XX - аср бошларида Хива хонлиги - Tarix - Referatlar

XX - аср бошларида Хива хонлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

252.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz XX - аср бошларида Хива хонлиги Режа: 1. Хива хонлигида жадидлар ҳаракати 2. Хива хонлигида сиёсий муносабатларнинг кескинлаши ва уларнинг оқибатлари.

www.arxiv.uz Хар қандай давлатнинг куч-қудратини, ривож-равноқи, шон- шухратини аввал бошда мамлакат аҳолисининг турмуши, яшаш тарзи, қашшоқ ёки бойлиги белгилайди. Эли тўқ бўлган юрт - бойдир. Халқи фаровон бўлган давлат қудратлидир. Енгилмас қўшин, сон-саноқсиз навкарни тўкин - сочин хонликдагина сақлаш мумкин. Демак юрт тинчлигини, улус ободончилигини моҳир саркардалар эмас, улуснинг ижтимоий, иқтисодий аҳволи белгилайди. Хон қанчалик одил бўлмасин, қўмондони тадбиркор бўлмасин, эли норози ва оч юрт мутеликка махкумдир. Муҳаммад Раҳимхон II (1864-1910) хонлик қилган даврида олдинги хонлар каби хонликни маъмурий бошқариш ишини такомиллаштиришга ҳаракат қилди. Хивадаги Кўҳна Арк ва Тошҳовли саройида ишлаб турган қонун чиқарувчи, маъмурий ва суд органи вазифасини бажарган Олий Кенгашда ички ва ташқи сиёсатнинг муҳим масалалари муҳокама этилиб турган. Кенгашда нуфузли аъёнлар — қушбеги, меҳтар, девонбеги, нақиб, шайҳулислом, қозикалон, оталиқ, бий, хоннинг яқин қариндошлари қатнашардилар. Хонликда мавжуд 26 бекликни бошқарган бек ва ҳокимлар хон томонидан тайинланган. Ўзбеклар яшайдиган бекликлар ноиблик ва мачит-қавмларга бўлиниб, уларни ноиблар ва оқсоқоллар бошқаришган. Қозоқ–қорақалпоқлар яшайдиган ҳудудлар 66 бий ва оталиқлар томонидан идора этиларди. Туркманлар уруғларини эса сардорлар ва оқсоқол муҳрдорлар бошқаришган. Қозилар шариат ва одат қонунларига асосан ҳукм чиқарганлар. Муҳаммад Раҳимхон даврида мавжуд отлиқ навкарлар ва сарбозлардан иборат пиёда аскарлардан мунтазам ҳарбий қўшин бўлиб, у вақти вақти билан 40-70 мингга етган. Хон қўшини асосан қилич, қалқон, найза билан қуролланган. Кейинчалик рус тўплари, инглиз милтиқлари ҳам олиб келина бошлади. Туркман ва жамшидлар хон қўшиннинг асосий ташкил қилган навкарлар 13 мингга яқин бўлиб, уларга ер-сув ажратилган ва солиқлар кам

www.arxiv.uz солинган. Хивада хоннинг шахсий соқчилари, дарвозабонлар, миршаблар, тунги назоратчилар ҳам бўлган. 1870 йилда Хива шаҳрида тахминан 700 дан ортиқ майда ҳунарманд косибларнинг устахонаси бўлган. Шу жумладан, шаҳардаги 54 бўёқчилик, 37 та этикдўзлик, 33 махси–кавушдўзлик, 16 та кўнчилик устахоналари хон буюртмаси ва аҳолининг кундалик заруратини қондириш учун ишларди. Шаҳарда дўконлари бор 200 дан ортиқ савдогарларнинг 56 нафари баққоллик, 38 таси баззозлик, 32 таси чой ва таммакифурушлик, 15 таси чопонфурушлик қиларди 1 . Дегрезлик устахоналари, металл буюмлар ишлаб чиқарадиган усталар, асосан, Ҳазораспда тўпланган эди . 1873 йилда Россия босқинчиларининг Хива хонлигини истило қилишлари учун азалий мустақил давлатда барча шарт-шароитлар пишиб етилганди. Аввало узоқ йиллар ёнма-ён бир том остида яшаб келаётган туркий миллатларнинг бошлари қовишмади, улар орасида миллий ва диний низолар мунтазам рўй бериб турди. Марказий Осиёдаги хонликларнинг тарқоқлиги, етук ва адолатли подшоҳ йшқлиги оҳир оқибатда уч хонликнинг рус хукуматининг тобе қулига айланишга, халқнинг эса икки тамонлама эзилишига олиб келди. Петербургдаги оқ подшоҳнинг қўғирчоқ хокимларига айланган хонлар турли-туман темир терсаклар, орден-медаллар эвазига ўз халқини эзиб, хўрладилар, юрт бошига мисилсиз солиқлар юкладилар. Юртнинг асил бойликлари шимолга ташиб кетила бошлади. XIX асрнинг 2- чи ярми ва XX аср бошларига келиб, Хивада оддий фуқоронинг тирикчилиги хавас қиладиган даражада эмасди. Босқинга қадар хонликнинг фуқороларидан оладиган солиқлари тури йигирма тўрттага борарди. 1873 йилги Гандимиён шартномасига кўра эса Хива хони Россияга 2-миллион 200 минг рубль товон пули тўлаши шарт эди. Маълумки бу йирик қийматни хон ва амалдорлари эмас оддий халқ тўлаши керак бўларди. Хон хазинасини тўлдириб туриш унинг амалдорлари, ҳокимларини боқиш учун фуқоролар йигирма тўрт ҳил солиқ тўлашга махкум эди. Булар –Солғит:- Ер учун пул 1 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши, 95–бет.

www.arxiv.uz солиги, Закот:-сотиладиган мол хисобидан, Дахяк:–хосилнинг бешдан ёки ўндан бир қисми учун. Чўп пули– ўтлоқлардан фойдалангани учун. Отлиқ пули:- ер ва сув учун тукманлардан олинадиган солиқлар шулар жумласига кирарди. Бу солиқларни ундириш жараёнида бир неча марта шахсан иштирок қилган Амударё бўлими вакили гувохлигича нохолол ва нотўғри тақсимланган солиқларни тўлаш пайтида хон амалдорлари муомилага эмас (таёқ ва қамчиларга кўпроқ суянардилар деб ёзган ) Ц.ГИАЛ. СССР Ф 183 оп 1.д .16.2. 2 Хонликдаги деҳқонларнинг бошига тушган солиқ ва мажбуриятлар уларнинг тирикчилиги бир текисда ўтишга таъсир қилар, қашшоқнинг ўрта хол, ўртахолнинг бой бўлишига тўсқинлик қиларди. Йил 12 ой далада тер тўккан деҳқон йил охири-хосил хирмонида етиштирган махсулотнинг ярмини турли хил солиқларга бериб ўз оиласини баҳорга қадар боқишга етар етмас дон билан қоларди. Кўпинча қиш ойларида дони тугаб бойлардан келажак хосил хисобидан қарз кўтаришга мажбур бўларди. Шаҳарда яшовчи ишчиларнинг аҳволи ҳам ўрта хол бўлган. Улар руслар тамонидан қ уриб ишга туширилган заводларда 13-15 соатлаб ишларди. Шу пайтда ша ҳ ардаги заводлар ҳ аёти билан танишиб чи ққ ан граф Пален шундай деб ёзади: -“ Бу ердаги к ў плаб заводлар рус фу қ ороларига тегишли б ў либ, хеч қ андай хафсизлик техникасига риоя қ илинмасди, ускиналар палапортиш ў рнатилган, б у ғ қ озонлари авария а ҳ волида, медицина хизмати й ўқ , завод маъмурияти билан ишчилар ў ртасида муносабат яхши эмас ” (Пален. К.К. Отчет по ревизии туркистанского края. ч 1. отд.2. 1910. 332 бет. 3 Ишчилар фа қ ат диний байрамлардагина дам олардилар. Завод х ў жайини уларни истаган пайтда б ў шатиши касалланса ме ҳ нат ха қ и бермаслиги қ онунлаштирилганди. Фа қ ат бахтсиз ходиса туфайли ме ҳ нат қ обилиятини й ўқ отган жабрдийда озро қ ха қ олиши мумкин б ў ларди . 2 А. Абдурасулов “ ХИВА ” Тошкент “Ў збекистон ” нашрёти 1997 йил 106,107 бетлар 3 А.Абдурасулов “ Хива тарихий-этнографик очерклар ” Тошкент 1997 йил. 35-бет.

www.arxiv.uz Хонликнинг Хива, Янги Урганч, Тошховуз, Хонқа, Ҳазорасп ва бошқа шахарларида капиталистик саноат ишлаб чиқариш корхоналари қурила бошланди. 1885 йилда рус ишбилармони К.М.Черников маҳаллий бой Авазбой қози Мадиёров билан шерикчилик асосида пахтага ишлов берувчи завод қурди. 1890 йилда Хонқада рус ишбилармони Мануйлов яна бир п ахта тозалаш заводи қурди рди . Бундан бироз олдин, 1888 йилда “Большая Ярославская мануфактура” савдо–саноат ширкати вакили И.Д.Кузин хон қабулида бўлиб, пахта тозалаш заводи қуриш учун рухсат олганди. Шу мақсадда Янги Урганчлик Ёқуб Иброҳимбойдан 2,5 таноб ер сотиб олиниб, пахта тозалаш ва мой заводи қурила бошланди. Буғ билан ишлайдиган ва АҚШдан келтирилган 5 та жин, 2 та ярим автомат тарзда ишловчи пресс билан жиҳозланган корхона 25 минг пуд пахтани тозалаш қувватига эга бўлганди 4 . 1891 йилда Хивада ҳусусий пахта тозалаш заводи қурилди. 1893 йилда Ҳазорасплик маҳаллий Мадраҳимбой ҳам ҳусусий пахта тозалаш заводи қурди. Заводга 3 та жин ускунаси, 1 та пресловчи дасгоҳ, 2 та электр энергияси етказиб берувчи дизел ўрнатилган эди 5 . Хива хонлигидаги экин майдонларининг аксариятини дон экинлари, биринчи навбатда жўҳори эгаллаган. Пахта етиштиришга эса эътибор руслар истилосидан кейин сезирларли даражада қаратила бошланди. Аммо хонликда азалдан экилиб келинаётган пахтанинг “ғўза” деб номланган Миср навидан олинган ҳом–ашё Россия тўқимачилик корхоналари дастгоҳларига тўғри келмади. Шу даврда Туркистон ўлкасида Жанубий Америкадан келтирилган пахтанинг “Сиайленд” навини тажриба тариқасида экиш бошланганди. Янги навнинг ҳосил тўплаш даври узун бўлиб, 1880 йилда у Мексикадан келтирилган тезпишар “Упланд” пахта нави билан алмаштирилди. 1885 йилда Дюков фирмаси Хива хони девонбегиси ажратган ерга 10 пуд америка пахтаси уруғини экди ва ундан 150 пуд соф 4 Худойберганов М. Хоразм пахта тозалаш саноати тарихи. — Т.: Шарқ, 2004. 9, 78– бет. 5 Худойберганов М. Хоразм пахта тозалаш саноати тарихи, 92, 94–бет.

www.arxiv.uz пахта толаси олди. Хива хонлиги ерларига 1901 йилдан бошлаб “Упланд” пахта нави кенг кўламда экила бошланди 6 . XIX аср охирларида Хива хонлигидаги суғориладиган ер майдони 1 млн. танобдан зиёд бўлган. Хонликда давлат (подшолик) ерлари, ҳусусий кишиларга қарашли мулк (атойи ва ёрлиқли) ҳамда диний муассасаларга берилган вақф ер эгалиги мавжуд эди. Энг унумдор ва суғорилиши қулай ерлар хон ва унинг яқинлари, бойлар, амалдорлар, диндорларга тегишли эди. Хоннинг ерлари “атойи мулк” ва “ёрлиқли мулк” деб аталган ҳамда авлоддан-авлодга мерос бўлиб ёки ёрлиқ билан берилган. Хон ўз ерларини мулкдорларга ва ижарачи деҳқонлар (батрак, мардикор, коранда, беватан,) га фойдаланиш учун маълум муддатга берарди. Хонликда диний муассасалар, масжид, мадраса, қабристон ва муқаддас жойларга хон, амалдорларга ажратилган вақф ерлар мавжуд эди. Улардан солиқ деярлик олинмас ва ерсиз, от-уловсиз деҳқонлар ишлатилиб, даромад қил инарди. Ер майдонлари ҳажмига қараб қишлоқда яшаётган мулкдорлар аъло, авсат ва адно деган гуруҳларга ажратилган. Солиқ солишда 10 танобдан ортиқ ерга эга бўлган “аъло ” мулк эгалари йилига 3 тилла, 10 танобгача ери бўлган “авсат ” мулки эагаларига 2 тилла ва 5 танобгача ери бўлган “ адно ” мулки эгаларига 1 тилла тўлаш мажбурияти юкланган. Ижарачилар 15 таноб ердан 34 танга, 10 таноб учун — 22,6 ва ниҳоят 5 танобгача ер учун — 11,3 танга миқдорида солиқ тўлаганлар 7 . Ўтроқ ва чорвадор аҳолиси хирож (ер солиғи) ва закот (чорва-мол) солиғи тўлашга мажбур эдилар. Бундан ташқари, жузья (жон бошига), савдо солиғи (тамға), боғ солиғи (танабана) каби солиқлар бўлган. Аҳоли қазув, бегар, қочув, отланув, бож пули, тарози ҳақи, миробона, дарбозабон, мир туман ҳақи каби қўшимча солиқ ва мажбуриятларни ҳам бажарарди. Хон оиласи ва унинг қариндошлари, оқсоқоллар, беклар, диндорлар, сипоҳилар, амалдорлар, сарбозлар, навкарлар, юзбошилар, 13 ёшга етмаган ва васийлари бўлмаган етимлар солиқлардан озод этилганлар. 6 Худойберганов М. Хоразм пахта тозалаш саноати тарихи. — Т.: Шарқ, 2004.9, 14–бет. 7 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши, 76, 98–бет.

www.arxiv.uz Хива хонлигида Оврўпа ишлаб чиқариш усули ва маданиятини тарқатишда жуда кўп халқлар ҳизмат қилган. Улар орасида менонит немислари алоҳида ўринда туради. Бир вақтлар Пруссиядан Қуйи Волга бўйларига кўчиб келган немисларнинг ҳарбий ҳизматга сафарбар этилишига норози бўлган бир қисми Туркистон генерал–губернасига кетишга рухсат сўраганди. Натижада фон–Кауфман розилиги билан Самара губернасидан кўчиб келган 10 та немис оиласи Тошкент яқинидаги Коплонбек ҳовлисига жойлаштирилади. Янги келаётган немисларнинг бир гуруҳи Бухоро амирлигидаги чегара қишлоқ бўлган Зирабулоққа, яна бири эса — Петро– Александровскка жойлаштирилади. Амударё бўлимига келган немисларни кутиб олган генерал Гроттен Хелм уларни Хива хонлигининг Лавзон канали яқинига ўрнаштиришни Муҳаммад Раҳимхонга таклиф қилади. 1883 йил баҳорида Лавзон яқинида яшай бошлаган немислар ўзларига зарур бошпана қуриш, тирикчилик учун зарур бўлган экинлар экиш ва чорва молларини боқиш ишларига киришиб кетадилар. Аммо уларнинг турмуши нотинч бўлиб, ёвмут туркманларининг босқинчилик тажовузлари кўп бўлиб турарди. Қўлга қурол олмаслик ва қон тўкмасликни урф–одат қилган немислар эса ўзларини ҳимоя қилаолмасдилар. Мураккаб шароит ҳақида Петро–Александровскдаги рус маъмурлари ҳабар топгач, хондан бирон чора–тадбир қўллашни илтимос қиладилар. Хон немислар олдига Қосим девон исмли амалдор бошчилигида аскарларни юборади. Бироз вақт аҳвол билан танишган ва немисларнинг ҳунармандлигидан воқиф бўлган Қосим девон уларни Хива яқинига кўчириш ҳақида хонга таклиф киритади. Натижада 40 га яқин немислар оиласига хоннинг Янгиариқдаги Шўркўл яқинидаги еридан қишлоқ қуриш учун жой ажратилади. Янги қишлоққа берилган ном немисларнинг Сирдарё бўйига дастлаб келиб ўрнашган Оқмачит қалъаси билан боғлиқ эди. Тез орада қишлоқда уй–жой, черков, мактаб қуриш ишлари бошлаб юборилади. Тартиб билан европача қурилаётган янги иморатлар маҳаллий аҳолининг хавасини келтиради. Немис дурадгорлари хон саройида ёғочдан

www.arxiv.uz паркет полларни тўшаб бердилар. Хива шаҳри кўчаларида бричка шаклидаги тўрт ғилдиракли юк аравалари ва юмшоқ файтонлар юра бошлади. Вильгелм Паннер исмли немис фотография суратчилигига асос солди. Хон ва бадавлат амалдорларнинг уйларидаги катта хоналарда тунукадан голланд печлари ва камин шаклидаги иситиш қурилмалари пайдо бўлди. Уларнинг энг гўзаллари Асфандиёрхоннинг Нуруллабойдаги хашаматли саройини безаган. Немисларнинг Хива хонлиги турмушидан бесовита ҳабардор бўлган Герман Янтцен “Хавф–ҳатарли Туркистонда: мусулмонлар орасидаги ҳаёт” номли китоб ёзган ва у 1988 йилда Германия ва Швейцарияда нашр қилинган 8 . Унда немисларнинг ўлка ҳалқари билан биродарлашиш, бир бирига ёрдам бериш, ҳамдардлик саҳифалари ҳақида илиқ гаплар айтилган. Ярим аср давом этган биргаликдаги ҳаёт маҳаллий аҳоли каби немисларни ҳам жуда кўп вожеаларни бошидан кечиришга мажбур қилди. Қатағонлар чиғириқига тушган ушбу жафокаш халқ ўз ўй–жойи, мол–мулкининг кўп қисмини ва қадрдон дўст–биродаларини ташлаб Шарқий Қозоғистонга бадарга бўлиб кетди. XIX аср ўрталари ва охирги чорагида кўзга кўринган адабий муҳитининг йирик намояндаларидан бири — Комил Хоразмий (1825-1897) эди. У ўз даврининг истеъдодли шоири, таржимони, бастакори, кўзга кўринган давлат арбоби ва ҳаттоти бўлган ва мирзабоши, девонбеги лавозимларида фаолият кўрсатган. Бастакорлик соҳасида у мақоми “Рост”нинг чертим ва айтим йўлларини қоғозга туширган. Комил Хоразмийнинг мақомларни илк бор нотага тушуриш усули — “Тамбур чизиғи” деб аталган . Янги усул асосида Хоразмнинг 6,5 мақоми тўлдирилиб, тамбур чизиғига жойлаб ноталаштирилди. Шоир ва шоҳ Феруз даври мусиқа маданиятини юксак чўққига кўтарган Комил Хоразмийнинг ишини ўғли Муҳаммад Расул Мирзо ва шогирдлари давом эттириб, янада юқори поғонага кўтаришга эришганлар. 8 Сафаров О., Султонов О. Оқмачит хотиралари // Хоразм ҳақиқати, 1993, 23 март; Матниёзов М. Хива хоонлигида яшаган халқлар ва уларнинг хонлик ижтимоий–сиёсий ҳаётида тутган ўрни ва роли. — 62–68–бет.

www.arxiv.uz Муҳаммад Раҳимхон даврида хонликда маориф ва соғлиқни сақлаш ишларига эътибор қаратилди. 1880 йилда Хивада биринчи амбулатория ишлай бошлади. 1884 йилда хон саройида биринчи рус-тузем мактаби ташкил қилинди. ХХ аср бошларида Хива хонлигида 1500 та эски услубдаги мактаблар, 130 та мадраса бўлиб, уларда 50 мингдан ортиқ талаба билим олганди. Аҳолининг саводхонлик даражаси ҳам анча кўтарилди. Руслар истилосидан кейин Хива хонлигида тибиблар билан бир қаторда аҳолига врач ва фельдшерлар томонидан тиббий хизмат кўрсатила бошланди. 1882 йилда Муҳаммад Раҳимхонни даволаш учун Қазалидан ҳарбий врач Н.Норвилло юборилди. 1884 йилда Хивага рус врачлари Колпаков ва Колоссовскийлар келдилар. 1887 йилдан Хивада очилган фелдьшерлик амбулаториясида врач Крешков ишлади. 1891 йилда Хивадаги фелдьшерлик пункти ишини текшириш учун Петро–Александровскдан врач И.М.Авдакушин ва акушер–гинеколог Навоструевская, 1897 йилда эса — врач Кимберг келишган 9 . 1897 йилда Хива хонлигида кенг тарқалган чечак касаллиги эпидемияси тарқалишидан чўчиган Амударё бўлими бошлиғи полковник А.С.Галкин Муҳаммад Раҳимхонга ёзган мактубида ҳеч бўлмаганда хонлик шаҳар ва қишлоқларидаги аҳоли орасида эмлаш ишларини бажарадиган одам ажратиш ва унга 15 сўм миқдорида маош белгилашни таклиф қилган 10 . 1897 йилда Хива фельдшерлик пунктида врач Попов ва фельдшер Н.Костенко ишлади. Хива давлат ҳужжатлари орасида Петро–Александровск ва Шаббоз касалхоналарида даволанган хонлик фуқароларининг хизмат ҳаққини тўламасдан қочиб кетганлари ва қарзларини ундиришда ёрдам сўраб ёзилган рус маъмуриятининг кўплаб хатлари сақланади 11 . 1874 йилда Саййид Муҳаммад Раҳимхон буйруғи китоб чоп этиш учун Швейцариянинг Женева шаҳрида ишлаб чиқарилган дастгоҳлар олиб 9 Садыков А.С. Некоторые данные о здравоохранении в дореволюционной Хиве // Материалы по изучению Средней Азии и Узбекистана. Научные труды ТашГУ. Новая серия, вып. 233. Исторические науки, кн. 48. — Ташкент, 1964. — С. 3. 10 ЎзР. МДА, ф. И–2, оп. 1, д. 149, л. 76 . 11 ЎзР. МДА, ф. И–125, оп. 1, д. 273, л. 1, 3, 6, 8 ва бошқалар.

www.arxiv.uz келинди. Шартнома асосида ишга таклиф қилинган Иброҳим Султон исмли эронлик матбаачи Ўрта Осиёда биринчи тошбосмани (литография) ишга туширди. У шогирди Отажон Абдол ўғли билан бирга 1874 йилда “Девони Мунис” ни босмадан чиқарди. Иброҳим Султон бир йилдан кейин юртига қайтиб кетди. О.Абдолов эса китоб босишни давом эттирди. Хива литографиясида 1876 йилда Абу Наср Фароҳийнинг “Нисобус-сибиён” (“Болалар насибаси”), 1879 йилда Шермуҳаммад Муниснинг “Мунис ул- ушшоқ”, 1880 йилда Алишер Навоийнинг “Ҳамса”сидан “Ҳайратул аброр” ва 1882 йилда “Ҳазойин ул-маоний” ва Муҳаммад Ризо Огаҳийнинг “Таъвиз ул- ошиқин”, 1897 йилда Муҳаммад Раҳим Ферузнинг “Девони Феруз”, 1909 йилда Табибийнинг “Мажмуот уш-шуаро” китоблари босилди 12 . Саййид Муҳаммад Раҳимхоннинг 1898 йил 12 апрелдаги фармонига мувофиқ, қадимий ёдгорликлар, музейбоп буюмлар тўплана бошланди. Йиғилган нойб буюмлар ва китоблар 1890 йилда Тошкентда, 1895 йилда Нижний Новгородда, 1900 йилда Парижда, 1904 йилда Американинг Миссури штатида бўлиб ўтган халқаро кўргазмаларда намойиш қилинди. Ўрта Осиёдаги сиёсий инқироз ва мавжуд давлатларнинг бир-бири билан келишмаслиги оқибатида улар бирин-кетин чор Россияси томонидан бўйсунирилиши натижасида Хива хонлиги ҳам ярим қарам мамлакатлар қаторидан ўрин олди. Иқтисодий жиҳатдан ожиз ва сиёсий жиҳатдан ҳуқуқлари чекланган давлатнинг келугси тараққиёти деярлик бутунлай чор маъмурларининг назорати остига олинди. Хива хони Муҳаммад Раҳимхон ўз давлатида ўзи ҳуқмрон бўлмаган бир шароитда Гандимиён сулҳ шартномаси барча бандларини ўз вақтида бажаришга ҳаракат қилди. Ҳаттоки 2 млн. 200 минг сўмлик ўлпон ҳам муддатидан илгари тўлаб, тугатилди. 12 Язбердиев Алмаз. К вопросу о начальном приоде книгоиздательской деятельности Хивинской литографии (1874–1880) // “ Известия ” АН Туркменской ССР. Серия: Об щ ественн ы е науки , 1971, № 4; Матрасулов Ш. Первая типография в Хорезме // “Хорезмская правда”, 1994, 22 сент.; Ахунджанов Э.А. К истории развития книжнего дела в Хиве // Общественные науки в Узбекистане , 1997, № 7-8. — С . 100–103; Юлдашев У. От литографии до компьютера // “Х орезмская правда ” , 2003 , 19 июня.

www.arxiv.uz 1882 йилда Муҳаммад Раҳимхон илк бор Руссияга сафар қилди ва иператор Александр III дан хонликнинг иқтисодиёти учун зарур завод ва фарикаларни қуриш, савдо-сотиқ алоқаларини мустаҳкамлаш, бир вақтлар сиёсий маҳбус сифатида ҳибсга олинган амалдорларни озод қилишни сўради. Вазиятнинг ўзгарганлиги ва хоннинг итоатгўйлиги боис юқоридаги илтимосларнинг айримлари қондлирилди. Хива ва Россия ўрасидаги сал кам чорак асрлик иқтисодий, сиёсий ва маданий алоқалар ХХ асрда амалга ошириладиган тадбирлар учун кенг йўл очиб, янги имкониятларни яратди. XIX асрнинг 70-80 йилларидаёқ хонликда юритилаётган сиёсатга қарши бир қанча ғалаёнлар бўлиб ўтди. Унда тукманлар, қозоқлар ва ўзбеклар қатнашган, ўша давр хужжатларида ёзилишича исён раҳбарларига муриват кўрсатилмаган. Бийбозорда 4-нафар ўзбек, Тошҳовузда икки ўзбек ва икки туркман осиб ўлдирилган, Илоллида эса 20-киши хибсга олиниб уларнинг иккиси қатл қилинган. Қўзғолон кўтарган Уроз қози, онаси, акаси ўлдирилган 1898 йилда қўзғолон кўтарган кули ёвмутлар сордори Оқсапак Сахархон ўғли билан бирга, 1902-йилда Маҳмуд Отал бошидан жудо қилинган. Бу кескин чоралар эзилган халқни қўрқувга сололмади. Ғалаёнлар кучайишининг олдини ололмади. 1900-1902 йилларда хонликнинг жанубий- ғарбий қисмида халқ ғалаёнлари яшин тарзида авж олиб кетди. Чор хукумати ҳам хон махкамаси ҳам фақат қурол кучи қўрқитиш билан эндиликда оммани қўл остида сақлаб туриш мушкуллигини англаб етдилар ва 1903 йилда хон ёвмут туркманларининг ғалабаларига ён беришга мажбур бўлди. Матмурод девонбеги туркманлар устидан назорат қилувчилар вазифасидан озод қилиниб ўрнига Худоёр қушбеги мутасадди қилиб тайинланган, уй солиғи эса 20 – тангага камайтирилган. Россияда XX аср бошида рўй берган инқилобий харакатлар таъсири Хивага ҳам этиб келиши натижасида солиқлардан русларни ва маҳаллий бойларни зулмидан безган эл синфий табақаланишнинг моҳиятини англаб етди. Бу ўз навбатида ғалаёнларнинг мазмунига сиёсий талабларни ҳам

www.arxiv.uz қўшиб юборди. Ғалаёнлар аввалгидек бетартиб норозилик ва кўтарилишдан, уюшган бошқарадиган кучга айланди.Уларда аниқ мақсад кўрина бошлади. 1902 йилда Сафар Али исмли ёвмутнинг солиқ тўламаганлиги таъсирида ёвмутлар йўлтўсарлик ҳаракатларини бошлаб юбордилар. Натижада хон Сайййид Абдулла тўрага тахтни бошқаришни топшириб, ўзи ўзбек ва човдир туркманлардан тўпланган лашкарларга бош бўлиб, Тошҳовузга бориб 14 кун турди. Хоннинг топшириғи билан олдинроқ Тахта туманидаги ёвмутлар устига юборилган Нуржон Ботир исёнчи Сафар Алининг калласини кесиб келди. Шундан сўнг, Тахтага юборилган шаҳзода Асфандиёрхон ва Нақибхўжа исмли амалдор ёвмутлардан солиқ йиғиб олди ва уларнинг арзларини тинглади. Хон эса Ҳилолий ва Оқупа да бироз тўхтагач. Кўҳна Урганчдаги авлиёлар қабрлари ва мақбараларини зиёрат қилди. Кейин беш кун давомида Хивага қайтаётган вақтида олдига чиққан дин арбоблари ва оддий халқнинг дуойи– фотиҳасини олиб, пойтахтга омон–эсон қайтиб келди. “Фақирга китоби “тарихи Табарий”ни форсий тилидан турк тилга таржима этмак хизматини буюриб эрдилар, бу сабабдан рикоби ҳумоюнда кета олмай амри олийлари била қолиб эрдим. Ман ҳам истиқболларига чиқиб дуо қилдим” 13 ,— деб ёзганди муарриҳ Баёний. Муҳаммад Раҳимхоннинг Хивага қайтиб келишидан кўгиллари шод бўлиб, илоҳоми жўшган урган шоир ўзининг қуйидаги байтларини хонга туфҳа қилганди: Сафардин қайтибон нусрат била шоҳи жаҳон келди. Ҳамоно элни жонсиз танларига тоза жон келди. Тўфангу тўп садосидин қилиб гардун қулоғи кар. Тазалзул кўргзуб сатват била чун қаҳрамон келди. Сиёсат ўтига ўртаб бори буғйу инод аҳлни (душман), Саросар барча кишварни қилиб дориламон келди. Адолатни шиор айлаб , фасод аҳлини хо р айлаб, 13 Баёний М.Ю. Шажарайи Хоразмшоҳий // “Мерос” тўпламида, 246–бет.

www.arxiv.uz Карамлар ошкор айлаб шаҳи гетистон келди. Етолмай эрди армонда неча дармондайи ғамгин, Ҳам у л афтода мискинларни айлаб шодмон келди. Фироқ айёми ноёнга етиб, кетди ғаму кулфат, Масаррат майманат ўрнига онинг тавъомон келди . Баёний . хурдайн намингни олида нисор этгил, Биҳамдуллоҳки, давлат бирла шоҳи хурдадон келди 14 . 1903 йилда шаҳзода Асфандиёрхон Маҳмуд Вафо карвонбоши ва Исломхўжа ҳамроҳлигида Петербургга сафар қилди. Шу йили хоннинг иниси Отажон тўра дунёдан ўтди. У Камрон таҳаллуси билан шеърлар ёзиб турарди. Отажон тўрадан Муҳаммад Амин, Саййид Ғозий тўра ва Саййид Асад тўра исмли ўғиллар ёдгор бўлиб қолди. 1907 йилда хоннинг кичик укалари Оллаёр тўра 47 ёшида, 1909 йилда Тўрамурод тўра 54 ёшида вафот қилдилар. 1905 йилда Хонқа, Хазарасп, Боғотда Матёкуб пишик қўзғолон кўтарди шу йилнинг баҳорида Қўнғиротда, кузида Кўҳна Урганчда ўзбеклар ва қозоқлар уюшган холда харакат қилиб бой ва амалдорларнинг экин майдонларини мол-мулкларини вайрон қилдилар. Хон бу харакатларни чор қўшинлари ва навкарлар ёрдамида бостирди лекин солиқларни ундиришдан чўчиб қолди. Амударё бўлими бошлиғининг Туркистон Генерал- губернаторига 1905 йил 18-апрелда ёзган хатида кули ёвмут қабилаларининг солиқ тўлашдан бош тортганлари мана икки йилки хон бу солиқларни тўплашга юрак ютиб харакат қилолмаётганини айтади. 1905 йил оҳирига келиб аҳвол шу даража ёмонлашдики Хон ва унинг амалдорлари ҳам уйларида тинч яшай олмай қолдилар. Қашшоқлашган ва норози халқ аввал бошда махаллий бойларнинг танобини тортиб қўйиши, уларнинг мол- мулкини толон-тарож этиб, ўзларини жазолаши оддий хақиқат эди. Хон ҳам исёнлар туфайли тоборо бўшаб қолаётган ғазна 14 Баёний М.Ю. Шажарайи Хоразмшоҳий // “Мерос” тўпламида, 247–бет.

www.arxiv.uz тақдирини ва ўз тахтини тинчини ўйлади. 1908 йилда Муҳаммад Раҳимхон пайғамбар ёшига тўлгани сабабли, ўғли Асфандиёр тўра ва Бош вазир Исломхўжани бош қилиб, элга катта тўй берди. 1910-йилга келиб рус маъмурлари Туркистонда баъзи бир ислохий харакатларни ўтказишга мажбур бўлдилар. Шу асосда Хива хони хам 1910- йилда беш бандли махсус қарорни имзолади, уларда қуйидаги чекинишлар ўз аксини топганди. 1. Бегор мавсумида қазувчилардан йиғиладиган 50- тийинлик (салкам 3- танга) солиқни бекор қилиш. 2. Қазув даврида қатнашган кишиларга хон хазинасидан ҳар одамга икки танга (40-тийин) хизмат хақи тўлаш. 3. Бегор даврида деҳқонлар ва ишчиларнинг қазувдан бошқа ишларга, бой боёнларнинг шахсий хўжаликларига мажбурий ишга жалб қилиш ҳам бекор қилинди. 4. Мансабдор шахсларга маълум миқтор мояна тайинланди, пора олиш қатъий тақиқланди. Хукумат одамлари, ҳокимлар ўз олдига иш юзасидан келган кишилардан хизмат хақи олиши шаъриат қоидаларига зид, деб эълон қилинди. 5. Ер солиғини аниқ белгилаш мақсадида ерларни ва вақф ерларни қайта хисобга олиш ва қайта ўлчаб чиқиш белгилаб қўйилди. Лекин бу тадбирлар 1910 йил 16- августда Муҳаммад Раҳимхон II ўлими туфайли амалга ошмай қоғозда қолиб кетди. Муҳаммад Раҳимхон II вафот қилганда 66 ёшда бўлиб, унинг жасади Саййид Муҳаммад Моҳирўйи мақбарасига дафн қилинди. Тахтда 47 йил 15 кун ўтирган Муҳаммад Раҳим Баҳодирхон шубҳасиз Хива хонлиги тарихида ўчмас из қолдирган давлат арбобларидан бири эди 15 . 15 Муҳаммад Раҳимхоннинг юрак зотилжами оқибатида вафот қилганлиги ҳақида хабар берган “Нива” газетаси ўзининг 1910 йилдаги 45–сонида хонга Оренбург казак қўшинлари генерал–лейтенат ва 1902 йилдан ҳазрат унвони берилганлиги ҳақида ёзади. У 20 ёшида ворис сифатида тахтга кўтарилган бўлса, эндиликда унинг 37 яшар ўғли Саййид Асфандиёр тўра подшо ҳазрати олийлари рухсати билангина отаси тахтига ўтириши мумкинлигини қайд қилади. Унга ҳам Оренбург казак қўшинлари генерал–майори унвони берилган. Ушбу манбани тасдиқловчи хужжат хозирда “Ичан-қалъа” давлат музей

www.arxiv.uz Муҳаммад Раҳимхон ўзининг узоқ йиллар давомидаги хонлик даврида жуда кўп воқеаларнинг гувоҳи бўлди. “Маълум бўлсинким, хон ҳазратлари бағоят мушфиқ–фуқаро ва бағоят хайрдўст киши эрдилар” 16 ,— деб ёзганди Баёний. Унинг даврида Хива хонлиги чор Россиясига қарам давлатга айланди. Хонликнинг катта ҳудуди тортиб олинди ва фуқаролари зиммасига оғир мажбуриятлар юкланди. Хоннинг қобилияти ва амалга оширган сиёсати натижасида иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳаётда сезиларли даражада ижобий силжишлар бўлди. 1903 йилда ака–ука Крафтлар Янги Урганчда банк идорасини очдилар. К ейинчалик ушбу б анкнинг филиаллари Хонқа, Манғит ва Г урланда ташкил этилди. 1910 йилда Крафтлар оиласи Урганчдаги ёғ заводини сотиб олиб, уни АҚШ, Германия, Англиядан келтирилган асбоб–ускунлар билан қайта жиҳозладилар 17 . 1905 йилда вилоятдаги пахта заводларида 103 та ускуна ишлаб туради. Кейинги 2 йил оралиғида “Познанский ва шериклар” мануфактура агентлари Янги Урганч, Тошҳовуз, Манғит, Хива, Хонқа, Гурланда пахта тозалаш заводлари қурдилар. Хоразмда Шлоссберг ва оға-инилар” деган ишбилармонларнинг заводи ишлай бошлади. Юсуфбой Ҳайитбоев, ака-ука Матвафо ва Матсапо Баққоловлар, Ризаев, Мадиёров, Бобониёзбой, Матниёзбой каби маҳаллий пулдорлар ҳам пахта тозалаш заводлари қурдилар. 1904 йилда Питнак қалъаси яқинида Бобониёзбой, Эгамберди ноиб ва Мерган ҳожилар шерикчилигида икки жиқли пайта тозалаш заводи ишга туширилди. Завод ёнида буғ билан ишлайдиган ун тортиш тегирмони ҳам қурилди. Орадан бироз вақт ўтгач, Мулла Матёзбой исмли питнаклик бой уч жиқли яна бир пахта тозалаш заводини ишга туширди. З аводдаги 15 от кучига тенг двигатель ёрдамида кунига 100–120 кг. пахта тозаланиб, 45–50 қўриқхонасининг, “Хива хонлиги тарихи” бўлими экспозициясида КП-????? сақланмоқда. 16 Баёний М.Ю. Шажарайи Хоразмшоҳий // “Мерос” тўпламида. 252–бет. 17 Худойберганов М. Хоразм пахта тозалаш саноати тарихи, 12–бет.

www.arxiv.uz кг. тола олинарди. 1912–1918 йилларда Матёзбойнинг заводидаги ишларга Андрей исмли рус ишчиси бошчилик қилган 18 . 1911 йилда Петро–Александровсклик ишбилармон Павел Александрович Гурланда пахта тозалаш заводи қурди. Уни бошқарган инженер Қаймачников назорати остидаги ишчилар 6 та ғўзани майдалаш ускуналари ва 3 та пахтани чигитдан тозалаш жин машиналари ёрдамида кунига 20–30 та, ҳар бирининг оғирлиги 100–110 кг. келадиган пайта тойларини тайёрлашарди 19 . Хива хонлигида 36 та пахта тозалаш заводларидан ташқари, 11 та ғишт, 8 та беда уруғи тозалаш, 4 та чарм ишлаш, 4 та ёғ-совун заводлари ҳам бўлган. Пахта тозалаш заводларида керосин ёқилғиси ёрдамида ҳаракатланувчи двигателлар ўрнатилган бўлиб, уларнинг қуввати 15–45 от кучидан ошмасди. Фақат бир неча йирик пахта тозалаш заводларни электр ёрдамида ёритиш мақсадида кичкина динамли станциялар ўрнатилган эди. Завод ва фабрикаларда ёлланиб ишлаётган меҳнаткашларнинг аҳволи ҳам аянчли эди. У лар кунига 10–12 соат ишла р ва жуда оз миқдорда хақ олардилар . Бундай аҳвол меҳнаткашларнинг мустамлакачилар зулмига қарши норозилигини тобора кучайтириб борди. Баъзи завод фабрикаларда ишчиларнинг зулмга қарши намойиш ва норозилик ҳаракатлари бўлиб турарди. Қишлоқ хўжалиги соҳаларини ривожлантириш ишларига ҳам эътибор ортди. Деҳқонларнинг меҳнати саноат ишчилариники каби жуда оғир бўлиб, асосий ишларни қўл кучи, ҳўкиз, от, эшак ва туялар ёрдамида бажарардилар. 1909 йилги маълумотларга қараганда хонликдаги жами экин майдонлари — 226983 десятинани ташкил қилган бўлиб, шундан буғдой экиладиган майдонлар — 53579 десятина (24,3 %), тариқ ― 8470 десятина (10,6%), жўхори ― 31884 десятина (14,3%), мош ― 5526 десятина (2,8%), қовун ― 13099 десятина (5,9%), арпа ― 5959 десятина (2,7%), беда ― 35277 десятина (15,9%), пахта ― 34775 десятина (15,8%) ва бошқа экинлар 9081 десятина майдонларни (3,9%) эгаллаган 20 . Хоразм деҳқонлари азалдан дон экинлари 18 Қурбонбоев С. Питнак тарихи. — Урганч: Хоразм, 2001. — 20–бет. 19 Худойберганов М. Хоразм пахта тозалаш саноати тарихи . — 14, 88–бет. 20 Лобачевский В. Хивинский район. — Т. , 1912 . ― 74–бет.

www.arxiv.uz қаторида буғдой, арпа, айниқса оқ жўҳори экишга кўпроқ эътибор берадилар. Шу билан бир қаторда сабзавот ва полиз экинлари, чорва учун учун ўт, ем– ҳашакларни кўпроқ етиштиришга ҳаракат қилардилар. Пахта хом–ашёсининг баҳоси буғдой ва бошқа турдаги дон маҳсулотларига қараганда деярлик 2 марта юқори бўлсада, хонликдаги барча суғориладиган ер майдонларининг фақат 16,3 фоизини пахта эгаллаб турарди, холос. Айрим тадқиқотчиларнинг архив ҳужжатларига таянган ҳолда кўрсатишича, 1900–1916 йиллар орасида Хива хонлигида пахта етиштириш 21 марта ўсган. 1916 йилда хонликда 60 минг таноб ерга пахта экилган бўлиб, ундан 86400 пуд пахта хом–ашёси олинган ва ҳосилдорлик 11 центнерни ташкил қилган 21 . Хива хонлигида етиштирилган ва дастлабки ишлов берилган пахта толасининг кўп қисми Россияга жўнатилган ҳамда унинг ҳажми тинимсиз ортиб борган. Агар 1883 йилда Хива хонлигидан Россияга 300 минг пуд пахта олиб кетилган бўлса, 1909 йилда 600 минг пуд, 1910 йилда 700 минг пуд ва 1913 йилда 735 минг пуд “амиркони” навли .ва 100 минг пуд маҳаллий “ғўза” навли пахта толаси олиб кетилган 22 . 1887-1896 йилларда ҳар йили хонликдан 178 минг пуд пахта чиқарилган бўлса, 1906-1916 йилларда ўртача 767 минг пудга етган 23 . Пахта ҳом–ашёси билан савдо қилиш натижасида айрим хиваликлар жуда катта бойлик орттиришга муваффақ бўлишган. Натижада улар ҳам завод–фабрикалар қуришга, судҳўрлик билан олди–сотди муомаласини кенгайтиришга ҳаракат қилганлар. Х усусан, 1904 йилда Россияга сотилган пахтадан хиваликлар 4 млн. сўм даромад қилганди лар 24 . Маҳаллий бойлар орасида Ю.Салимжонов, Д.Ж.Нуров, Ж.Иброҳимов, А.Аллаберганов, Э.Дўсчанов, В.Ботиров, К.Юсупов, Х.Авазжанов, Матвафо ва Матсафо Баққоловлар, Атабаев, Мадиёров, Ризаев кабилар бўлганди. Улар Россияга пахта ҳом–ашёсидан 21 Худойберганов М. Хоразм пахта тозалаш саноати тарихи . — 14–бет. 22 Тўхтаметов Т.Г. Россия и Хива в конце XIX — начале ХХ века. - М., 1969 — 104– бет. 23 История Узбекской ССР . В 2-томах. Т. 1 . — Т.: Госиздат, 1956 . — С. 323. 24 Садыков А. Экономические связи Хивы с Россией . — С. 28.

www.arxiv.uz ташқари беда уруғи, қоракўл тери, чит, ипак, кўрпалар, пахтадан ва ипакдан бўлган чопонлар, қовун ва қоқ мевалар ва кўплаб бошқа молларни ҳам чиқариб турганлар. ХХ аср бошларида Россиянинг Иваново–Вознесенск губернасидаги фабрикаларнинг арзон матолари, Москвалик Сапожниковлар фирмасининг ипак моллари, Германиянинг “Зингер” фирмаси ишлаб чиқараётган тикиш машиналарини келтириш кўпайди. Шунингдек, хонликка нефть маҳсулотлари, эмаль ва темир идиш товоқлар, меҳнат қуроллари, милтиқ ва ўк-дорилар, аёлларнинг тақинчоқлари, Тула самоварлари ва граммафонлар ва дори-дармонлар кўплаб олиб келинди. Хива хонлигига рус капитали кириб келиши натижасида кўпгина савдо– тижорат фирмалари ва банклар хонликда идоралар ва омборхоналар оча бошладилар. Урганчда “ Катта Ярославл мануфактураси ” , “ Оға-ини Нобеллар ” , “ Москва савдо-саноат жамияти ” , “ Циндал ” , “ Познанский ” , “ Кавказ ва Меркурий ” , “ Надежда ” , “ Восточная общества ” , “ Российское транспортное общество ” каби монополистик бирлаш м аларнинг идоралари ишлай бошлади. Уларнинг ходимлари маҳаллий савдогарлари билан ҳамкорликда чет элга жўнатиладиган маҳсулотлар ва хонликка келтирилаётган товарларни жойлаштириш ишларини йўлга кўярдилар. Олди–сотди муомалаларида операцияларида пахта олиб сотувчи тарозибонлар, пахта заводи эгалари, судхўрлар боғлик орттирардилар. Хонликдаги савдо, товар-пул муносабатлари кенгайишида банк–кредит тармоқларининг ўрни мустаҳкамалан бошлади. 1909 йилда Янги Урганчда “Рус-хитой банки” бўлими, 1910 йилда “Рус-Осиё банки” филиали, 1915 йилда Сибирь ва Москва савдо банклари агентлари ишлай бошладилар. Банклар пахта хом-ашёси ва бошқа тайёр маҳсулотлар сотиб олиш учун маблағларини аямасдан сарфлардилар. Баъзида банклар пахта ва бошқа хом- ашёни олиш учун кредит пулларни тўлаб қўяр, рақобатчиларни синдиришнинг усулларини тинмай жорий этардилар. Хонликдаги йирик банкларнинг хизматидан Асфандиёрхон ва йирик амалдорлари, молиявий

www.arxiv.uz жиҳатдан кучли завод эгалари ва савдогарлар кенг фойдаланиб туришарди. Хоннинг ўғли Исфандиёр тўра отасидан кейин қайин отаси бош вазир Ислом Хўжани ёрдами билан хонлик тахтига ўтирди, аксига олиб 1910-11 йилларда қурғоқчилик бўлиб, халқ қашшоқлашди, қахатчилик шу даражада кучайдики, Хон ва унинг амалдорлари солиқларда белгиланган миқтордаги дон-дунни талаб қилиб, тортиб олишга ўтдилар. Хоннинг солиқ тўламаган кишиларни жазоларга тортиш ҳақидаги фармони хонликнинг барча худудларида халқ ғалаёнларини авж олишига туртки бўлди. Қўзғолонлар оммовий тус олишини олдини олиш учун Вазири Акбар Ислом Хўжа хоннинг янги фармонини эълон қилдирди. “Бозордаги солиқлар тартибга солинсин, кўприклар қурилсин, йўллар обод бўлсин, вақф ерлари қайта хисоблансин, фуқораларимизнинг бундан кейинги осойишта, фаровон турмуш кечириши билан боғлик масалалар ўрганиб, тез фурсатда ҳал қилинсин. Биз тамонимиздан амалга оширилиши лозим бўлган бу ишларга ҳеч ким тўсқинлик қилмаслиги шарт. Ушбу ишларни амалга оширишни хурматли Ислом хўжа Иброҳим хўжа ўғлига топширдик» дейилади фармонда. Хўш Исфандиёрхон шахс сифатида ким эди. У Муҳаммад Раҳимхон II ўғли, отаси сингари шоир, яъни “ Фарруҳ” тахаллусида шеърлар битган, соатсоз ва қиличсоз уста, эл кезган савдогар рус-тузем мактабида ўқиган, ўрта бўйли, сарғиш сақолли, қозоқ юзли киши бўлган. Ҳукмдордан илтифот кўрган Муҳаммад Юсуф Баёний ҳам Асфандиёрхон ҳақида “Ул ҳазрат уламони кўп дўст тутар эрдилар ва шеърияти ғарронинг иртивожига саъй этар эрдилар ва бағоят раиятпарвар ва шавқатгустар ва одилу–бозил киши эрдилар ” 25 ,— деган улуғ сўзларни ёзганди. Ислом хўжа куёви Исфандиёрхонни отаси сингари салтанатни одилона бошқаришга ишонарди. Исфандиёрхон фармони кучга кириб, солиқлар бир мунча камайтирилган, ободончилик ишлари олиб борилган ўша йилнинг 25 Баёний М.Ю. Шажарайи Хоразмшоҳий // “Мерос” тўпламида, 259–бет.

www.arxiv.uz ўзида Ислом хўжа хонликда олиб борилиши зарур бўлган ислохот режасини ишлаб чикди. Ислохат дастури 10-банддан иборат бўлиб, ўша вақт учун тараққийпарварлик мезонлари асосида ишлаб чиқарилганди. Исфандиёрхон дастурни кўздан кечириб, 10- бандни ҳам тасдиқлаган. 1. Хонликдаги барча мансабдор шахслар давлат томонидан маош оладилар. Олдинги қоида бўйича солиқлардан тушган даромаднинг бир қисмини маош тариқасида харажат қилиш бекор қилинади. 2. Деҳқонлардан олинадиган ер солиғи, қазув пули бекор килинади. Солиқ тўловчиларнинг тоифаси қатъий белгилаб қўйилади. 3. Закот (Қаромол солиғи), бож ва хирож солиқлари қайта кўриб чиқилади, савдо-сотиқ солиқлари мувофиклаштирилади. 4. Шариат қоидалари... (қўлёзмада бўлган кейинги сўзларни ўқиб бўлмади). 5. Ерларни суғориш яхшиланади. 6. Йўл қурилиши ва ариқлардаги кўприкларни яхшилашга киришилади. 7. Барча шаҳар ва нойибликларда беморларни доволаш учун замонавий касалхоналар қурилади, алохида тиббий хизмат кўрсатиш яхшиланади. 8. Барча турдаги вақф ерлар қайта хисоб китоб қилинади ва улардан тушган даромадлар маданият маорифни ривожлантиришга сарфланади. 9. Барча мактабларда ўқитиш дастурига кўра, шунингдек, Янги усул мактабларида рус тили, жўгрофия, тарих дарслик сифатида ўқитилади. 10. Хон хазинасидаги хисоб-китоб қаттиқ назорат қилиниб, алоҳида кирим-чиким дафтарлари юритилади. Ушбу ислохатларни ўтказилиши хонликда қатъий тартиб интизом ўрнатиш, давлат мулкини талон тарож қилмаслик, солиқ тўловчиларнинг уни ўзлаштириши, авваллари солиқ туфайли келиб чиқадиган исёнларнинг олдини олишга сабаб бўларди. Шу каби бу ислохатлар Хоразмга жадидлар орзусидаги тараққий этган давлатларнинг илм-фан, техника ютуқларини олиб киришга хизмат қиларди. Ислохат хон томонидан тасдиқлангач, ҳаётга жорий қилина бошланди.

www.arxiv.uz Авваллари солиқ ундирувчиларнинг халқдан йиғиб олган солиқнинг маълум бир қисмини ўзига олиб қолиши каби талон-тарожликка чек қўйилди. Солиқ тўлашнинг қаттиқ назорат остига олиниши туркман ва қороқолпоқларнинг доимий равишда бўлиб турадиган исёнларининг олдини олди. Давлат ер эгалиги, мулк ер эгалиги, вақф ер эгалигининг аниқ хисоб китобини қилишга киришилди. Россиядан қурувчи мухандислар, ер тузувчилар Хоразмга олиб келиниб, ишга жалб қилинди. Улар билан биргаликда хонликдаги каналларга темир кўприк ўрнатиш лойихаси тузилди, мавжуд барча майдонларни ўлчаб чиқишга киришилди. Хива шаҳрининг Янги лоихаси тузилиб, унга кўра, шаҳар энига 3-баробар кенгайиши керак эди. Асфандиёрхон дастлабки ишларидан бири — Хива қалъасининг орқа тарафидаги ерларни ободонлаштириш бўлди. Янги Хива деб ном олган бу ердаги Урганч дарвозаси бузилиб, ўрнига кириш–чиқиш учун қулай 2 йўлакли янги дарвоза қуриш иши Отажон девонга буюрилди. Дарвозага яқин жойда Отажон девон почта–телеграф биноси учун янги иморат қуриш ишларини ҳам бошлаб юборди. 1911 йилда Асфандиёрхон Петербургга сафарга отланди. Хонга ҳамроҳ бўлганлар орасида Исломхўжа, Ҳусайн Муҳаммад девонбеги, Муҳаммад Вафо карвонбоши, Толибхўжа исмли амалдор бор эди. Хиваликлар 18 кун деганда Россия пойтахтига етиб бордилар. Император қабулида бўлган вақтида Асфандиёрхон Хивада шаҳзода Алексей номига касалхона қуришга рухсат сўради 26 . Ушбу таклиф маъқуллангандан кейин, Исломхўжа Петербург ҳарбий медицина академияси профессори В.Н.Сиротининдан қурилиши режалаштирилаётган касалхонада ишлашга лойиқ тажрибали врачни танлашда ёрдам беришни илтимос қилди. Асфандиёрхон ўз ҳамроҳлари билан 11 кун давомида Петербург атрофидаги гўзал жойларни тамоша қилгач, Москва орқали юртига қайтдилар. Москвада Исломхўжа Солдатенков номидаги шаҳар касалхонаси бош врачи Ф.А.Гетье билан учрашди ва унинг тавсияси билан архитектор 26 ЎзР. МДА, ф. И– 2, оп. 1, д. 305, л. 233.

www.arxiv.uz А.П.Роопдан Хивада қуриладиган касалхона биноси лойиҳасини тайёрлаб беришни сўради. Касалхонадаги тери–таносил, кўз ва юқумли касалликлари, жарроҳлик ва даволаш бўлимларида 50 ўрин режалаштирилган бўлиб, уларни қуришга 250 минг сўм ажратилди 27 . Хивадаги почта биноси қаршисида барпо этила бошлаган касалхона қурилиши Раҳимберган девонга топширилди ва у 1912 йилда қад ростлади. 1913 йил 10 февралда Асфандиёрхон ўз амалдорлари билан Романовлар сулоласининг Россияда 300 йиллик ҳукмронлигига бағишланган тантаналарда қатнашиш учун Чоржўйдан поездга ўтирди. 16 фералда Петербурга етиб борган хиваликлар икки ой давомида пойтахтда ушланиб қ олдилар. Шу вақтда ўтказилган бир қатор музокаралар натижаси ва бош вазир Исломхўжанинг саъй–ҳаракатлари билан Хивада қурилаётган касалхонада ишлаш учун врачларни таклиф қилиш масал а си ниҳоясига етказилди 28 . Асфандиёрхон ва унинг ҳамроҳлари Россиядан 1913 йил 12 мартда қайтиб келдилар 29 . Шу йил май ойида профессор Сиротинин Хива касалхонаси врачи лавозимига Саратов губерниясида ишлаётган қобилиятли жарроҳ ва кўз касалликларини яхши биладиган шифокор Алексей Федорович Ансимов номзодини таклиф қилди 30 . 1913 йил 4 июлда Хивага келган А.Ф.Ансимовга ишонч билдирилди ва у зарур жиҳозларни олиб келиш учун Москвага жўнатилди. Йўл–йўлакай, 1913 йил 15 июлда А.Ф.Ансимов Тошкентда Туркистон генерал–губернатори вазифасини бажарувчи Флуг қабулида бўлди ва Хива касалхонасида 1 сентябрдан ишга тушишга рухсат олди 31 . Касалхонадаги иккинчи врач лавозимига Наманган вилоятидаги Поп қишлоқ врачлик пунктида ишлаётган Гулсум Жаффаровна Асфандиёрова таклиф этилди 32 . 1908 йилда Петербург аёллар медицина институтини 27 ЎзР. МДА, ф. И– 2, оп. 1, д. 305, л. 252. 28 Махмудов М. Первая больница в Хорезме // “ Со в– е здр – е ” , 1984, № 1. ― С. 67–69 . 29 ЎзР. МДА, ф. И– 2, оп. 1, д. 305, л. 56. 30 Ў ша манба. ― лл. 5–7, 233. 31 Ўша манба. — л. 259. 32 Маҳмудов М. Саййид Исломхўжа номи берилса // “Хоразм ҳақиқати”, 1993, 30 июн; Маҳмудов М. Хоразм: тарих, одамлар, воқеалар. — Урганч, 2004. ― 139–бет.

www.arxiv.uz тугатган Г.Ж.Асфандиёрованинг отаси — полковник Султан Жафар Асфандиёров Туркистон генерал–губернатори девонхонаси таржимони сифатида кўп марта Хивада бўлган, айрим вақтларда хоннинг Россияга қилган сафарларида ҳамроҳлик ҳам этганди 33 . 1913 йил 23 сентябрда Хивадаги касалхона ишга тушир и лди. Шу муносабат билан Асфандиёрхон Т уркистон генерал–губернатори номига қуйидаги телеграмма ни жўнатди: “ Сиз ҳазрати олийларига шуни маълум қиламанки, мен томондан Хивада мартабаси олий тахт вориси, буюк князь Алекс ей Николаевич номига қурилган касалхона шу йилнинг 23 сентябрида , генерал–майор С. Цейль, уламолар ва амалдорлар иштирокида , мед и цина ҳизмати кўрсатиш учун очилди” 34 . Генерал–губернатор А.В.Самсонов ўзининг жавоб телеграммасида хонга миннатдорчилик билдириш 35 билан чекланиб қолмасдан, унга хат ҳам ёзди. Унда шундай сўзлар бор: “Халқингиз томонидан сизнинг номингиз ҳамма вақт дуо қилинади. Ҳолбуки, ўз халқи бахти учун яшаш ҳар бир ҳукмдорга саодат келтирувчи омил ҳисобланади. Ўйлайманки, Хива халқи ғамҳўрлик ва келажакдаги ҳимматли ишларингиз учун сиздек олий зотдан яна кўп меҳрибонликлар кўради” 36 . Хивадаги касалхонанинг очилиши маросимида қатнашган Баёний ёзганди: “Ушбу йил зулқаъда ойида дорушшифо, яъни духтурхонанинг биноси итмомга етди. Хон ҳазратлари онда яхши тўй бериб, тамоми уламо ва тамоми тўралар, беклар ва тамому амалдору оқсоқоллар ва тамоми элни даъват этдилар ва Русия духтурларидан икки духтурни талаб этиб келтурмиш 33 С.Асфандиёровнинг 1898 йил 18 октябрда ёзган таржимайи ҳолида Кичик Жуз султони Абулҳайр авлодидан эканлиги ва деярлик 30 йил давомида таржимон сифатида Туркистонда ишлаётганлиги, 1874 йилда уйланганлиги ва 8 та фарзанди борлиги ҳақида маълумот беради. Тўплаган бироз маблағи оиласини таъминлаб туриш ва болаларини тарбия қилиш учун сарфланганлиги, Тошкент яқинида сотиб олган 2 ер участкаси қўлдан кетганлиги сабабли нафақада яшаш оғирлиги ҳақида ёзади. “Ичан-қалъа” давлат музей- қўриқхонасининг “Хива хонлиги тарихи” бўлими экспозициясида 1888 йилда Муҳаммад Раҳимхон Феруз, Матмурот девонбеги ва Комил Хоразмий билан тушган С.Асфандиёровнинг сурати КП?????? билан намоишга қўйилган. 34 ЎзР. МДА, ф. И– 2, оп. 1, д. 305, л. 233. 35 Ўша манба. — Л. 237. 36 Ўша манба. — Л. 226–орқаси.

www.arxiv.uz эрдилар. Бири музаккар (эркак) ва бири муаннас (аёл) эрди. Ул иккови вилоятнинг тамоми зукуру аносдин (эркагу–аёл) бемор бўлғонларга мудово (шифо) этмакка мутакаффил (кафил) бўлиб, ул духтурхонада қарор топтилар. Оларга вофир вазифалар таъйин этдилар. Тамоми халойиқ хушҳол бўлиб, зукур ва аносдинким, бемор бўлса келиб шифо топиб кетар эдилар” 37 . Хива касалхонасининг довруғи тез орада бутун Қуйи Амударё ҳавзасида яшаётган халқар орасига кенг тарқалди. “Хива каби хонликнинг шаҳар– қишлоқлари аҳолиси ҳам касалхонага тиббий хизмат сўраб, ўз истаги билан мурожаат қиладилар” 38 ,— деб ёзганди бош врач А.Ф.Ансимов ўзининг 1914 йил 22 февралда Амударё бўлими бошлиғи номига ёзган мактубида. 1913 йилнинг октябрида касалхона ва унинг қошидаги амбулатория 1577 эркак ва 1162 аёлни, ноябрда — 2222 эркак ва 1976 аёлни, декабрда — 2358 эркак ва 1609 аёлни қабул қилди 39 . Қисман пуллик хизмат жорий этилгач, 1914 йил январида 1596 эркак ва 1128 аёл қабул қилинди, яъни мурожаат этувчилар сони олдинги ойга нисбатан 1238 нафарга камайиб кетди 40 . Бундай ҳолатнинг сабаблари қаторида А.Ф.Анисимов касалхона аптекасидаги зарур дори– дармонларнинг етишмаслиги ва уларнинг нархи қиммат эканлигини кўрсатган. Вазиятни яхшилаш учун Урганч ва Хивада дорихоналар очиш таклиф этилганди. Аммо А.Ф.Ансимов кейинчалик ўзининг ушбу ташаббусидан азият чекканлиги тарихий ҳужжатларда кўриниб турибди 41 . Чунки Петро– Александровскдаги фармацевт Матвей Берсудский аптекасининг Янги Урганчда очилган филиалида тиббий дори–дармонлар ўрнига кўпроқ ароқ– вино маҳсулотлари сотилиши маҳаллий аҳоли бу ерда ишлаётган русларнинг саломатлигига зарарли таъсир кўрсата бошлаганди. 1916–1917 йиллдарда Хива хонлигида рўй берган нохуш сиёсий воқеалар касалхона аҳволига ҳам ўта қаттиқ зарар етказди. Ажратилаётган 37 Баёний М.Ю. Шажарайи Хоразмшоҳий // “Мерос” тўпламида, 264–бет. 38 ЎзР. МДА, ф. И– 2, оп. 1, д. 309, л. 15. 39 ЎзР. МДА, ф. И– 2, оп. 1, д. 309, л. 15 –орқаси. 40 ЎзР. МДА, ф. И– 2, оп. 1, д. 309, л. 15 –орқаси. 41 Ўша жойда. — л. 46–47 .

www.arxiv.uz маблағларнинг камлиги, тиббий ходимлар ҳаётининг доимий хавф–ҳатар остида қолиши уларнинг Тошкент ва Москвага кетиб қолишларини тезлаштирди. Хонлик аҳолиси хотирасида ёрқин из қолдирган Хива касалхонаси фақат 1920 йил ёзидан бошлаб яна ўз фаолиятини рус врачлари ёрдамида тиклай олди, холос. Хива хонлигида жадидлар ҳаракати ХХ аср бошларида Хива хонлигида демократик ғоялар ҳам тез ёйила бошлади. Хивалик савдогарлар ва бадавлат кишилар Россия, Туркия ва Оврўпанинг айрим давлатларида бўлиб, у ердаги илғор фан ва маданият ютуқлари ҳамда давлат бошқарув услуби билан танишдилар. Натижада Хива хонлигида конституцион монархия ўрнатиш ва давлатни парламентар усулда бошқариш ғоялари илгари сурилди. Шу билан маориф соҳасини ислоҳ қилиш ва таълим–тарбия ишларини илғор мамлакатлар тажрибаси асосида қайта ташкил этиш фикрлари кенг тарғиб қилина бошланди. Ушбу прогрессив ҳаракат тарихда жадидчилик номини билан из қолдирди. XIX асрнинг 80–йилларида олдин Крим ярим оролидаги Бахчисарой шаҳрида, кейинчалик эса Россия империясидаги туркийзабон ҳалқлар яшайдиган ҳудудларда кенг ёйила бошлаган жадидчилик ҳаракатига крим- татар арбоби — Исмоилбек Гаспирали ўғли (1852-1914) асос солганди. Жадидлар ўз даврининг билимдонлари, шу билан бирга жаҳондаги бўлаётган воқеалардан бохабар инсонлар эдилар. Чунки улар жаҳон халқлари тилларини ҳам мукаммал ўрганган ва чет тиллардаги даврли нашрлар билан танишиб боргандилар. Жадидлар дастлаб янги услубдаги мактаб очиш билан шуғулланган бўлсаларда, кейинчалик улар матбуот, театр ва ниҳоят сиёсий соҳаларни қайта ташкил қилиш ташаббусларини кўтара бошладилар. Хивада ривожлана бошлаган жадидчилик ҳаракатининг ўнг оқими савдо- саноат капитали ва маҳаллий бойлардан йирикларини ўзига бирлаштирган эди. Уларнинг етакчиси бўлган бош вазир Исломхўжа ибн Иброҳимхўжа куёви бўлган Асфандиёрхоннинг мутлақ ҳокимиятини сақлаб қолган ҳолда,

www.arxiv.uz мамлакатда ижтимоий-иқтисодий ислоҳотлар ўтказиш йўли билан капиталистик муносабатларни ривожлантиришга кенг йўл очишга интиларди 42 . Хива жадидларининг сўл оқимига ўрта ва майда буржуазия, ҳунармандлар ҳамда меҳнаткашларнинг турли табақа вакиллари бирлашган бўлиб, уларнинг етакчиси — қозикалон Бобоохун Салимов эди. Унинг тарафдорлари орасида девонбеги Ҳусаинбек Матмуродов, Худайберган Девонов, Аваз Ўтар ўғли, Полёзҳожи Юсупов, Отажон Сафоев, Мулла Бекчон Раҳмонов, Отажон Абдалов, Жуманиёз Султонмурод каби тараққийпарвар кишилар бор эди. Улар янги услубдаги жадид мактабларини очиш йўли билан ҳалқ оммасининг маънавий-сиёсий онги ўстириш ва фаоллигини купайтиришни мақсад қилиб қўйгандилар. Хива жадидларининг аксарияти маърифатпарвар ғоялар билан суғорилган дунёқарашга эга ва кўпгина тилларни биладиган инсонлар бўлганлар. 1909 йил сентябрь-октябрь ойларида Хивада бўлган Россия ташқи ишлар вазири Минорский “Исломхўжа русчани етарли даражада тушунади ҳамда Кавказ, Қрим, Константинополда нашр этиладиган газеталардаги мусулмон адабиётини диққат билан кузатиб боради”,— деб ёзганди. 1910 йилда Хивага келган профессор А.Н.Самойлович девонбеги Ҳусайнбек Матмуродов ҳақида у киши “рус тилини билганлар, рус ва мусулмон газеталарига аъзо бўлганлар” 43 ,— деб гувоҳлик берган. Жадидчилик ҳаракати етакчиларидан яна бири — Полёзҳожи Юсупов ҳам араб, форс ва рус тилларида бемалол гапира олган 44 . У Россия ва Туркистонда чоп этиладиган “Таржимон”, “Вақт”, “Юлдуз”, “Тараққиёт” каби газеталарни доимий равишда ўқиб бор арди . Жадидчилик ҳаракати намоёндаси Бобоохун Салимов ўзбек, араб, 42 Тарихий адабиётларда “Ёш хиваликлар”нинг ўнг оқими раҳбари Исломхўжа янги тузум ва мамлакатни ривожлантириш тарафдори сифатида баҳо берилади // Полвонниёз Ҳожи Юсупов. Еш хиваликлар тарихи, 5–бет. 43 Садыков А.С. Россия и Хива в конце XIX начале ХХ века. — С. 130. 44 Полвонниёз Ҳожи Юсупов. Еш хиваликлар тарихи, 6–бет.

www.arxiv.uz форс, рус ва бошқа тилларни ва дунёвий билимларни эгаллаган дин арбоби эди 45 . Сўл оқим вақилларини қуллаб–қувватлаган прогрессив кайфиятдаги савдо-сотиқ доиралари вакиллари 1904 йилда “Жамияти хайрия” номли ташкилот туздилар ва янги услубдаги мактаблар очишда жадидларга моддий ёрдам бера бошладилар 46 . Шу йили 10 ноябрда Хива шаҳрида очилган жадид мактабига Қозондаги янги усулдаги “Муҳаммадия” мадрасасини тугатган Ҳусаин Қўшаев ўқитувчи этиб тайинланди. Дастлаб бу мактабда 12 нафар, кейинроқ эса 55 болалар таълим олдилар. 1906–1907 ўқув йилида Ҳ.Қўшаев хотини Комила Қўшаева билан бирга Янги Урганчда Хотин– қизлар мактабини ташкил қилдилар. 1906–1911 йилларда жадидлар Хўжаэли, Қўнғирот, Гурлан ва Шовотда янги услубдаги мактаблар очдилар. Уларда ўқитувчилик қилган маърифатпарварлар орасида Юсуф Аҳмедов, Муҳаммадшариф Худайберганов деган жадидлар бор эди. Хива хонлигидаги жадидлар мактаблар очиш билан бир қаторда ўқувчилар учун дарслик ва қўлланмалар яратиш борасида ҳам катта ишларни бошлаб юбордилар. Натижада жадидлар етакчиси Бобоохун Салимов Туркиянинг Истамбул шаҳрида таҳсил олаётган Мулла Бекчон Раҳмонов билан ҳамкорликда “Алифбе” ва “Ўқиш китоби”ни ёздилар 47 . 1912 йилда Исломхўжанинг 30 минг сўмлик ҳаражатлари эвазига Хивада икки қаватли европа услубидаги бино қурилди. Бинога рус–тузем мактаби жойлаштирилган бўлиб, унда таҳсил олган 100 дан ортиқ болаларга Россиядан таклиф этилган икки ўқитувчи таҳсил берди. Мактабда жадидчилик ғоялари асосида дунёвий билимлар берилиши билан бир қаторда таълим олаётган ўқувчиларга китоб, қоғоз, қалам ва бошқа ўқув қуроллари бепул тарқатиларди 48 . 45 Маткаримов М . Хоразм Республикаси давлат тузилиши, нозирлари ва иқтисоди . — 26-28–бет. 46 Полвонниёз Ҳожи Юсупов. Ёш хиваликлар тарихи, 5–бет. 47 Йўлдошев Ж, Ҳасанов С. Жадид тарихшунослиги асослари // Халқ таълими, 2004, № 11-12, 27–бет. 48 Туркестанские ведомости , 1913 , 19 декабрь.

www.arxiv.uz Хива хонлигида ташкил этилган янги усулубдаги жадид мактаблари маданият ва маорифни ривожлантириш, аҳоли ўртасида дунёвий билимларни тарқатишда прогрессив аҳамиятга эга бўлди. Улар билимдон кишилар сони кўпайиши, одамларнинг аҳлоқий сиёсий онгининг ўсишида жадидлар мактаблари муҳим роль ўйнади. Хива жадидлар ўз юртининг тараққиёти оқсаётганлигини англаб, мавжуд қолоқлик ва иқтисодий–сиёсий инқироздан қутулиш йўлларини излардилар. Уларда жамиятни демократик асосда бошқаришга ва давлатни мустақил ривожлантиришга интилиш кучайиб борди. Ушбу интилиш жадиларни давлат бошқарувини ислоҳ қилиш йўли билан Хива хонлигини дунёдаги демократик мамлакатлар қаторига кўтариш борасида ислоҳотларни амалга ошириш таклифини илгари суришга ундади. Мазкур тараққийпарвар ислоҳотчилик ташаббусининг бошида бош вазир Исломхўжа турарди. Жаҳондаги сиёсий жараёнлардан яхши ҳабар бўлган Исломхўжа 1910 йилда хонликда сиёсий–иқтисодий ислоҳотлар ўтказиш режасини таклиф қилди. Ундаги кўзланган тадбирлар орасида қуйидаги муаммоларни ечиш вазифа қилиб белгиланди 1. Мустаҳкам давлат бюджетини вужудга келтириш; 2. Ҳукумат хазинасидаги маблағларни мамлакатнинг ривожланиши учун ҳаражат қилиш; 3. Амалдорларга маълум миқдорда ойлик маош белгилаш; 4. Меҳнат мажбуриятларини (бегар) тугатиш; 5. Солиқларни муайян тартибда белгилаб қўйиш; 6. С уғориш ишларини тартибга солиш; 7. Почта ва телеграф алоқасини йўлга қўйиш; 8. Хонликга темир йўл келтириш; 9. Йўл ва кўприкларни тузатиш; 10. К асалхона ва мактаблар очиш 49 . Холис ният билан илгари сурилган ушбу тадбирлар қалтис бир вақтга 49 Собиров О. Исломхўжанинг ўлими // “ Хива ” журнали , 1993, 2-3-сон, 30 б.

www.arxiv.uz тўғри келди. Муҳаммад Раҳимхоннинг вафоти ва Асфандиёрхоннинг тахтга ўтириши натижасида жадидлар ҳаракатига нисбатан тазйиқлар кучайди. Янги хон давлатни мустақил бошқаришга уқувсиз, салоҳиятсиз киши эди. Хон тараққийпарвар, юрт ободончилиги йўлида жон куйдираётган амалдорларни давлат ишларидан четлатиш, ҳаттоки уларга жисмонан зарар етказишга ҳаракат қилди. Хоннинг бундай сиёсати қурбонларидан бири — қайнотаси ва меҳтари Исломхўжа эди. Бош вазир Асфандиёрхонга хазинадаги пулларни беҳуда сарфламаслик, чексиз маишат ва ичкиликбозликка берилиб кетмаслик ҳақида маслаҳатлар бериб турарди. Чунки мамлакат ривожланишига ва ислоҳотларни амалга оширишга жуда катта миқдорда маблағлар зарур эди. Бу кўрсатмалар Асфандиёрхонга ёқмади. Унинг атрофидаги бир гуруҳ ғаламис маслаҳатчилар гапига кирган хон Исломхўжани ўлдириш тўғрисидаги фикрларга қўшилди. Натижада 1913 йил 9 август куни кечқурун давлат ишларидан чарчаб уйига қайтаётган Исломхўжа ёлланган қотил томонидан ўлдирилди 50 . Қайнотасининг вафотидан кейин хон жадидлар ҳаракатининг бошқа аъзоларини ҳам таъқиб қилишни бошлади. Оқибатда Хива жадидлари хон тузумига қарши курашга киришдилар. 1914 йил августидан бошлаб жадидларнинг сўл оқими ижтимоий ҳаракат сифатида “Ёш хиваликлар” номи билан юритила бошланди 51 . Сиёсий партия сифатида шакллана бошлаган ушбу ҳаракатнинг ғоявий ва ташкилий жиҳатдан мустаҳкамланишида Полёзҳожи Юсупов, Ҳусаинбек Матмуродов, Назар Шоликоров, Жуманиёз Султонмуродов, Мулла Бекчон Раҳмонов, Бобоохун Салимов, Жуманиёз Ҳожи Бобониёзов, Отажон Сапаев, Бобохон Ёқубов, Ҳакимбой Муҳаммедов, Муҳаммадёр Абдуллаев, Худойберган 50 Ниязметов М. Заговор // «Хорезмская правда», 1993, 28 фев., 15 март; Собиров О. Исломхўжанинг ўлими // Хива, 1993, 2-3-сон, 30 б.; Бабаджанов Б. Кто убил Исламходжи // «Хорезмская правда», 1993, 9, 15 июня; Бабаджанов Б. Убийство сыновей Исламходжи // «Хорезмская правда», 1993, 9 июля; Рўзимбой Хасан. Саййид Исломхўжанинг қотили // Манзара, 1995, № 4; Маҳмудов М. Хоразм тарихидан саҳифалар. — У рганч, 1978. 51 Садыков А.С. Россия и Хива в конце XIX начале ХХ века. — С. 130.

www.arxiv.uz Девонов каби фаолларнинг ҳизматлари катта бўлди 52 .. Улар ижтимоий- сиёсий ҳаётда кескин ўзгаришлар қилишнинг объектив зарурлигини тушуниб етган, билимли, онгли, жасоратли кишилар эдилар. Ёш хиваликлар ҳаракати етакчилари Хоразмнинг келугуси равнақини таъминлаш учун барча прогрессив кучларни бирлаштириш, уларнинг сиёсий онгини ошириш ва ҳуррият учун ҳаракатга келтириш лозимлигини яхши билардилар. “Бизлар эса жаҳолат ва нодонлик касофатидин Хоразмнинг жаннатасо ҳавосида ва дарёйи Амуянинг кавсар масаллиқи оби зилолида ўлтириб емакка нон, гиймакка либос топа билмай дунёвий ва охиравий ишларидан бебаҳра қолиб ҳамиша бир-бирларимизни талон-тарож қилиб хору-зор ва паришон рўзғорликда умр ўткарурмиз” 53 ,— деб ёзганди Полёзҳожи Юсупов ўз эсдаликларида. Хивалик жадидларларнинг айримлари Москва, Петроград, Қозон, Анқара, Теҳрон ва бошқа шаҳарларда бўлиб, жаҳон фани ва маданияти билан бевосита таниша бошладилар. П.Юсупов ўзининг Истамбул, Миср ва Шомга қилган сафари ҳақида шундай деб ёзади : “Ул саёҳатимда усмонли турклари ва Миср арабларининг оташ арва ва тилгироф ва парахуд каби асари маданиятини ўзлари юритиб ва ишлаб юрганларини кўриб, биз мусулмонлар ҳам таълим ва таоллим кўрсак, ҳар турли тараққиётга қудрат ва қобилият борлигини англадим. Ва на тариқа халқ ва миллат бўлса ҳам тафовут қилмай, муносиб улфат тузиб, аларнинг илму ҳунарларидин истифода қилмоқ лозимлигини фаҳм қилдим” 54 . Хива хонлигида сиёсий муносабатларнинг кескинлаши ва уларнинг оқибатлари. ХХ аср бошларида Хива хонлигида синфий ва миллий кураш кескин ҳолатда намоён бўлди. Аҳолининг қашшоқлашиши, хон амалдорлари ва 52 ЎзР. МДА, 125–жамғарма, 1-рўйҳат, 609-иш, 8-варақ. 53 Полвонниёз Ҳожи Юсупов. Ёш хиваликлар тарихи. — Урганч, 2000 . — 51 –бет. 54 Ўша жойда, 53 –бет.

www.arxiv.uz катта ер эгаларининг зулми, адолатсизликнинг кучайиши натижасида айрим ҳудудларда норозилик ҳаракатлари авж олди. Айниқса туркманлар яшайдиган кам ҳосил ерлардаги аҳолининг турмуши мураккаблашиб борди. 1912 йилнинг бошида туркманлардан ер солиғи йиғиш вақтида вужудга келган норозиликни қурол билан бостириш юзасидан Туркистон генерал губернаторидан рухсат олинди 55 . Натижада Асфандиёрхон Амударё бўлими бошлиғининг ёрдами билан туркман овулларига жазо отрядлари юборди. Улардан бири Тахта ва Илонли оралиғидаги Жўжи овулини, бошқа бириси эса — Копукли овулини вайрон қилди. Жазо экспедицияси аъзолари тинч аҳолини қириш ва ҳаттоки аёлларга қарши куч ишлатдилар. Бу ҳолат ёвмуд туркманларининг қўзғолонларига туртки берди. Шу даврда сиёсий кураш майдонига Жунаидхон номи билан Қурбон Мамад сардор кириб келди. Ёши 5 0 га бориб қолган сардор шу вақтда мироб бўлиб ишларди. Тез орада унинг 250 га яқин сарбозлари руслар ва хон нинг жазо отрядлари билан қуролли тўқнашувлар бошлади. 1913 йилда Хива хонлигида аҳолиси даҳшатли очарчиликни ўз бошидан кечирди. Қурғоқчилик билан бир қаторда суғориш иншоотларининг қаровсиз қолганлиги ва ишдан чиққанлиги кўплаган ерларнинг экилмасдан қолинишига олиб келди. Айниқса така туркманлар яшайдиган Тажан ва Мурғоб воҳасидаги пахта экиладиган ҳудудлардаги камбағал деҳқонлар ижарага олган ерларини эка олмадилар. Хонликда мавжуд мураккаб шароит биринчи жаҳон уруши йилларида ҳам сақланиб қолди. Россия билан савдо алоқалари издан чиқди, Эрон ва Афғонистон билан эса деярлик тўхт аб қолди . Закаспий темир йўли ва Амударёда юк ташиш ишларининг қисқариши Хива хонлиги аҳолисининг ҳаётига ҳам ўта салбий таъсир кўрсатди. 1915 йилнинг март-апрель ойларида Тошҳовуз, Тахта, Хўжаэли, Кўҳна Урганч туманларида туркманларнинг қўзғолонлари авж олди. Қўзғолончилар маҳаллий бойлар ва заминдорларга қарши курашиб қолмай, балки рус ишбилармонлари мол-мулкларини ҳам талон-тарож қилдилар. “Лавзон” 55 ЎзР. МДА, И-1–жамғарма, 31-руйхат,1104-иш, 165-варак.

www.arxiv.uz акционерлик жамиятига қарашли савдо-саноат ширкати ва “Нобель” фирмаси бинолар и вайрон қилинди ва омборлари таланди. Ғазовот қалъаси яқинида бўлган жангда туркманлар Оллаберган ноиб ва Муҳаммад ясовулбоши қўл остидаги 1500 кишилик хон қўшинларига зарба бердилар. 1916 йил январида хон харамига Хўжаэлилик қорақалпоқ Дўстниёз Юсуповнинг қизи 15 ёшлик Энажон ва Манғитлик темирчи, ўзбек Жоббор Полвоновнинг 14 ёшар қизи Оймон келтирилганди. Улар хон саройидаги аҳлоқсиз муҳитнинг қурбони бўлдилар. Фарзандлари жасадини кўрган ота- оналарнинг ғам-ғуссаси норозилик ҳаракатига туртки берди. Хўжаэли оқсоқоли Аваз Хўжа бошлиқ одамлар адолат талаб қилиб Хивага қараб юриш қилабошладилар. Йўл–йўлакай уларга Қипчоқ, Манғит, Моноқ, Шовот, Гурлан Янги Урганч ҳунармандлари ва деҳқонлари ҳам қўшилдилар. Тез кунда қўзғолончилар сони 3 минг кишига етди ва 18 январ куни уларга яна шунча туркманлар ҳам келиб қўшилди. 1916 йил 3 февраль куни чор маъмурларига юборилган ахборотда қўзғолончилар сони 10 мингдан ошганлиги ва уларнинг ярми ўқ отиш қуролларига эга дейилганди. Қўзғолон раҳбарлари хонга вакил юбориб, адолат юзасидан музокара олиб бориш таклифини маъқул кўрдилар. Асфандиёрхон Хивага келган қўзғолон бошлиқларидан 6 кишини қатл қилдирди 56 . Хоннинг разил ҳаракати ва Петро–Александровскдан чиққан русларнинг Хивага яқинлашиб келаётганидан хавфсираган қўзғолончилар ўз шаҳар ва қишлоқларига қайтиб кетдилар. Аммо туркманларнинг хон истибдоди ва руслар зўровонлигига қарши қўзғолонлари давом этди. Меҳнаткаш ҳалқнинг қўзғолонлари хон ва йирик мулкдорлар зулми билан бир қаторда русларнинг мустамлакачилик сиёсатига қарши қаратилган бўлса, Жунайидхоннинг босқинчилик ҳаракати туркман феодалларининг манфаатларини кўзлаб амалга оширилаётганди. 1916 йил 7 январда Россия ташқи ишлар департаменти эълон қилган ахборотномада: “Ёвмуд қабиласи, агарда Хива хонлиги қўл остидан бутунлай ажралиб чиқса, 56 ЎзР. МДА, И–307 –жамғарма, 1- рўйҳат , 565 иш, 35 варақ .

www.arxiv.uz ўзига Жунайидни хон қилиб ташқи алоқаларида Туркияни танлаган бўлар эди” 57 — деган сўзлар бор эди. Жунайидхон қўшинлари туркман овулларидан ташқари ўзбеклар яшайдиган ҳудудларга ҳам кириб келдилар. Улар 1916 йилнинг 3–11 февралида Қўшкўпир, Тошҳовуз, Шовот, Гурлан, Хонқа туманларини бостириб кириб, қаршилик кўрсатган шахар ва қишлоқлар аҳолисини қаттиқ жазоладилар. Босқинчилик билан улкан ўлпон йиғган Жунайидхон сарбозлари Хива шаҳрини ҳам эгалладилар. Шаҳар аҳолиси бешавқатлик билан таланди ва улардан ўлпон ундириб олинди. Асфандиёрхоннинг яқин маслаҳатчиларидан Матфаво Баққалов, Абдуллабой Меҳтар, Қодирберган Маҳрам қатл этилди. Хон эса Жунайидхонга 60 минг тилла тўлаб, ўз хунини сотиб олди. Хон ва Жунайидхон, бошқа тукман қабилалари иштирокида, Қози-Калон фатвоси билан, Хон Жунайидхонга “Сардори Карим” олий қўмондон унвонини берди, Жунайидхон бўлса Исфандиёрхонни Хоразмнинг буюк хони деб эълон қилди. 58 . Жунаидхон Амударё бўлими бошлиғи полковник Колосовскийга хон атрофидаги амалдорларни ўзгаришни таклиф қилди. Қониқарли жавоб ололмагач, рус отрядларига ҳужум қилишни буюрди. Аммо рус аскарлари туркманлар ҳужумига бардош бердилар. Русларга қўшимча ёрдам келаётганлигини эшитган Жунаидхон 14 февралда Хивани ташлаб чиқишга мажбур бўлди. Хива хонлигида рўй бераётган воқеалар Туркистон генерал– губернаторлиги амалдорларини қаттиқ безовта қилганлиги боис, Сирдарё вилояти губернатори генерал–лейтенент А.С.Галкин бошчилигидаги жазо отряди сафарбар этилди. 14 февраль куни Хивага етиб келган отряда 3 та дружина, 600 қозоқ аскари, 3 та пулемёт батареяси ва бир пулемёт командаси бор эди. 17 февраль куни Қорақум саҳросига чекинган туркманларни таъқиб қилиш ҳақида буйруқ берган А.С.Галкин Жунайидхон қўшинларининг 57 ЎзР. МДА, И-1 –жамғарма, 1 2- рўйҳат , 1950 и ш, 54 варақ. 58 ЎзР. МДА, И–461–жамғарма, 1-рўйҳат , 1781-иш, 23-варақ.

www.arxiv.uz Эронга ўтиб кетишга имкон берганлиги ҳужжатларда қайд этилади 59 . Аммо Хоразм воҳаси атрофида яшаётган ва Жунаидхонга қўшилмаган туркман аҳолиси руслардан шафқат сўраган бўлсада, улар қаттиқ жазоланди, кўплари золимларча отиб ташланди. Хонлик аҳолисига, биринчи навбатда туркманлар оилаларига 4 млн. 554 минг сўм миқдорида ҳарбий ўлпон солинди 60 . Шундай қилиб, қўзғолон вахшийларча бостирилди. 1916 йил ўрталарида Хива хонлиги меҳнаткашлари чоризмнинг мустамлакачилик сиёсатига қарши ўлкада кўтарилган халқ қуролли ҳаракатига қўшилдилар. Шу йили 25 июнда подшо Николайнинг фронт орқасидаги ишларни бажариш учун чорак миллион ерлик аҳолини сафарбар қилиш тўғрисидаги фармони эзилган аҳолининг сабр–косасини тўлдириб юборганди. Хива хонлиги номига мустақил давлат бўлсада, у ҳамма тарафдан Россияга қарам давлат эди. Хонлик ҳудудидаги яшаётган 3000 яқин Ўрол казаклари хўжаликлари ҳисобидан фронт орти ишларига 426 киши сафарбар этилиши буюрилганди. Натижада Қипчоқ, Манғит, Хўжайли, Кўхна Урганч, Шуманой бекликларида босқинчи гуруҳларнинг ҳаракатлари хавфл тус олди. Октябрь-ноябрь ойларида Қипчоқдаги Чиғабой, Лавзонли Муҳаммад Назар ва Тожи Муродбийларнинг уйларига ўт қўйилди ва мол- мулки талон–тарож қилинди. Умумхалқ нозирлиги кучайиб бораётган бир шароитда 1916 йил декабрда Хивада махсус ҳарбий комиссарлик ташкил этилди. Унга хонликда бўлаётган воқеалардан рус ҳукуматини доимий хабардор қилиб туриш; хонликнинг барча мансабдор шахслари фаолиятини яқиндан кузатиб бориш; хоннинг ҳудудида осойишталикни таъминлаш вазифалари юкланди. Комиссарлик хон ҳокимиятини мустаҳкамлаш ва русларнинг мавқеини сақлашни таъминлаши лозим эди. Аммо тақдирнинг тақозоси билан воқеалар бутунлай кутилмаган тарзда рўй бера бошлади. 1917 йил феврали охирида жадидлар ҳаракати давомчиси бўлган ёш хиваликлар рус подшоси Николайнинг тахтдан ағдарилишини зўр ҳаяжон 59 ЎзР. МДА, И–907–жамғарма, 1-руйхат, 527-иш, 51-варақ. 60 Ўша жойда , 564-иш, 100 , 116 , 161-варақлар.

www.arxiv.uz билан кутиб олдилар. Бу вақтда Асфандиёрхон Бухоро амири Олимхон билан Ялтада дам олаётган бўлиб, улар зудлик билан юртига қайтдилар. Хоннинг Хивага келганини эшитган жадидлар халқ оммасини демократия учун курашга даъват қилишди. Ушбу ишга Хивадаги рус аскарларини ҳам тортишга ҳаракат қилинди. “Ёш хиваликлар” рус отряди бошлиғи полковник Мерзляковдан ёрдам сўрадилар. Ўз навбатида рус зобити хонни ўлдирмаслик шарти билан уларга ёрдам беришга розилик билдирди ва бир рота рус аскарларни ажратди. 1917 йил 4 апрелда Хива кўчаларида кўп минг кишилик намойишлар бўлиб, унда қатнашганлар “Йўқолсин зўрлик, шафқатсизлик, жабр, зулм”, “Яшасин озодлик” каби шиорларни ўртага ташладилар. Хивадаги рус ҳарбий гарнизони аскарлари ҳам намойишчиларга қўшилиб, хонга қарши қўзғолон кўтаришга чақирган бўлсаларда, ёш хиваликлар ўз мақсадларига тинч йўл билан эришишга умид боғладилар. 1917 йил 5 апрелда жадидлар вакили сифатида Асфандиёрхон олдига борган Полёзҳожи Юсупов ва Назир Шоликоров ёш хиваликлар талабларини баён қилдилар 61 . Қалтис вазиятни ҳисобга олган хон ҳуррият ҳақидаги манифестга имзо чекишга мажбур бўлди. Хон имзолаган ва ҳуррият эълон қилган ҳужжат 7 бобдан иборат бўлиб, унинг аввалгисида шундай дейилганди: “Тарих ҳижрий минг юз ўттиз бешинчи жумадилаввалнинг йигирма бешинчи куни эрдиким, мелодий йилнинг бир минг тўққиз юз ўн еттинчи йил апрель ойининг бешинчи кунида мен Хива хони Саййид Асфандиёр Баҳодирхон тубандаги ёзилган ўзимни ҳоҳишимни эълон қиламан. Аввало менинг содиқ фуқароларимга “Идораи Машрутия” бердим, токи улар ўзлари ҳоҳлаганича мамлакатни шариатга мувофиқ, ҳам замон тақозосига қараб идора қилсинлар. Чунончи, ўзлари ҳоҳлаганча фуқароларнинг маслаҳати билан сайлов қилиб, ҳукумат ишларига ўзлари ҳоҳлаган одил одамларни тайин қилсинлар” 62 . 61 Болтаев А. Хива тарихига оид ҳужжатлар // Ў з . Р . ФАШИ, қўлёзма № 9320. 62 ЎзР. МДА, 126–жамғарма, 1-рўйҳат, 609-иш, 8-варақ.

www.arxiv.uz Кўҳна Арк майдонига тўпланиб турган оломон манифестни хоннинг ўзи ўқисин дея талаб қилди. Халқ олдига чиққан Асфандирёхон ҳужжатнинг 2-3 қаторини ўқигач, кўзига ёш тўлиб, тамоғи бўғилиб қолди. Хон ёнида турган Назир Шоликоров унинг қўлидаги манифестни тортиб олиб, ўзи охиригача ўқиб берди: “Шу кундан бошлаб Хива хони ағдарилиб, янги ҳукумат тузилди”, деганда хон ерга қаради. Асфандиёр ва унинг амалдорлари жуда нохуш аҳволда Кўҳна Арк ичкарисига кириб кетишди. Халқ аста-секин тарқалди. Қозикалон Худайберган Охун, Ҳикматулла Охун, Иброҳим Охунлар ҳужжатга ўз муҳрларини босдилар. Хон мулозимларидан Иброҳим хўжа Ёқуб хўжа ўғлини, Рўзимуҳаммад маҳрам Муҳаммад Амин ўғлини ва Ота маҳрам Мамат маҳрам ўғлини “Ёш хиваликлар” қўлига гаров сифатида топширилганди. “Идораи Машрутия”га бошлиқ этиб ёш хиваликлар етакчиси Полвонниёз Ҳожи Юсупов ва Нозирлар кенгашига Ҳусаинбек Муҳаммадмуродов сайланди. Хивада янги давлат муассасаларида ишлай бошлаган ёш хиваликлар ҳокимиятни ўзбошимчалик билан бошқаришга чек қўйиш, хонга, шоҳзодалар, беклар ва вазирларга қарашли ортиқча пуллар ва мол- мулкларни муодара қилиш, хон томонидан тортиб олинган ерларни деҳқонларга қайтариб бериш, йирик заминдорларнинг ерларидан камбағалларнинг турмуш тарзини яхшилашда фойдаланиш, унумсиз ерларини суғориш учун ариқлар қазиш, вақф ерларидан олинадиган даромадларни шариат ҳукмига кўра фақат халқ маорифига сарфлаш, болаларга бепул таълим бериш учун ҳамма жойларда мактаблар, бепул касалхоналар ва шифохоналар очиш, мажбурий меҳнатни бекор қилиш, йўллар ва кўприкларни тузатишга киришишни режалаштирган эдилар 63 . Ёш хиваликлар дастлаб мамлакатнинг даромад дафтарини қўлга олди лар . Тез орада ф уқароларининг хон томонидан тортиб олинган мул-мулклари мусодара этиш таклиф қилинди. Деҳқонларга ер бериш, вақф, мактаб, 63 Содиқов А. Хивада халқ революциясининг ғалабаси. — Т., 1967. — 49–бет.

www.arxiv.uz маориф бўйича буржуа-демократик тадбирлар амалга ошириш бошланди. “Идораи машрутия”да туркманлар вакиллари бўлиши масалалари муҳокама этилди. Хон атрофига тўпланган йирик бойлар, дин арбоблари, маҳаллий амалдорлар мамлакатнинг демократия йўлидан ривожланишидан жуда ҳам манфаатдор эмасдилар. 1917 йил майда Кўҳна-Арк яқинида Хивадаги рус маъмурияти вакили генерал Х.Мирбадалов топшириғи билан Юсуф Охун, Жалол Охун, Давлат Охун, Тавдий афанди, Мулла Рамазон каби дин пешволари махсус намойиш уюштириб, унда ёш хиваликларни “Диндан қайтганлар” деб эълон қилдилар. Оломон Олий Мажлисни тарқатиб, хон ҳокимиятини қайта тиклашни талаб қилди. Натижада Олий Мажлиснинг 17 нафар аъзоси қамоққа олинди ва уларнинг айримлари қатл қилинди. Олий Мажлис ҳайъатига киритилган янги аъзолар орасида диндорлар ва катта ер эгалари бор эди. Унинг раиси лавозимига Ортиқ Охун, Нозирлар кенгаши раиси лавозимига Исоқ Хўжа ва унга ёрдамчи этиб Давлат Охун тайинланди. 1917 йил 23 майда “Идораи машрутия” тарқатиб юборилди ва унинг аъзоларидан кўплари ҳибсга олинди. Ёш хиваликлар етакчилари Полвонниёз Ҳожи Юсупов ва Назир Шоликоров “динсизлик”да айбланиб, қозикалон судига берилди. Судда Назир Шоликоров “Мен Русия фуқароси бўлганимдан мени хоннинг суди эмас, балки Русия суди суд қилиши мумкин” дея паспортини кўрсатиб, қозикалоннинг рухсат беришини ҳам кутмай чиқиб кетади. П,Юсупов эса Хива ҳарбий гарнизонида хизмат қилувчи бир рус аскари ёрдамида суддан қутилиб қолади. Шундан кейин таъқиб этилаётган П.Юсупов ва Н.Шоликоров Тошкентга, Ж.Султонмуродов Петро- Александровскка, айрим ёш хиваликлар Чоржўй ва Мари шахарларига қочиб кетдилар. Эндиликда курашни давом этирган ёш хиваликлар Туркистон шўролар ҳукумати ва унинг Амударё бўлими бошлиқларидан ҳарбий ёрдам сўрашни лозим топдилар. 1917 йил октябрида Россияда ҳокимиятнинг большевиклар қўлига ўтиши Хива хонлигида жойлашган рус солдатлари орасида инқилобий ҳаракатларни

www.arxiv.uz кучайтириб юборди. Уларга Петро-Александровск ва Чоржўй шаҳарларидан келаётган ҳабарлар катта таъсир ўтказарди. Аскарлар орасида ўз бошлиқлари буйруқларига бўйсунмаслик, ҳизматдан бўйин товлаш ва қочиш холатлари кўпая борди. Хива гарнизони бошлиғи полковник М.И.Зайцев Хива хони, Оренбург казаклари атамани А.И.Дутов ва Жунайидхон билан тил бириктириб, инқилобий чиқишларни қурол кучи билан бостириш, шўроларга ҳайрихоҳ бўлган барча одамларни таъқиб остига олиш, қамоқда ётган 17 та ёш хиваликларни қатл қилиш режасини тузаётганди 64 . Хивадаги инқилобий кайфиятдаги рус қўшинлари зудлик билан Петро-Александровска жўнатишга қарор қилинди. Асфандиёрхон ва рус мустамлакачилари зулмига қарши чиқишлар хонликнинг кўпгина шаҳар ва қишлоқларида ҳам рўй бера бошлади. Меҳнаткаш халқ оммасин билан ҳукмрон табақалар, ката ер эгалари, савдогарлар ўртасидаги зиддиятлар кучайиб борарди. Хонликда аста- секинлик билан кескин сиёсий ҳаракатлар етилаётганди. 1917 йил декабри охирларида Полвонниёз Ҳожи Юсупов ва Назир Шоликоров Тошкентга етиб келдилар ва Туркистон ўлкаси халқ комиссарлари кенгашига Хивадаги аҳвол тўғрисида тўла ҳисобот бердилар. Улар Туркистон АССР вакилларидан Хиванинг ички ишларига аралашиш ва қамоққа олинган сафдошларини хон чангалидан қутқаришни илтимос қилдилар. Ёш хиваликларнинг бу илтимоси шўролар ва большевикларга маъқул бўлди. Чунки улар тез орада Хива хонлигини тугатиб, унинг ўрнида Хоразм шўро жумҳуриятини ўрнатиш режаси бор эди. Натижада ёш хиваликлар ва бошқа демократик кучларга ёрдам бериш ва уларни хон зулмидан ҳимоя қилиш ниқоби остида большевиклар Хиванинг ички ишларига аралашишни кучайтирдилар. 1918 йил январида полковник И.М.Зайцев бошлиқ рус аскарларининг Хивадан жўнаб кетиши Асфандиёрхоннинг умидини сўндирди. Русларнинг кетиши билан Жунайидхон 1600 навкарлари билан Хивани ишғол этди ва 64 Муҳаммадбердиев К.Б. История Хорезмской революции. — Т., 1986. — С. 44.

www.arxiv.uz хонни ўзига итоат қилдирди 65 . Маҳаллий амалдорлар норозилиги эътиборга олган Жунаидхон расман хонни ўз тахтида қолдирсада амалда хонликни бошқариш жиловини ўз қўлига олганди 66 . Вужудга келган қўш ҳокимиятчилик шароитида Хивада ҳарбий-феодал диктатура ўрнатилди. 1918 йил 12 майда Тошкентда ёш хиваликлар партиясининг Марказий инқилобий кўмитаси тузилди. Кўмитага Полвониёзҳожи Юсупов (раис), Бобожон Яқубов (ўринбосар), Атажон Сапаев (котиб), Муҳиддин Умаров (ҳазиначи), Назир Шоликоров ва бошқалар аъзо бўлиб қирдилар 67 . Ҳудди шундай кўмита Петро–Александровскда ҳам тузилган бўлиб, унга Ж.Султонмуродов раҳбар этиб сайланди. Ёш хиваликлар ҳаракати раҳбарларининг Туркистон республикаси Марказий Ижроия Кўмитасига тақдим қилган ҳаракат дастурида хон истибдодидан қутилиш учун қуролланган аскарлар юбориш, ёш хиваликларни қуроллантириш, озод қилинган Хивани эса Туркистон республикаси таркибига қўшиш каби таклифлар бор эди. Жунайидхон буйруғи билан 1918 йил майида ёш хиваликларнинг кўзга кўринган раҳбарларидан 24 нафари Хивадаги бозор майдонида отиб ташланди. Улар орасида Ҳусайинбек Матмуротов, Исокҳўжа Ҳўжаев, Абдусалимҳожи Исломҳўжаев, Ҳожи Авазберди Эшоновлар бор эди. Бутун воҳа шаҳар ва қишлоқларида демократик кайфиятдаги ёш хиваликлар ва Амударёнинг ўнг соҳилида ўрнатилган шўроларга ҳайриҳоҳ бўлган фуқаролар таъқиб этила бошланди. Ушбу ҳолат ҳам янги диктаторни қониқтирмади. Жунаидхон на нафақат Хива хонини бўйсундириш, балки барча аксилинқилобий кучлар ёрдамига таянган ҳолда Амударёнинг ўнг қирғоқида ўрнатилган шўролар ҳукуматини йўқ қилишга маҳкам бел боғлаганди. Шу 65 Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция? Вторжен ие? События в Х и винском ханстве (1919–1920 гг.). — Нукус: Билим, 1997. — С. 6. 66 Погорельский И.В. История Хивинской революции и Хорезмской народной саветской республики ( 1917-1924 гг.) . — Л .: ЛГУ, 1984 . — С. 76 . 67 Каландаров Н.Х. Образование и деятельность Хорезмской коммунистической партии (1920–1924 гг.). — Т.: Узбекистан, 1975. — С. 40.

www.arxiv.uz мақсадда у хонлик аҳолисидан аскарликка яроқли деҳқонларни от-араваси, озиқ-овқати ва ем-ҳашаги билан ўз навкарлари қаторига қўша бошлади. Натижада у отлиқ аскарлари сони ни 4 мингга ва пиёдалари сонини 6000 нафарга ет казди 68 . 1918 йил сентябри ўрталарида Жунайидхон ўзининг Хива хонлиги ҳудудидаги асосий душманлари бўлган туркман сардорлари Қўшмамадхон, Ғуломали ва Шомурод бахшиларни енгиб, Амударё бўлими худудига бир неча бор ҳужум уюштирди. Амударё бўлими раҳбарлари қизил гвардия қисмларини тузиш билан бирга, Туркистон республикасидан ҳарбий ёрдам сўрадилар. Натижада Н.А .Шайдаков бошчилигида 100 кишилик қизил аскарлар отряди Чоржўйдан Петро-Александровска “Верний” пороходида жўнат ил ди. 1918 йил 20 сентябрда Петро-Александровскга е тиб кел ган о трядда 2 та пулемёт ва 2 та тўп бор ҳам эди 69 . Н.А.Шайдаков тез орада Амударё бўлими ҳарбий комиссари қилиб тайинланди. 1918 йил 19 сентябрда Туркистон республикасининг Хива ва Амударё бўлими ишлари бўйича фавқулотда вакили қилиб эсер, штабс-капитан В.П.Коноплев тайинланганди. У ҳам шу ойнинг охирида 120 кишилик отряд билан Петро-Александровскка етиб келди ва шаҳар совети ҳамда ҳарбий раҳбарликни ўз қўлига олди. В.П.Коноплев Урал казаклари атамани Фильчевга ҳар бирида 100 тадан отлиқ бўлган 3 та отряд тузишни буюрди. Шу орада Жунаидхон Асфандиёрнинг тақдирини ҳал қилди. Унга хоннинг Туркистон шўролар ҳукумати раҳбарларидан қўшин билан ёрдам беришни сўраб ёзган сохта мактуби юборилади. Ушбу мактуб ҳийла тариқасида Тошкентда Назир Шоликоров ва Полёзҳожи Юсупов томонидан тайёрланган бўлиб, у ёш хиваликлар мухлиси Юсуп Девонов орқали Бадиркентда ўтирган Жунаидхонга етказилади. Бу ҳақда тарихчи Комилжон Абдуллаев қуйидагиларни ёзганди: “Юсуп Девонов Жунаидхон олдига 68 Погорельский И.В. История Хивинской революции и Хорезмской народной саветской республики . ― С. 85. 69 Погорельский И.В. История Хивинской революции и Хорезмской народной саветской республики . ― С. 8 3 .

www.arxiv.uz боришдан сал олдинроқ уни ёнига Хон эшон борган бўлиб, икковлари суҳбатлашиб ўтирган эканлар. Хон эшон Жунаидга Асфандиёрни ёмонлаб: “Сиз Асфандиёрнинг сўзига кўп ишонаверманг, унинг сўзи билан иши бошқа” деб турганда уйга Юсуп Девонов икки хатни олиб киради. Жунаидхон хатларни маслаҳатчиси Хон эшонга узатади. У хатларни ўқиб бўлгач, Жунаидга қараб: “Мана айтмадимми! Сиз душман деган ёш хиваликлар аксинча бизга яхшилик қилганлар. Агар бизга қарши юбориладиган 10 минг кишилик рус аскарлари келса, ҳолимиз мушкуллашган бўлар эди” дейди” 70 . Бу нохуш хабардан жаҳли чиққан Жунаидхон Асфандиёрни ўлдириш учун ўз ўғли Эшим бошчилигида бир гуруҳ туркманларни Хивага юборади. Улар орасида Вакил оға деган йигит бўлиб, унинг отаси Дурди Вакил туркман уруғ бошлиқларидан бири сифатида 1916 йилда руслар томонидан отиб ташланганди. Вакил оға отасининнг ўлимида Асфандиёрхоннинг айби бор деган мақсадда хонни қатл қилишни ва ўч олишни ўзига топширишни сўрайди. Нуруллабой саройи ҳовузи олдида ўтирган хон туркманлар билан сўрашган вақтда вакил оға саломга чап қўлини узатади. “Асфандиёр “Вакил оға сен нима учун сўл қўлинг билан кўришдинг?” деб айтиши билан Вакил оға ўнг қўлидаги катта пичоқни чиқариб Асфандиёрхонни сўйиб ташлайди. Асфандиёр тўппончасини олишга урунган бўлсада, у улгурмаган эди” 71 . Мазкур фожеали воқеа 1918 йил 30 сентябрда рўй берганди. 1918 йил 3 октябрда тахтга Саййид Абдулла тўра ўтказилади. Асфандиёрнинг катта акаси бўлган Ушбу шахс ҳунармандчилик билан кун кечирар ва давлат ишларидан анча йироқ эди. Натижада у Жунайидхон қўлидаги қўғирчоқ хон сифатида из қолдирди. Барча юқори лавозимларга эса Жунаидхон яқинлари тайинлади. Жунайидхон Петро-Александровскда бўлаётган воқеалардан тўла хабардор бўлиб турарди. 1918 йил 24 ноябрда унинг кўшинлари Петро- 70 Абдуллаев К. Ёш хиваликлар // Хива, 1993, № 2–3. — 12–бет. 71 Ўша жойда.

www.arxiv.uz Александровскни қамал қилди. Туркманларнинг 7 марта ҳужумини мардонавор қайтарган ва 11 кун давомида қаршилик кўрсатган шаҳар ҳимоячилари 3 декабрда қарши ҳужумга ўтиб, Жунайидхон навкарларини Шаббоз томон чекинишга мажбур қилдилар. Натижада Петро- Александровскка қилинган ҳужум чоғида туркманлардан 1700 га яқини қириб ташланди 72 . Петро-Александровск қамали вақтида Жуманиёз Султонмуродов раҳбарлигидаги ёш хиваликлар инқилобий кўмитаси аъзолари Аҳмаджон Ибрагимов, Исмоил Ваисов, Вафо Полвонниёзов жасорат кўрсатдилар 73 . Жунайидхон Петро-Александровскни қамал қилиш билан бир вақтда Нукусга ҳам аскар юбориб, уни ўраб олган эди. Амударё бўлимига Закаспий фронти ва Чоржўй шаҳарларидан темир йўлчилар ва кўнгиллилардан Наумов бошчилигида 250 кишилик отряд ёрдамга келди. Улар ва Петро- Александровскда мавжуд 3 та рота солдатлари асосида Биринчи Хива инқилобий батальони тузилди. Т ез орада отлиқ аскардан иборат полк шаклланди ва унда ва 1598 аскар бор эди 74 . 1919 йил баҳорида Петро–Александровскга Жунаидхон навкарлари ҳужум қилгани сабабли Чоржўйдан Қизил Армия отряди ёрдамга жўнатилди. Улар тушган пороход 28 мартда дарёнинг энг тор жойларидан бири — Туямўйин даррасига яқинлашганда пистирмадан ҳужум қилинди. Кемага жиддий талофат етказилган ва бир неча жангчи, жумладан отряд командири С.Наумов ярадор бўлсада, қизил аскарлар Оролча бува деган жойда тўп ва милтиқлардан отилган ўқлар ёмғири ёрдамида қирғоққа чиқишга муваффақ бўлдилар. Икки ўртадаги рўй берган қонли тўқнашувда Жунаидхоннинг 500 га яқин навкарлари (Г.Непесов) ҳалок бўлдилар. 72 Чепрунов Б. Поход Джунаидхана на Турткуль / “ К десятилетию Бухарской и Хорезмской революции ” китобида. — Т., 1930 . 177–бет. 73 Досумов.Я.М. Очерки истории Каракапакской АССР . — Т .: Госиздат, 1962. — 67– бет. 74 Погорельский И.В. История Хивинской революции и Хорезмской народной советской республики . — 8 7–бет.

www.arxiv.uz Жунаидхон аскарларининг орқасидан таъқиб қилиб, Питнак қалъаси томон юра бошлаган қизил аскарлар дуч келган одамларни отиб ташлайвердилар. Улардан омонлик тилаб, вазиятни тушунтириш учун совға– салом кўтариб олдиларига пешвоз чиққан Қутлумурод оқсоқол, Ниёзмат хатиб, Низомиддин эшон, Мадамин элакчи, Бобониёзбой бошлиқ қишлоқнинг нуфузли одамлари ҳам қурбон бўлдилар. Шу куни қишлоқда 70 дан ортиқ бегуноҳ одамларнинг қони тўкилди 75 . 1919 йил 1 апрелда Петро–Александровскда ёш хиваликларнинг инқилобий кўмитаси таркибига Мулла Жуманиёз Султонмуродов, Ҳаким Муҳаммедов, Бобожон Отажонов, Шайхуддин Ҳасанов, Зокир Бекчурин ва бошқалар киритилди. Ревком аъзолари ўзлари истаган тарзда Хива аҳолисининг инқилобий кайфияти ҳақидаги баъзан ҳақиқатдан узоқроқ маълумотларни Тошкентга юбориб турдилар. Шу йилнинг баҳорида Хива хонлигининг Қўнғирот, Хўжайли, Кўҳна ва Янги Урганч, Тошҳовуз, Маноқ, Илонли, Манғит, Қипчоқ, Гурлан, Қиличбой, Шовот, Ғозовот, , Хонқа, Бешариқ, Ҳазорасп, Дарған ота каби йирик аҳоли пунктларида ҳам ёш хиваликларнинг яширин ташкилотлари тузилди 76 . Жунайидхон янги тузилган қизил аскарлар қўшилмалари билан юзма-юз тўқнашишдан қўрқиб чекина бошлади. 1919 йил 9 апрелда Тахта қалъасида бошланган музокалар вақтида Жунайидхон большевиклардан хонликнинг ички ишларига аралашмаслик ва хонлик ҳудудидан ўз қўшинларини олиб кетишни талаб қилди. Имзоланган шартномага биноан, хонликдаги халқларниниг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи ҳамда ҳар иккала томон ҳам уруш ҳаракатларини тўхтатишни келишиб олдилар. Мазкур шартнома нафасни ростлаб олиш учун бир ниқоб эканлиги тез орада маълум бўлди. 1919 йил баҳорида Хива хонлигида рўй бераётган воқеаларга Урал казакларининг таъсири кучли бўлди. Заир поселкаси ва Тўрткўл яқинида яшаган ҳамда асосан балиқчилик билан тирикчилик қилаётган казакларнинг совет маъмурлари томонидан тазйиқ остига олиши натижасида уларнинг 75 Қурбонбоев С. Питнак тарихи. — Урган ч : Хоразм, 2001. — 2 5–26 –бет. 76 Каландаров Н.Х. Образование и деятельность Хорезмской компартии . — С. 42.

www.arxiv.uz айримлари норозилик ҳаракатига қўшилдилар. Қўлида қуроли бор казаклар атаман М.Филичев қўмондониги остидаги 3-Заир отрядига келиб қўшила бошлади. Петро–Александровск томондан юборилган вакиллар билан музокаралар натижа бермагач, 1919 йил июл ойи охирларида 222 кишидан иборат казаклар отряди Чимбойга жўнаб кетди. Казаклар исёни кунларида Чимбой атрофларида Хон Мақсим лақабини олган Убайдулла Баховутдинов (1887–1956) 77 ва Қўнғирот беги Бола Бий бошчилигидаги қорақалпоқлар отрядлари аҳолини ҳимоя қилишни ташкил этдилар. Хон Мақсим ва Бола Бий Эшонқалъала ва Қўнғирот аҳолисини қуроллантириб, 2 минг кишилик ўз–ўзини ҳимоя қилиш отрядлари ташкил қилдилар 78 . Аммо совет маъмурлари қорақлпоқларнинг ушбу ҳаракатларини казаклар исёнини қўллаб–қувваилаш деб баҳоладилар. Шу боис Туркистон АССР ташқи ишлар комиссари С.Турсунхўжаев “Мусулмонларнинг казаклар аксилинқилобий исёнига қўшилиши — жуда ачинарли ва бизнинг Хивага нисбатан олиб бораётган сиёсатимизни ўзгартиришни талаб қиладиган масаладир” 79 ,— деб тан олишга мажбур бўлганди. Казакларни қуролсизлантириш учун Замисляев ва Николаев бошличилигида юборилган 80 кишилик отряд 14–15 август кунлари Чимбой яқинидаги Тозгара деган жойда бўлган жанглар вақтида тор–мор келтирилди. Мавжуд вазиятда қорақалпоқлар етакчилари билан келиша олган М.Филичев Чимбой уезди ҳукуматини тузди. Унга казаклар вакилларидан Шишенков, Сальников, Гутарев, Бажедомов, Шевелев, қорақалпоқ ва ўзбеклардан Ибрагим Одилов, Иноят Ниёзов, Сейтназар Пирназаров, Хон Мақсим, Бола Бий кирди. Жунаидхон М.Филичевни Амударёнинг ўнг соҳилидаги ягона қонуний ҳукумат деб тан олишга 77 Усенов Е . Хан Мақсим. Тарихий публицистик қ исса. — Нукус: Қарақалпақстан, 1997. — С. 20. 78 Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. — С. 2–13. 79 Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Т. 2. — Т.: Госиздат, 1967. — С. 487–488.

www.arxiv.uz шошилди 80 . Хоразм воҳасидаги шўроларга қарши кучларни бирлаштириш ҳаракатлари давом этди. 1919 йил 30 сентябрда адмирал Колчак Омскдан Жунаидхонга ёзган мактубида, полковник Худяков билан бирга 8 нафар офицер ва 130 нафар казакаларни ёрдамга юборганлигини билдирди. Устюрт орқали Эронга ўтиб кетаётган Урал казаклари атамани генерал Толстов 1919 йил 2 октябрда Гурьевдан атаман М.Филичевга 120 нафар казакларни кўмакка жўнатгани ҳақида хабар берди 81 . 1919 йил августида Закаспий фронти вакили Н.Шайдаков Хива аскарлар гуруҳининг кўмондони қилиб тайинланди. У 17 августда Петро- Александровскка қизил аскарлар отряди билан етиб келди. 1919 йил сентябрида Петро-Александровскда ҳарбий ҳолат эълон қилиниб, Инқилобий кўмитага раис этиб Н.А.Шайдаков тайинланди. 1919 йил 3 ноябрда ёш хиваликлар ва инқилобий кўмитанинг қўшма мажлиси бўлиб, унда Турккомиссиянинг Хива ишлари бўйича вакили ҳам қатнашди. Мажлис Жунайидхон ва унинг тарафдорларига қарши барча инқилобий кучларни бирлаштириш ҳақида қарор қабул қилди. Шу вақтда Жунаидхон атаман Фильчев ва хон Мақсум отрядлари ёрдамида Петро-Александровскга янги ҳужум режасини тузаётганди. 1919 йил 20 октябрда Туркфронт ҳарбий инқилобий кенгаши Турккомиссия вакили Г.Б.Скаловга Хивада бўлаётган воқеалар юзасидан мустақил қарор қабул қилиш ва ҳаракатларга аралашиш ваколатини берадиган мандат берди. 1919 йил 1 ноябрда махсус топшириқ билан Тошкентга юборилган Петро–Александровск гарнизони сиёсий комиссари Аркадий Динин Чоржўйдан Туркистон Республикаси Мудофаа Кенгаши раиси Ф.Л.Железовга телеграф орқали қуйидаги ахборотни жўнатади: “Хивада инқилоб бошланди. Қуйи Амударёдаги ёвмуд ва ўзбекларнинг бир қисми уларни эзиб келаётган Жунаидхон ҳукуматига қарши бош кўтарди. 80 Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. — С. 14. 81 Досумов Я. Каракалпакия в годы гражданской войны. ― Нукус, 1975. — С. 104.

www.arxiv.uz Урганч ва Хўжаэли оралиғида жанглар кетмоқда. Қўзғолонда бизнинг ёш хиваликлар Ревкоми амалий иштирок этмоқда. Қўзғолончиларнинг вакиллари Тўрткўлга келиб, қурол кучи билан ёрдам беришни сўрамоқдалар. Партия ва совет ташкилотлари ушбу масалани ўзлари ҳал қила олмасдан Тошкент билан музокара юритиш учун менга ваколат бердилар” 82 . 1919 йил ноябрь ойларининг бошларида Фильчев ва Хон Мақсим отрядлари Нукус шаҳрини хавф остида қолдирдилар. Шахарни ҳимоя қилиш учун барча чора-тадбирлар кўрила бошланди. 1919 йил 11 ноябрда Петро– Александровскдаги Хива гуруҳи қўмондони Н.А.Шайдаков 1–Хива батальони (360 аскар), отлиқлар эскадрони (150 отлиқ аскар), тўпчи ва пулеметчилар (125 нафар) ва матрослар (40 нафар) билан “Хивинец” пароходи ва “Верный” теплоходида Нукус қалъасига ҳарбий юриш бошлади 83 . 19-20 ноябрда қизил аскарлар Нукусга 15 чақирим қолганда қирғоққа тушдилар ва жангга киришдилар. Нукус шаҳри қамалдон озод қилинди. Фильчев ва Хон Махсим отрядлари қисман мағлубиятга учраган бўлсаларда, чекиниб асосий кучларини сақлаб қолдилар Тошкентдан Чоржўйга келган Турккомисия вакили Г.Б.Скалов иҳтиёрига Хива қўшинлари гуруҳининг бош кўмондони қилиб тайинланган Туркфронт штаби оператив бўлими раиси Н.М.Шербаков қўмондонлиги остида отряд ажратилди. 26 ноябрда отда йўлга чиққан Г.Б.Скалов бир ҳафтадан кейин Петро–Александровскага етиб келди. Казаклар оқсоқоллари билан бўлган музокаралардан кейин Г.Б.Скалов казакларнинг диний маросимлари ва А м у дарёда балиқ овлаш ларини тақиқловчи кўрсатмалар бекор қилинди. Тўрткўл яқинидаги казаклар посёлкасида ўтазилган мажлисда оқсоқолларни Филичев олдига юбориш ва қуролли қаршилик кўрсатиш ҳаракатларини тўхтатишга даъват қилди. Ушбу тадбирларнинг ижобий таъсири натижасида казакларнинг шўролар ҳукумати билан музокараларига йўл очилди. 1919 йил 11 декабрда Г.Б.Скалов ташаббуси билан Амударё инқилоб 82 Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. — С. 9. 83 Очерки истории Каракалпакской АССР . Т. 2 . — С. 73; Шербаков Н.М. Таким было начало . — Т. : Узбекистан, 1964 . — С. 70.

www.arxiv.uz кўмитаси қайта ташкил этилди. Кўмита раиси Н.П.Солдатовнинг ўринбосари этиб Муҳаммаджон Болжонов, аъзолари қаторига Г.Б.Скалов, Шайхуддин Ҳасанов, Аминжонв Макаев, котиби килиб Линде ва И.М.Митин сайланди. Янги таркибдаги Инқилобий кўмитанинг биринчи мажлисига таклиф этилган Н.А.Шайдаков, партия ва совет ташкилотлари раҳбарлари ҳамда ёш хиваликлар вакиллари мавжуд сиёсий вазиятни таҳлил қилишга ҳаракат қилдилар. Инқиобий кўмита Н.А.Шайдаков кўмондонлигидаги Хива аскарлар гуруҳи деб аталган ҳарбий кучларни қайта шакллантириб, унга Амударё гуруҳи ҳарбий кучлари деган номни берди. Бу ҳарбий қисм Чоржўйдан тортиб, то Орол денгизигача бўлган ҳудудни назорат этиши керак эди.. Унинг таркибида икки отряд: Н.Шайдаков бошчилигидаги Шимолий ва В.Урядов бошчилигидаги жанубий отрядлар шаклланди. Амударё гуруҳи ҳарбий кучларининг кўмондони қилиб М.Н.Шербаков тайинланди. Бу даврга келиб сўл қирғоқ Хоразм воҳаси аҳолисига Жунайидхоннинг ҳатти–ҳаракатлари мислсиз азоб-уқубат келтираётган эди. Унинг мислсиз ҳарбий диктатураси даврида ҳар бир туркман отлиғидан (30 таноб ердан) 30– 40 тилла ва ҳар бир таноб ўзбек қўлидаги ердан 5 тилладан қўшимча ер солиғи ундирила бошланди. Маълум ёшга тўлган ҳар бир эркак сардор қўшинида навкар сифатида ҳизмат қилишга мажбур эди. 1919 йил охирларида Хива хонлигидан Петро-Александровскка қочиб келганлар сони 20 минг киши га етди. Бу ерда Ж.Султонмуродов бошчилигидаги ёш хиваликлар кўмитаси ҳарбий отрядлар тузиб, Жунайидхон диктатурасини тугатишни мақсад қилиб қўйди. Хива хони ва Жунайидхон билан олиб борилган музокаралар кутилган натижа бермагандан сўнг ёш хиваликлар ҳаракатининг Петро-Александровск, Тошкент ва Чоржўй кўмиталари Жунайидхон диктатурасини фақат қурол кучи билан ағдариш зарурлиги ҳақидаги қарорга келдилар. Шу билан бир қаторда ёш хиваликларнинг кучи ва ҳалқ оммаси орасидаги таъсирига ишонч паст эди. Буни Туркистон қўшинлари разведка бўлими бошлиғи Зарембанинг

www.arxiv.uz 1919 йил 12 декабрдаги қуйидаги ахборотидан кўриш мумкин: “Жунаидхон зулмига қарши бундан ик ки ой олдин Куҳна Урганч туманида қўзғолон бошланди. Қўзғолончиларга ёш хиваликлар билан алоқада бўлган Кўчмамадхон бошчилик қилади. Ёш хиваликлар партияси хонликда ўз тарафдорларига эга бўлсада, аммо катта роль ўйнамайди. Эҳтимол кураш эски тартибларнинг тикланиши ва хоннинг бошқаси билан алмаштирилиши билан тугаллайди” 84 . Кўҳна Урганчдан ташқари Жунаидхонга қарши ўзбек ва туркман меҳнаткашларининг қўзғолонлари Илонли, Хўжайли бекликларида ҳам кучайиб бораётганди. Ҳатто, ёш хиваликлар тарафдорлари бўлган туркман уруғ-аймоқ бошлиқлари Шомурод Бахши ва Ғуломали, Нургалдихон, Муҳаммад Али, Мулла Беркел навакарлари ҳам Жунайидхонга қарши чиқдилар. Қўнғиротда Қутлимуродбой деган шахс ўз маблағи ҳисобидан 103 кишини қуроллантириб Жунайидхонга қарши кураш бошлади. Тез орада уларга Манғит беги ҳам ўз қуролли отряди билан келиб қўшилди. 1919 йил 22 декабрда Турккомисия ва Туркфронт вакили Г.Б.Скалов ва Амударё бўлими қўшинлари ҳарбий қўмондони М.Н.Шербаков Хива хонлиги чегарасидан ўтиб, қўзғолон кўтарган меҳнаткашларга ёрдам бериш ҳақида буйруқ бердилар. Хужум йўналиши қилиб Жунаидхоннинг 2 мингга яқин навкарлари турган Хўжайли шаҳри белгиланди. Қизил аскарларга қарата ёзилган мурожатномада қуйидаги сўзлар бор эди: “Хива аҳолиси Жунаидхоннинг қонли қўлидан азият чекмоқда ва унга қарши курашишга ўзи ожизлик қилаётганлиги сабабли Россия шўролар ҳукуматидан ёрдам сўрашга мажбур бўлмоқда. Шўролар ҳукумати учун барча меҳнаткашларнинг миллати ва динига қарамасдан истак ва эҳтиёжлари бир ҳилда яқин, шу боис Хивадаги тинч аҳолининг Жунаидхонни ўз ерида тугатиш ҳақидаги чақириғига жавоб беришни лозим топди. Хивага қарши уруш бошламасдан ва буни истамасдан, Хиванинг мустақиллигига даҳл қилмасдан ва уни 84 Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Т. 2. — Ама–Ата: К азахстан , 1964. — С. 491; Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. — С. 18.

www.arxiv.uz бошқаршнинг ички ишларига аралашмасдан — ҳолбуки хива халқи ўзига қандай ҳукумат кераклигини билади ва ўз хохишини ўз эркин кўрсатади — биз Хива хонлиги ерларига кирамиз. Қароқчи Жунаидхонни тугатишда биз бир қатор туркманлар қабилалари билан бир қаторда тинч ўтроқ аҳолидан мадад топамиз. Бутун Хивага биз қилич эмас, балки тинчлик келтириш учун келмоқдамиз” 85 . Мурожаатда жангчиларга аҳолига нисбатан зўровонлик қилмаслик ва ўзларини босқичи сифатида тутмаслик ҳақида огоҳлантириш сўзлари бор. “Хивага Жунаидхон зулмидан эзилган халқларни озод қилиш учун бораётган эканмиз,— дейилади ҳужжатда,— ўзимиз маҳаллий тинч аҳоли бизнинг душманимиз эмас, балки дўстларимиз эканини бир зум ҳам эсдан чиқармаслигимиз лозим. Тинг аҳоли устидан ҳеч қандай зўрликка йўл қўймаймиз ва қўйилиши ҳам мумкин эмас. Ўзингизнинг ҳатти– ҳаракатларингиз билан сиз Қизил Армиядаги тартиб–интизом ва онглиликнинг кўрсатишингиз керак. Аҳолига нисбатан бўладиган озгина зўровонлик, ҳатто кичик бир талончилик, ўзбошимчалик ва манманлик ҳарбий–инқилобий давр қонунларига биноан қаттиқ жазога тортилади, ҳатто отишга ҳукм қилинади” 86 . Аммо бу чақириқ ва огоҳлантиришлар етарлича таъсирсиз қолди. 1919 йил 23 декабрда қизил аскарларнинг Хива хонлигига ҳарбий юриши бошланди. Шу куни Петро–Александровскдан чиққан жанубий қўшилмалар Амударёдан ўтиб Хонқа беклигига қарашли Қорамози қишлоғига кириб келдилар. 24 декабр куни рус қўшинлари Янги Урганчга кирди ва уни ҳарбий жиҳатдан мустаҳкамлаш тадбирлари амалга оширила бошланди. 1920 йил 4 январда Н.М.Шербаков буйруғи билан Урганчдан 150 та аравага ортилган керосин, бензин, мазут бочкаларда Петро–Александровскка жўнатилди. Хўжайлини эгаллаган Н.А.Шайдаков ўз қўл остидаги 140 қизил аскарларни қолдириб, Кўҳна Урганчга юриш бошлади. Унга туркман сардори 85 Шербаков Н.М. Таким было начало . — Т. : Узбекистан, 1964 . — С. 91; Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. — С. 19. 86 Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. С. 19.

www.arxiv.uz Кўчмамадхон 1000 яқин отлиқлари билан келиб қўшилди. Кўҳна Урганч эгаллангач, қўмондонликни М.Р.Ваничковга топширган Н.А.Шайдаков олдин Нукусга, кейин эса Янги Урганчга йўл олди. Шу орада М.Р.Ваничков отряди Порсу, Бозорқиёт, Тошҳовузни эгаллаб, жанубий отряд билан қўшилиш мақсадида Тахта шаҳрига қараб юра бошлади. 1920 йил 9 январда жанубий отряд аскарлари Ғазовотга қараб ҳаракат бошладилар. Йўл–йўлакай, 15 январда улар Қўшкўпир қишлоғини эгаллагач, Ғозовотни ҳам осон қўлга киритдилар. 23 январ куни Тахта яқинида қизил аскарларнинг шимолий ва жанубий қисмлари қўшилди. Энди улар Жунаидхоннинг қароргоҳи ҳисобланган Бадиркент қишлоғига қараб юриш бошладилар. Икки ўртада бошланган жангда қизил аскарларга бироз қаршилик кўрсатган Жунаидхон Қорақумга қочиб кетди. 1920 йил 1 февралда жанубий отряд ва унга қўшилган ёш хиваликларнинг 400 яқин аскарлари Хива шаҳрига кириб келдилар. Эртаси куни Кўҳна Арк олдида уюштирилган 4 мингдан ортиқ одам қатнашган намойишда Хива хони Саййид Абдулла тўра тахтдан воз кечганлиги, Олий Мажлис чақирилгунча ҳокимият Муваққат инкилобий кўмита қўлига ўтиши ҳақида эълон қилди. “Хива хони ҳокимиятини ағдарилган деб эълон қилиш билан, — деб ёзганди Г.Б.Скалов Турккомисия раиси Ш.З.Элиавага юборган хатида,— биз Жунаидхон қўлига жуда катта баҳона берган бўлардик. Чунки у ўзини Хивани озод қилиш учун курашаётган арбоб деб жар солиши мумкин эди. Эндиликда эса у оддий бир босқинчи “хон” сифатида қолмоқда” 87 . Шўролар ҳукуматининг ваколатли арбоблари Хива хони зўровонлик билан ағдарилгани ва Хоразм воҳаси қизил аскарлар томонидан қуролли ҳаракатлар натижасида эгалланганлиги яширишга ҳўбам уринганлар. Амударё инқилобий кўмитаси томонидан 1920 йил 7 февралда чиқарилган “Хива хонлиги аҳолисига!” номли мурожаатда қуйидаги сохта ибораларни куриш мумкин: “Россия шўролар ҳукумати бошқа халқларни босиб олиш ва улар устидан зўровонлик ўтказишни истамайди. У қўшни халқлар билан 87 Шербаков Н.М. Таким было начало . — С. 107.

www.arxiv.uz тинч–тотув яшашни ҳохлайди. Биз сиз билан урушишни ҳохламаймиз ҳамда келажакда ҳам яхши қўшни сифатида бир–биримизга дўстона ёрдам берамиз 88 ”. Шўролар ҳукумати раҳбарлари Хива хонлигининг қуролли интервенция оқибатида ағдариб ташланганлигини ва Хоразмга инқилобнинг экспорт қилинганлигини тан олмасликка ҳаракат қилганлар. Турккомиссиянинг ташқи алоқалар бўлими бошлиғи Г.И.Бройдо: “Отрядлар Хивани Турккомиссия ва Реввоенсовет рухсатисиз ўзбошимчалик билан эгаллаган. Йўл қўйилган бузғунчиликларни тўғрилаш учун эса фавқулотда вақолатли комиссия юборилади” 89 деган ҳабарни эълон қилишни тавсия этганди. Хива хонлигига кириб келган қизил аскарлар огоҳлантиришларга қарамасдан босқинчилик, зўровонлик, талончиликни ҳаддан ташқари ошириб юборганлар. “Отрядлар қўмондонларининг бевосита иштироки ва уларнинг раҳбарлиги остида,— деб ёзганди Г.И.Бройдо,— даҳшатли талончилик, уйлар ва бутун бир посёлкаларни бузиб ташлаш, расмий равишда Жунаид зулмидан қутқарган одамларга нисбатан ҳам зўровонлик қилинган” 90 . “Биз бу ерда кўрган даҳшатни, ҳеч бир жойда кўрмаганмиз,— деб ёзганди Хивага келган Туркфронт Ҳарбий трибунали вакили И.Р.Фонштейн. — Ҳарбий талончилик ҳаракати бошида тўпланган нарсаларни очиқчасига тақсимлашда қатнашган қўмондонлар штаби турган. Аёлларнинг олиб кетилиши, уларнинг асира ва қул сифатида Петро–Александровск ва Хивадаги бозорларда ким ошди савдоси билан сотилиши, Хива хони саройининг талон–тарож қилиниши, қизил аскарларнинг талончлик мақсадида дуч келган одамни отиб ташлаши оддий ҳол бўлган” 91 . Фавқулотда комиссия буйруғи билан икки кун муддатда Петро–Александровскдан 63 асира аёл озод қили на ди. Кейинчалик босқинчилик ҳолатларига йўл қўйганликда айбланган Н.А.Шайдаков, В.Урядов, Радионов каби қизил аскар орядлари бошлиқлари 88 Иностранная военная интервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Т. 2 . С. 496. 89 Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. С. 26. 90 Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. С. 27. 91 Ўша жойда. — С. 26.

www.arxiv.uz ва бир гуруҳ партия–совет ходимлари қамоққа олиниб, уларга нисабатан оғир жазолар белгиланди. Ж умладан, взвод командири Радионов отиб ташланди, шимолий отряд командири В.Урядовга 10 йил қамоқ жазоси берилди. Н.А.Шайдаковнинг ҳаракатларида эса жиноят таркиби йўқ деган хулоса асосида 9 ойлик ҳисбдан кейин озод қилинди. Хива хони тахтдан туширилгач, бошқариш вазифасини ўз зиммасига олган Муваққат Инқилобий кўмита таркибида ёш хиваликлар етакчиси Жуманиёз Султонмуродов, Бобоохун Салимов, Жалолохун, Қўчмамадхон ва Мулла Ўроз Хожимамедов бор эди. Кўмита шу даврдаги сиёсий вазият ва аҳолининг миллий таркибини ҳисобга олган ҳолда тузилганди. Кўмитанинг буйруғи билан собиқ хон амалдорларидан бош вазир, меҳтар Шарипбой Баққолов, ясовулбоши Тоза Марам ҳибсга олинди ва тез орада отиб ташланди. Шу билан бир қаторда Муваққат ҳукуматни обрўсизлантириш ва унинг ишига ҳалақит беришга интилишлар кўпайди. “Муваққат ҳукумат штаб ва ҳар қандай қизил армиячи топширғини бажарадиган қичик буйруқчи эди,— деб нолиганди Ж.Султонмуродов. — Уни доимо қўрқитишар, аъзолари эса қизил армиячиларни жойлаштириш, улар учун арава топиш ва беда ғамлаш билан овора эди. Хивада ҳақиқий ҳокимият руслар вакиллари қўлида қолмоқда” 92 . Ушбу ҳолат Хивага Туркомиссия томондан юборилган махсус гуруҳ келгандан кейин ҳам давом этди. Шундай қилиб, беш асрдан ортиқ вақтда Хивада ҳукмронлик қилиб турган хон ҳукуматининг ағдарилиши ва Жунаидхон ҳарбий диктатурасининг тугатилиши натижасида Хоразм воҳасидаги меҳнаткаш халқнинг асрий орзу–умидлари ушлаши учун ҳамда сиёсий куч сифатида шаклланиб келаётган ёш хиваликлар партиясининг ўз юртини мустақил бошқаришига кенг йўл очиб бермади. Большевикларнинг бутун дунёдаги инқилобий ҳаракатларга туртки бериш мақсадида олиб бораётган вазиятни кескинлаштириш сиёсати Хоразмда шўролар тузумининг ўрнатилишига олиб келди. 92 Кошанов Б., Сейтназаров М. Революция ? Вторжение? События в Х и винском ханстве. — С. 2 8–29.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

XVI аср ва XVII аср бошларида Англия

ХХ аср бошларида Туркистонда истиклол учун курашлар

Қўқон хонлиги

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

XX аср бошида Россия истибдодига қарши халқ кураши