалибоева, Я. Ўринбоева, М. Мухамедова, Ч. Нурматова, М. Охунова, М. Пўлатхўжаёва, М. Умаралиева, М. Бойбоева, X. Маъзумова, Ж. Хожиева, Р. Аминова, Т. Нажмитдинова, Б. Зияева ва бошқалар шулар жумласидандир. Бироқ чор маъмурияти жамоат тазйиқидан

www.arxiv.uz чўчиб аёллар устидан олиб борилган терговни пировардида тўхтатган. Халқ қўзғолонлари Қўқон уездининг кўп жойларида ҳам бўлиб ўтган. Қўқон шаҳрининг Аравон волостида халойиқ адолатсизлик ва зулмга қарши кутарилиб волост ҳокимини калтаклаб ўлдирганлар. Бу воқеанинг сабаби ҳақида Туркистон район муҳофаза қилиш бўлими бошлиғи М. Н. Волков ўз рапортида: «Қўқон шаҳрида Аравон волост ҳокими Иброҳимнинг ўлдирилиши у томонидан аҳолининг қатгиқ зулм остига олиниши натижасида содир бўлди. Волост ҳокими мардикорликка олиш ҳақидаги буйруқни олибоқ бўлим мирзаси Ғофир билан маслаҳатлашиб чақириқ рўйхатларига барча кишиларни киритиш ва ким пул берса, уни учиришга қарор қилдилар, бу уни ўлишга олиб келди. Кўрсатилган бўлим мирзаси Ғофир ойига 25 сўм маош олади. Бироқ, у кейинги икки йил давомида Қўқон шаҳрида 6 минг сўмга яқин баҳода уй сотиб олди, ўзи ва укасини уйлантирди, бунга 2000 сўмдан ортиқ сарфланди. Бундан ташқари, унинг 10000 сум нақд пули бор. Фарғона вилоят волостлари ҳокимларнинг кўпчилиги Аравон волост мирзасига ўхшаш иш юритадилар». 10 июл куни кечаси Янгиқўрғон волостининг Шайхмир қишлоғи аҳолиси М. Азизов бошчилигида оқсоқол Н. Шоюсуфовнинг уйини ёндирган. 8 июдда қўзғолончилар уезднинг Катта Авган қишлоғида элликбоши ва бошқа амалдорларни калтаклади. Жазо отряди қўзғолончилардан 10 кишини қамоққа олган. Бу вақтда Қайнар волостига қарашли Наймонча қишлоғида аёллар иштирокида қўзғолон кутарилди. 9 июль куни Аравон волостининг Розиеғлик қишлоғидаги аҳолининг қўзғолони жилдий тус олди. Чор маъмуриятининг адолатсизлиги ва зулмидан сабр косаси тўлган оломон волость ҳокими И. Ҳасанбоев ва унинг ҳамроҳларини уриб ўлдирган. Қўзғолончилардан бири ҳалок бўлган. Қўзғолонни бостириш учун етиб келган жазо отряди дарҳол оломонни қуршаб олиб, 316 кишини ҳибсга олган. Бу қўзғолонда 2 минг кишидан ортиқ эркак ва аёл қатнашиб, улар Арвон, Калигор, Туркман, Чомошби ва Барзанги каби қишлоқлар аҳолисидан ташкил топган эди. Қўзғолончиларнинг олдинги сафида К. Рўзибоев, М. Аҳмадбоев, А. Тошматов, М. Олимбоев, М. Бошназаров ва бошқа кишилар борганлар. Қўзғолонда қатнашган аёллар, «Ўғилларимиз ва эрларимизни минг сўм берилса ҳам мардикорликка бермаймиз» — деб хитоб қилганлар.

www.arxiv.uz Бу воқеанинг эртасига Ганжиравон қишлоғи ва унинг атрофидаги жойларнинг аҳолиси биргаликда бош кутариб, юз кишилик оломон волость ҳокимининг уйига бостириб кириб, мардикорлик рўйхатини ва уй жиҳозларини ёндирганлар. Ҳоким эса қочиб қутилган. Солдатлар 29 кишини қамаган. Қўзғолон тарихида Найманча қишлоғидаги аҳолининг қўзғолони диққатга сазовордир. Бунда аёллар жасорат билан бош кўтариб, оломоннинг биринчи сафида турган. Шундан кейин, жазо отряди зўрлик билан аёлларни четлатиб, эркаклар билан юзмаюз турган. Оломон орасидан отряд бошлиғига қараб тошлар отилган. Бу қўзғолон ҳам бостирилган. 2 июлдан 12 июлга ўтар кечаси 400— 500 кишилик оломон Тудин қишлоқ оқсоқолининг қўлидан мардикорлик рўйхатини тортиб олиб, куйдирган. Бу вақтда Риштон қишлоғида М. Бобохонов, Ш. Хожиев, П. Йўлдошбоев ва бошқа кишилар раҳбарлигида қўзғолон кўтарилди. 400—600 кишилик оломон Қўқон уезд бошлиғи К. В. Мединскийнинг тушинтиришига қулоқ солмай, волост ҳокими М. Жалоловга ташланиб, уни ўлдирмоқчи буддилар. Бироқ, ҳоким оломон орасидан қутқазиб қолинди. К. Б. Мединский қўзғолончилардан бир неча кишини ушлаб олганлиги оломонни янада ғазаблантирди. Халойиқ ҳарбий отрядни қуршаб ола бошлади. К. Мединскийнинг ва унинг ҳамроҳлари, шу жумладан маҳаллий маъмурият қадаммақадам қуролларини уқталган ҳолда оломоннинг сиқуви остида чекина бошлади. Бу вақтда қўзғолончиларнинг бир гуруҳи К. Мединскийни орқа томонидан тўсиб олди, шу равишда ҳарбий отряд ва маъмурият вакиллари кетмон, тош, калтаклар билан қуролланган оломон ҳалқасида қолади. Ҳарбий отряд ўт очганида қўзғолончилардан И. Мадалиев, Б. Парпиев ва С. Мадалиевлар яраланганлар. Қўзғолон тарқалиб, 12 киши қамоққа олинган. Халқ ғалаенлари йирик қишлоқлар билан бир қаторда майда қишлоқларни ҳам ўз ичига олди. Бундай ҳолларда 3—4 қишлоқ биргаликда ҳаракат қилганлар. Масалан, Кудош волостига қарашли Қириқкетмон, Бешкапоён ва Бешкаллаобод қишлоқларидаги халқ оммасининг қўзғолони шулар жумласидандир. 500—600 кишидан иборат оломон Кудош қишлоғига тўпланиб волост ҳокимини ўлдирмоқчи бўлиб, қидирганлар. Элликбоши ва унинг ўғлини калтаклаганлар, элликбошини уйини бўзиб, мол-мулкини талаганлар. Ҳарбий отряд томонидан қўзғолон қатнашчиларидан 12 киши ҳибсга ташланди.

www.arxiv.uz Қишлоқ аҳолисининг қўзғолонлари темирйўл ва станциялар, телефон ва телеграф симларини хавф остига қўйган. Шунинг учун ҳам, Қўқон жандармия бошлиғи темирйўлга яқин жойда аҳоли тўпланиб, Горчаков станциясини эгаллаш, телефон ва телеграф тармоқларини бўзишга шайланаётганликларини Фарғона область ҳарбий губернаторига маълум қилган. Қўзғолонлар бостирилган бўлсада, лекин улар чор маъмурият вакилларини мавқеига зарба бериб довдиратиб қўйди: «Кейинги кунлардаги ғалаенлар, — деб ёзганлиги Қўқон уездининг бошлиғи К. Мединский,— аҳоли орасида маҳаллий маъмуриятнинг мавқеини анча қўпориб ташлади. Маҳаллий маъмурият ҳаддан ташқари асабийлашган бўлиб, ўзига ишончини йўқотмоқда. Мусулмон байрамнинг биринчи кунида (18 июль) умумий қўзғолон кўтарилиши тўғрисида қатьий сўзлар эшитилмоқда. Хавфсизликни таъминлаш учун Қўқон шаҳар гарнизонини тезда кучайтириш лозим».' Шунингдек бу ҳужжатда темирйўлларини ҳам хавфсизлигини дарҳол кучайтириш баён этилган. Халқ ғалаени Наманган уездида ҳам кенг кўламда ўтган эди. 9 июлда эркак ва аёллар императорнинг мардикорликка олиш ҳақидаги фармонини тан олмасликларини билдирганлар. Маъмуриятнинг қўзғолонни тарқатиб юборишга қаратилган ҳаракатлар ҳеч қандай натижа бермади. Аксинча, халқ оммаси тобора кучайиб борди. Шундан кейин пулеметлар билан қуролланган ҳарбий рота чақирилиб, оломонни қўрқитиш чораси кўрилди. Бироқ, қўзғолончилар руйхатларни берилишини қатъий туриб талаб қиладилар. Шу тарзда эрталабдан соат 2 гача шаҳар майдонида қўзғолончилар ҳарбий рота билан тураверди. Охирида оломон орасидан «Ур!» — деган сўзлар янграб, халқ ротага ташланди. Солдатлар пулеметлардан ўқ ўзиб қўзғолончилардан 12 кишини ўддирдилар, 38 кишини яраладилар. Наманган уезди бошлиғи П. Р. Крашковнинг кўрсатишича ярадор бўлган қўзғолончилар уларга «Бу ҳеч нарса эмас, барибир биз ўз мақсадимизни амалга оширамиз» — деб хитоб қилганлар. 2 Қўзғолон вақтида катта ва кичик оқсоқоллар, қозилар полиция умуман маъмурият вакилларининг ҳаммаси ўлдирилиши ҳақида хитоблар эшитилиб турган. Қонли туқнашувлардан кейин қўзғолон тарқалиб, унинг қатнашчиларидан М. Боижонов, А. Розиқбоев, Б. Мирзаёв, И. Халфаёв сингари жами 19 киши қамоққа олинди..

www.arxiv.uz 12 июлда уезднинг Уйчи қишлоғида қўзғолон кўтарилган. Қўзғолончилар У. Бобожонов ва А. Хаманбойхўжаёвлар бошчилигида элликбошини уриб ўлдирганлар. Бу ҳаракатда М. Қаюмов, А. Мухторов, М. Абдурахимов ва М. Абдукаримовлар фаол қатнашдилар. Бу кишиларни бари қамоққа олинди. 12 июлда Олмос қишлоғида эркак ва аёллар биргалиқда бош кутариб Ниғматбой Мирза Алибоев ва унинг мирзаси қишлоқ оқсоқоли М. Абдурахимовни калтакладилар. 3 Бу хилдаги ҳаракат Жарқўрғон қишлоғида авжига чиқди. 2 июлда бу қишлоқда мингга яқин одам тўпланиб, маҳаллий маъмурият йиғилган болхонали уйни қуршаб, руйхатларни бершшш талаб қилдилар. Қишлоқ оқсоқоли Тожибой рўйхатларни оломон ўртасига ташлашга мажбур бўлди. Бу ҳужжатлар дарҳол йўқ қилинди. Бироқ, қўзғолончилар бу билан қаноатланмай болхонага бостириб кириб, волост ҳокимини пастда турган оломонга улоқтирдилар. Оломон оқсоқолни калтаклаб, ҳалок қилади. Шундан кейин волост ҳокими уйига бориб, уни хонавайрон қилиб ташлади. Қўзғолон кундузги соат 3 дан кеч соат 6 гача давом этди. Қўзғолонни ташкил қилишда М. Миркаримбоев, А. Хўжаёв, М. Маматқулов, А. Юсупов, И. Хожиев, М. Жуманбердиев, М. Нурматов, Н. Бердибоев, Б. Хожиев, М. Назаров, П. Нахарбоев, Ю. Саидбоев ва М. Раимбоев сингари кишилар жонбозлик кўрсаттанлар. Уезднинг Пашкаран, Уйчи, Хўжаобод, Уйғур, Тошқурғон ва Барзик қишлоқларда аҳоли бош кўтариб амалдорларни уйларига ҳужум қилиб, руйхатларини ёндирганлар. Уйчи қишлоғида 500 кишилик оломон элликбошини ўлдирган эди. 14 июлда уезднинг Чиндаул қишлоғида катта қўзғолон бўлган. 1000 кишига яқин халқ оммаси маъмуриятнинг сафарбарлик ҳақидаги тушунтириш сўзларига қулоқ солмай, норозилик билдирганлар. Қўзғолончилар полиция ва унинг бошлиғини қуршаб, руйхатларни тортиб олганлар. Улардан А. Дадабоев, М. Хожиев, Г. Каландаров, М. Усмонқулов, М. Содиқбоев, М. Каримбоев, Р. Раззоқов, М. Мирсаидов, Т. Қиличбоев, У. Содиқов, А. Шоюсупов, X. Урозқулов каби эллик нафар фаоллар судга берилди. 15 июдда уезднинг Чодак қишлоғида қўзғолон кўтарилди. Кўп сонли оломон волост ҳокими М. Худойбердиевнинг уйига бостириб кириб, тепкилаганлар. Кетмон, тош, таеқ ва болталар билан қуролланган халқ Ш. Тоирбоев, М. Каримов, М. Ашурматов, М. Маратжонов ва бошқалар амалдорларни калтаклаган.

www.arxiv.uz Қўзғолончилар орасида айрим кишиларда тўппонча ҳам бўлган. Қўзғолончилар қишлоқ оқсоқоли Н. Аминовнинг уйи ва боғини хонавайрон қилиб ташлаганлар. Шунингдек оқсоқолнинг 15 минг сўм пули ва 10 минг сўмлик қарздорлик тилхатлари ҳамда 10000 сўмлик уй жиҳозлари ва моллари йўқ қилинган. Оқсоқолнинг ўзи Уш шаҳрига қочиб қутилган. Қўзғолоннинг фаол қатнашчиларидан 90 киши қамоққа олинди. 1 Масалан Ж. Каримбоев, А. Абдураимов, Ю. Машарипов, Н. Хожиев, Ю. Амирматов, С. Полвонов, Б. Қориев, А. Хўжаёв, С. Назаров, Н. Жалолов, М. Мадаеров, Ш. Тошбоев, А. Жалилов, С. Дониербоев, И. Мирзабоев ва бошқа кишилар шулар жумласидандир. 17 июдда юқори Ашт қишлоқ аҳолиси солиқ ва зулмга қарши қўзғалиб волост ҳокимининг уйини вайрон қилиб, ёндириб юборган. Ҳокимни уриб ўддирган. Бу воқеада Б. Саримсоқов, Т. Матқулов, М. Мансуров, М. Мўминов, И. Бойматов, И. Нигматуллаёв, А. Абдуқодиров, С. Химгамов, К. Фозилов ва бошқалар билан жами 27 киши катта жасорат кўрсатганлар. 25 июл куни халқ оммаси Уйчи волостига қарашли Ёрқўрғон қишлоғида қўзғолон кўтарган. Бу ерда оломон оқсоқолларидан руйхатларни беришни талаб этиб тошбурон қилганлар. Бу воқеадан сўнг Т. Холиқов, Б. Мирзабоев, А. Хасанбоев, А. Толипов, Ш. Устабоев, У. Муминов, У. Йўдцошбоев, А. Отабоев сингари 20 дан ортиқ кишилар қамоққа олинди. 2 Қуйи Ашт қишлоғида.қўзғолон ҳам анча кучли бўлган. 1000 кишидан иборат қўзғолончилар 17 июлда болта, пичоқ, таеқ ва тошлар билан волост ҳокими М. Алимбобоевнинг идорасини бўзиб қаршилик кўрсатган расмий кишиларни ўлдирганлар. Улар ҳокимнинг уйига бориб, хонавайрон қилган ва мол-мулкини ёндирганлар. Бу билан бир қаторда ҳокимнинг тоғаси У. Одилбоев калтакланиб, замбилда майдонга олиб чиқилди ва ўлдирилди. Қўзғолончилар бу билан чегараланмай ҳокимга тегишли дўконларни ҳам бўзиб ташладилар. Ҳаммаси бўлиб ҳокимнинг 50 минг сўмдан ортиқ мол-мулкини талади. Қўзғолон давомида К. Хўжаёв, Ш. Турсунбоев, А. Хамламов, К. Мирзабобоев, М. Полвонов, А. Муллажонов, И. Назаров, М. Мараджонов, И. Абдураҳмонов, М. Хожиев, Ҳ. Аминов сингари кўплаб оловқалблар олдинги сафда курашдилар. Қўзғолонда аёллар ҳам эркакларга мададкор бўлдилар. Қўзғолончилардан У. Тошматова, Нуринисо Турсунова ва Ҳамробиби Аминова сингари жасоратли оналар

www.arxiv.uz амалдорларни ўлдиришга ва уларнинг уйларини бўзишга бевосита қатнашганлари учун қамоққа олиниб судга берилган. Бу қаҳрамон аёллар билан бир қаторда қўзғолонга аралашган Т. Муҳаммадсафоева, Б. Бўрибоева, Ҳ. Носирова, Р. Шахерова, И. Мадазимова, С. Шербоева, Т. Шоюсупова, Ш. Муҳаммадғозиева, В. Мадалиева номли аёллар қамоққа олиниб, тергов қилинганлар. Чор ҳукумати ўлкада қўзғолонларни бостириш учун 14 та батальон, 33 та казак ҳарбий бўлимни, 42 та тўпни ва 69 та пулеметни жалб қилди. Жазо отрядлари ниҳоятда шавқатсизлик билан ҳаракат қилдилар. Бу ҳақда генерал-губернатор А.П. Куропаткиннинг рус императори Николай II га ёзган рапортида шундай ёзилган эди: «Сиз император олий ҳазратлари ва барчага муқаддас ватан ҳисобланган буюк Россия олдида ўз содиқлигини унутганлиги ва жиноий ишлар қилганлиги учун Туркистон аҳолиси қаттиқ жазоланди» 1 . Қўзғолон қатнашчиларидан 3000 дан ортиқ киши терговга тортилиб улардан 1588 суд қилинди. Булар 25 июль — 15 декабрь ойлари орасида бир неча гуруҳларга бўлинган ҳолда суд қилинди. Ҳатто маҳбусларни катта бир қисмини суд қилиш 1917 йил январ ойига қолдирилди. 1916 йил 20 декабр ойида берилган маълумотга кўра, қўзғолончиларнинг бир қисми яъни 933 киши суд қилиниб 346 киши оқланган, 587 маҳбус бўйича ҳукм чиқарилиб 201 киши осиб ўлдиришга, 104 киши каторгага, 194 киши арестантлик бўлимига, 88 киши қамоққа кесилди. Жиззах қўзғолончиларидан 50 киши ўлим, 1 киши каторгага ҳукм этилди. Богадан волостидаги қўзғолон бўйича 50 киши осиб ўлдириладиган бўлди. Умумлаштирганда 1916 йил қатнашчиларидан 347 кишига ўлим жазоси берилди. Аммо халқни қаҳрғазаби ва нафратини яна қўзғатмаслик учун ўлим жазосига тортилганларнинг анча қисми узоқ муддатли каторгага алмаштирилди. Терговсиз ва судсиз минглаб қўзғолончилар ва уларнинг оила аъзолари ўлдирилган эди. Аммо А.Н. Куропаткин бу ҳақда оғиз очмай қўзғолон орқасида курилган талофатларни таърифлайди. Унинг император номига юборган ахборотига кўра 3709 руслар жабрланиб 2325 ўлдирилган, 1384 киши дараксиз йўқолган. Чор маъмурияти вакилларидан 7 киши, маҳаллий қуйи мансабдагилардан 22 киши ўлдирилган. 9000 хўжалик остин-устин қилинган ва вайронага айлантирилган. Айни пайтда темирйўллар бузилган, кўприклар ёндирилган, мол-мулк таланди. Айниқса, Жиззах қўзғолончиларига нисбатан ваҳшийларча муносабатда бўлинди. Бу ҳақда қўзғолон

www.arxiv.uz қатнашчиларининг хотираларидан тўла тасаввур ҳосйл қилиш мумкин. Жиззах ғалаени иштирокчиси Тўра Норбой дейди: «Жазо отрядлари тоғда қочиб, оч қолиб, қишлоқдан овқат олиб келиш учун тушган Мавло Айматовни ушладилар. У билан яна 7 кишини ушлаб дарахтларга боғладилар. Ун кунгача ҳар куни бир бор калтаклаб, устидан сув қуйдилар. Соддатлар қишлоқдан кетадиган бўлдилар. Кейин улар бу 7 кишини калтаклаб ўлдириб кетдилар». Қўзғолон қатнашчиларидан бири Муқим Урдушов Тошкентга қочиб сўнг Жиззахга қайтиб кўрганларини қуйидагича сўзлаган: «Тошкентдан Жиззахга келдим. Кечаси станпияга етиб, намоз вақтида шаҳарга тушиб кетдим. Йўлда кўп соддатларни кўрдим. Уларни ёнида халқдан талаб олинган қимматли рўзғор ашелари тоғтоғ бўлиб етибди. Соддатлар қимматли ипак сўзаналарни, атлас ва шоҳи кўрпаларни отларга епиб қўйибдилар. Ипак газламаларни, шоҳи кўрпаларни тўпроққа ёзиб устида ағанаб етибдилар. Ҳовлига чиқсалар ҳам шоҳи ва атлас кўрпаларни епиниб чиқмоқдалар. Бунда халқдан талаб олинган мингларча отмоллар ва қуйлар турибди. Бунда оёқ остида босилиб ётган қимматли нарсаларни кўриб жуда раҳмим кедди. Эски шаҳар йўлида кетаётганимда янги шаҳарга қараб қаторқатор кетаётган хотин-қизларни кўрдим. Улар мендан «соддатлар талаб кетган нарсаларни қайтариб бераётган эмиш» деб эшитдик, шу тўгрими? — деб сўрадилар. Мен буни кўрмаганлигимни айтдим. Эски шаҳарга тушсам, энг яхши бинолар, маҳаллалар, шаҳар кўчаларидаги тимлар, дўконлар, ошхоналар ва чойхоналар куйиб ер билан тептекис бўлган. Бунда бойўғли сайрамоқда. Халқ оч ва ялангоч, жуда оғир аҳводда. Бу аҳволни кўриб кўп ачиндим». «Бир куни — дейди қўзғолон иштирокчиси Мамашариф Ҳусаинов, — шаҳар атрофини солдатлар ўраб, ҳар ҳовлига бешолтитадан бўлиб кираверишдилар. Одамларни урибсўкиб уйларидан қувиб чиқдилар. Бёшиқдаги болаларни ечиб олишга қўймадилар. Халқни бозор майдонига тўплаб, еш ва жинсларга қараб тўдаларга ажратдилар. Атрофларига тўп ва пулеметлар ўрнатдилар. Солдатлар баъзи одамларни қулоғидан бўраб тўп оғзига олиб бориб кейин қўйиб юборадилар. Баъзилари одамларга қараб милтиқларини шарқшурқ қилиб қўрқитадилар. Одамлар орасида Оқ подшо Жиззах халқини отиб юборади, энди ҳаммамизни отар экан деган гап тарқадди. Халқни ваҳима босди. Хотинлар ва болалар йиғлади. Солдатлар уларни милтиқ қундоғи

www.arxiv.uz билан урдилар. Бир вақт янги шаҳардан бир отлиқ аскар чопиб келиб: «Сиз маккор Жиззах халқи подшоҳи аъзамнинг олий фармонига итоат қилмаганликларингиз учун подшоҳи аъзам сизларни отувга буюрган эди. Генерал-губернатор Куропаткин сизларнинг гуноҳларингизни Оқ подшодан тилаб олибдилар. Сизлар энди бу шаҳарда яшашдан маҳрум бўлдингиз. Сизларни шаҳардан 25 километр нарига сургун қиламиз» деди. Солдатлар, мингбоши ва полициячилар халқни уч томонга бўлиб ҳайдадилар. Кун бениҳоят иссиқ, ҳамма еқни чангтўзон қоплаган, эски шаҳарга келадиган сув янги шаҳарда бўғиб қуйилганлиги учун ҳеч жойда сув йўқ. Борларини солдатлар қоқиб олди. Яна югуртирди. Чополмай йиқилганларни милтиқ қўндоқлари билан урдилар. У вақтдаги додвой оламни тутар эди. Ёш болалар сувсизлиқдан юраги куйиб, ўлиб қолаверди. Ҳомиладор хотинлар туғиб етибди, соддатлар уларга қарашга йўл бермайди. Соддатлар югиришдан бош тортганларни отдилар. Югуриб кетаётган халқни яна тўхтатиб, қўлларидаги узукларини, қулоқларидаги сирғаларини юлиб олдилар. Шу равишда чўлга етиб боргунча неча жойда текшириб, то яхши кийимларгача ечинтириб олдилар. Бизларни шундай азоб- уқубатлар билан шом пайтида Қилич чўлига олиб бориб ташлаб қайтдилар. Одамларда овқат ҳам, кўрпаестиқ ҳам йўқ эди. Ҳамма оч ва сувсиз қолди. Кечаси биз қишлоқларга бориб, овқат олиб келиб ҳаммага озоз улашиб турдик. Бир тўп одамлар оч қолиб, касалликдан ўлдилар. 10 кундан кейин бизга шаҳарга келишга рухсат тегди». Мазкур сатрларда асосан қўзғолончиларнинг отаоналари ва фарзандларига нисбатан қилинган ваҳшийликлар ҳақида сўз юритилган. Қўзғолончиларнинг ўзларига нисбатан қўлланилган азоб-уқубатлар янада даҳшатли бўлган. Бу ҳақда Коршунова исмли рус аёлининг ўз кўзи билан курганини далолат беради: «Тошкент қамоқхонасининг ҳовлисида очлиқдан ўлган фарғоналикларнинг мурдалари солинган араваларни кўрдик. Сўнгра чала ўлик бўлиб еттан маҳбуслар жойлашган қамоқхона ертўласига тушдик. Бу ернинг икки томонида ниҳоятда қийноқлар орқасида ўлаётган одамлар етишибди. Булар шу даражада зич ва қалашиб етар эдиларки, оёқ босишга жойни топиш жуда қийин бўлди. Бизни озғин, исқирт эркакларни, сочлари ейилиб ётган хотинларни кўриниши, қўрқув ва шу билан бирга нафрат билан қараеттан кўзлари ҳаяжонга солди. Ёши улғайган бир аёл менинг оегимга епишиб ғич еш ва аламга тўлган кўзлари билан боқиб

www.arxiv.uz нималарнидир гапирди. Бироқ мен тил билмаганим туфайли унинг ҳўнграб йиғлаш билан айтган сўзларини тушунмадим. Кимдир олдинда кетаётган бир ҳамроҳим мени қўлимдан тортгандан кейин аеддан узоқлашдик. Мен аёлларни бадани бўйлаб минглаб минглаб чумолиларни урмалаётганини курдим. Манзара ғоятда даҳшатли эди. Мен бир новча одамнинг эгнидаги чириган чопонидан бир парча пахтани юлиб олиб чайнаётганлигини гувоҳи бўлдим. Кўп маҳбуслар деярли нафас олмай етардилар. Афтидан улар азоб- уқубатларнинг охирги дақиқаларини кечирмоқда эди. Уларнинг кўпчилиги эсҳушини йўқотган, бошқалари оч кўзлари билан бизга боқар эдилар». Баён этилган сатрлардан маълум бўладики, чор маъмурияти эркакларни орасига аёлларни жойлаштириб ва азоб бериб тарихда мисли кўрилмаган даҳшатга қўл урган. Жиззаҳда қўзғолон кўтарилганлигини рўкач қилиб 2000 гектар унумли ер давлат фойдасига мусодара қилинди. Шу равишдан деҳқонлар ҳаётининг асосий манбаи ҳисобланган ердан маҳрум этилган. Бу билан бир қаторда қўзғолончиларнинг ташаббусчилари осиб ўлдирилди. Генерал-губернатор А. Н. Куропаткин баён этилган жазо чораларини қуйидагича таърифлаган эди: «Туб аҳоли шуни яхши билсинки, рус қони тўкилган тақдирда айбдорларни осиб ўлдирилиши билан бир қаторда уларни ерлари Андижон (Дукчи Эшон) қўзғолони иштирокчиларига нисбатан қилингандек тортиб олинади. Бу ҳар бир ғалаендан кейин қатьи равишда қилинаётган тартиб туб аҳолини рус ҳукуматига қарши қурол кутармасликка мажбур этиши лозим!» Бошқаларга ибрат ва хавф бўлиши учун биринчи навбатда қўзғолонни энг юқори чўққига кўтарилган жойларидан бири Жиззах шаҳри ер билан яксон қилинди. Бундай фожиа қўзғолончиларнинг эсдаликларидан ҳам ўз ифодасини топди: Тахта кўприк битдими? Николай подиюҳўтдими? Жиззах шаҳрини вайрон қилиб Муродига етдими? Ош кади, Палов кади Томга чиқиб дод айлади Намозгоҳни солдат босиб Жиззахни вайрон айлади Шуни айтиб ўтиш керакки, юқори табақа орасида дилида чор ҳукуматига ва мардикорликга олишга қарши бўлган кишилар йўқ эмас эди. Улар ўз мақсадларини ошкора қилишдан чўчиб пинхон равишда иш юритдилар. Масалан, Андижон шаҳридаги энг йирик миллионер Миркомил Мир Мўминбоев Қўқон мингбошиси номига

www.arxiv.uz махфий хат жўнатган: «Маълум бўлсинки, Қўқон аҳолиси ва бойлари мардикорликка олиш масаласи бўйича қаттиқ туришларини тайинлаган, мардикорликка бормасликни айтинглар, Қурқманглар! Россияни аҳволи жуда танг. Мени ўзим бориб кўрдим. Қачонки одамлар мени устимдан шикоят қилганларида 150 минг сум бериб қутилдим. Ҳозирги вазиятда, агар рус амалдорига минг сўм берилса у вақтда хотинини ҳам, боласини ҳам беришга тайёр. Туркиянинг аҳволи яхши. Эндиликда биз кушфурушларни қонини ичамиз. Андижон тақдири қўлимда. Бу хатни ўқи, тез жавоб бер ва сир тут» 1 . Шу мазмундаги хат Марғилондаги Сайид Мамад Эшонга ҳам юборилиб, унда фақат бир еқадан бош чиқариб иш юритилса халқ қўзғолонини кўтариш осонлиги кўрсатиб утилган. 2 Миркомил Мир Муминбоев бундай хатларни бошқа жойларга ҳам юборган. Бироқ юқори табақа вакиллари қўрқоқлик ва лоқайдлик қилиб қулай фурсатдан фойдалана олмадилар. Ҳатто миллий буржуазия ва зиелилар заиф бўлганлиги учун ўзларини ўтга урушдан чўчидилар. Натижада халқ ғалаенларига бошчилик қиладиган билимдон раҳбар топилмади. Шунингучун қўзғолончилар тош, ғишт парчаси, таеқ, болта, темиртерсак ва бошқа олдий нарсалар билан, милтиқ, тўгшонча, қилич ва тўплар билан қуролланган империя қўшинларига қарши ўзлари билганича кураш олиб бордилар. Жазо отрядларининг ваҳшийлиги ўлкада жуда хатарли ва хавфли вазиятни юзага келтирди. Бундан ваҳимага тушган маҳаллий табақа вакиллари ва зиелийлар вазиятни юмшатиш ва тинчликни таъминлаш мақсадида мардикор олишга қаратилган фармонни амалга оширишга яқиндан едам беришга аҳд қилдилар. Ҳатго маҳаллий юқори табақанинг айрим вакиллари «Овом халқни» қўзғолон кўтарганликлари учун чор маъмуриятидан кечиришни илтижо қилдилар. Чунончи, «Туркистон вилоят» рўзномасининг саҳифаларида рус императорини кўкларга кўтарувчи ва мардикорликка бориш ҳар бир кишининг ватан олдидаги бурчи эканлиги ҳақида шеър ва мақолалар чоп этилди. Шунингдек маҳаллий маъмурият, миллий буржуазия ва жадидларнинг вакилларини «Маҳаллий ёрдам комитетлари» тўзилди. Улар мардикорларни жўнатишга кўмаклашиш билан бир қаторда жамоадан уларни эҳтиёжи учун маблағ тўпладилар. Мазкур комитетлар Тошкент, Андижон, Қўқон, Наманган ва бошқа

www.arxiv.uz жойларда ташкил этилиб, унга асосан жадидлар бошчилик қилдилар. Сиртдан қараганда комитетлар гўё император фармонини қувватлагандек кўринади. Бироқ аслида ҳукумат томонидан деярли молдий ёрдам кўрсатилмаган. Мардикорларни аҳволини оз бўлсада яхшилашга ҳаракат қилинган эди. Шубҳасиз, қўзғолон жараёнида чор маъмурияти томонидан амалга оширилган даҳшатли чоралар халқни ниҳоятда тинкасини қуритиб ва ҳаётни остинустун қилиб ташлаган эди. Буни устига устак мардикорликка юбормасликни ҳеч иложи бўлмаган. Мана шундай оғир шароитда комитетларни тўзилиши фойдадан холи эмас эди, албатта. Чунки уларнинг асосий вазифаси мардикорликка жўнатилаётган кишиларни ва уларнинг оила аъзоларини эҳтиёжларини қондиришдан иборат эди. 1 Қаҳатчилик ва чор жазо отрядларининг қирғинларидан ниҳоятда толиққан халойиқ қайта қўзғолон кутаришга ҳоли қолмади. Баён этилган қулай фурсатлардан фойдаланган чор ҳукумати императори фармонни амалга оширишга қатьий равишда киришди. 1916 йилни 23 августида А. Н. Куропаткин мардикорликка сафарбар қилиш тадбирлари ҳақида буйруқ чиқарди. Бунда мардикорликка олинадиган одамларни сони тақсимланди: Сирдарё вилоятига — 60.000, Самарқанд вилоятига — 32407, Фарғона вилоятига — 51233, Еттисув вилоятига — 4300 ва Каспий орти вилоятига — 13830 киши белгиланди. Жами 200470 кишини ташкил қилди. Сафарбарлик 1916 йилни 18 сентябрда то 1917 йилни февраль буржуадемократик революциясининг ғалабасигача давом этди. Мардикорлар Москва, Петербург, Рязань, Тўла, Орел, Смоленск, Пенза, Брянск, Двинок, НижнийНовгород, Қозон, Самара, Перм, Екатеринбург (Свердловск), Оренбург, Киев, Харьков, Екатеринослав, Одесса, Запорожье, Керч, Тфилиси, Ботуми ва бошқа жойларга ўрнаштирилди. Чор маъмурияти белгиланган 200470 киши ўрнига 123 мингдан ортиқ мардикорларни сафарбар қилишга муваффақ бўлди. Улардан 101.600 киши Россиянинг Оврупо қисмига, 4000 киши Сибирга, 7405 киши Кавказга жойлаштирилган. 10 мингдан ортиқ кишилар Туркистон ўлкасида ишлатилди. Мардикорлар ҳарбий ва олдий саноат корхоналарида, конларда, темир йўллар қурилишларида, ўрмонларда ва айрим капиталистларнинг хўжаликларида қаттиқ ишлатилди. Хусусан, фронт орқасидаги ҳаракатдаги армия ўрнашган жойларга — 33.687, заводларга —

www.arxiv.uz 17.000, темир йўлларга — 28.270, турли жамоа корхоналари ва ташкилотларда — 44.284 мардикорлар юборилган эди. Улар очликдан, хўрликдан ва машаққатли меҳнатдан кўп азоб- уқубатларни бошларидан кечирдилар. Уларнинг орасида совуқ урушидан ва турли касаллардан ўлганлар ва ноғирон бўлиб қолганлар бор эди. Ўзбек мардикорларининг ҳаёти оғзаки ижодиетда ҳам тасвирланган: П оезднинг ғилдираги, Устахонаси билан дўнгалаги, Двинскага кетишди Мард йигитнинг бир бўлаги. Двинскийга кетмас эди Мард йигитнинг бир бўлаги, Двинскийга кетказган, Николай золимнинг замбараги. Двинскага йўл бўлсин Қарағайзоринг кул бўлсин Йигитларни қийнаган Николайинг йўк бўлсин. Сўк ошингни ичмайман, Этигимни ечмайман. Қорда қарағай кесганман Ҳеч ҳаққимдан кечмайман. Мардикорларнинг оғир ҳаёти қуйидаги мисраларда ҳам ўз ифодасини топган: Унда бордик, шунда келдик Пенза деган шаҳрига. Ярмимиз чор питида қолдик, Ярмимиз мис конида. Оёқларимиздан совуқлар ўтди, Тўхтамас кўздан ёш. Шўрпа деб лойқа сув берди, Бир киши ичолмадик. Қора нон аччиқ экан, Уч кунгача ейолмадик. Ўзбек мардикорлари машаққатли ва оғир ҳаётнинг асири бўлиб қолмай, кураш олиб бордилар. Улар бир неча маротаба иш ташладилар ва ҳарбий отрядлар билан тўқнашган вақтлари бўлди.

www.arxiv.uz Улар Февральбуржуа демократик инқилобидан кейин ўз ватанига қайтишга эришдилар. Умумий хулоса шуки, 1916 йил қўзғолони чор ҳукуматининг мустамлакачилик ва улуғмиллатчилик сибсати авжига минган вақтда юз берди. У миллий зулмга, ўлкани Россиянинг хом аше манбаи ва тайёр маҳсулотлар бозорига айланишига қарши қаратилган эди. Қўзғолоннинг тарихий аҳамияти шундаки, у бутун Туркистон ерларида туб аҳолининг сиёсий онги ва фаолиятини усишига олиб келди. Унда аёлларнинг қатнашиши муҳим воқеа ҳисобланди. Бу аёлларнинг ватанпарварлиги ва жасорати ҳақида далолат беради. Қўзғолон кенг қулоч ейиб, шаҳар камбағалларини, деҳқонлар оммасини ва рус ҳукумати ҳукмронлигидан норози бўлган юқори табақа вакилларини қамраб олди. Улар биргалиқда Ватан мустақиллиги ва озодлигини тиклаш учун курашдилар. Қўзғолон рус ҳукуматининг ўлкадаги куч-қудратини заифлаштириб, Россияда Февраль^уржуа демократик революциясининг ғалабасини таъминлаган омиллардан бири ҳисобланади. Қўзғолоннинг ижобий томони яна шундаки, у рус императорининг мардикорликка сафарбарлик ҳақидаги фармонини ўз вақтида амалга оширишга зарба берди. Натижада мўлжалланган мардикорларнинг сонини ярмисинигина жўнатишга тўғри кедци. Қўзғолон ўзбек ва ўлканинг бошқа халқларининг мустақиллик, озодлик учун олиб борган курашлари тарихида ўчмас из қолдирди.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛА Р 1. И.А.Каримов "Ватан саждагоҳ каби муқаддас д ир" Т., 1 996 й 3жилд 2. И.А. Каримов " Юксак маънавият енгилмас куч " Т., 200 8 й 3. Х.Зиёев "Туркистонда Россия Тажовуси ва ва ҳукмронлигига қарши кураш" Т.,1996 4. Х.Зиёев " Ўзбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи " Т., 200 1 . 5. Ўзбекистонннинг янги тарихи. “Ўзбекистон мустабид совет мустамлакачилиги даврида”. Т., 2000 й 6. Ўзбекистон Республикаси марказий давлат архиви ва Қашқадарё вилояти давлат архивларидаги ҳужжатлар.

O'xshashlar

Бухоро амирлигида истиклол учун курашлар

XVI аср ва XVII аср бошларида Англия

XX - аср бошларида Хива хонлиги

Урта осиё мусулмонларининг хаж зиёратлари тарихидан (XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида)

Милоддан аввалги асрларда мустакиллик ва озодлик учун олиб борилган курашлар