Милоддан аввалги асрларда мустакиллик ва озодлик учун олиб борилган курашлар - Tarix - Referatlar

Милоддан аввалги асрларда мустакиллик ва озодлик учун олиб борилган курашлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Милоддан аввалги асрларда мустақил л ик ва озодлик учун олиб борилган курашлар Ре жа 1. Аҳамонийлар давлатинин г Ўр та Оси ё га бостириб кириши. Тўмарис ва Широқ жасоратлари 2. Юнон - Македонлар босқинига қарши озодлик ҳаракат л ари 3. Спитамен бошчилигида Македониялик Искандарга қарши кураш.

www.arxiv.uz А ҲАМОНИЙЛАР ДАВЛАТИНИНГ БОСҚИНИГА ҚАРШИ КУРАШ Милоддан аввалги VII асрда Хоразм воҳасида биринчи ўзбек давлати ташкил топган эди. Бу давлат кейинги салкам уч минг йил мобайнида бирин- кетин ҳукм сурган давлатларнинг асоси сифатида намоён бўлди. Афсуски унинг тарихига доир ёзма манбалар жуда оз ва қисқа сақланган бўлиб, чуқур ва атрофлича таърифлашнинг иложи йўқ. Айрим маълумотларга кўра минтақадаги подшоҳлардан бири унинг нафратига дучор бўлган 400 кишини Хоразмга сургун қилган. У бир неча йиллардан кейин уларнинг аҳволини билиш мақсадида ўз одамларни юборган экан. Натижада шу нарса маълум бўладики, сургун қилинган кишилар соғсаломат ҳаёт кечирганлар. Подшоҳ бу хабарни олгач, 400 кишидан иборат туркий аёлларни уларнинг ихтиёрига жўнатган экан. Шундан кейин Хоразмда оилалар юзага келиб одамларнинг сони кўпайиб борган. Шубҳасиз у ерга атрофжойлардан бошқа одамлар ҳам келиб урнашганлар. Шу тариқа Хоразмда аҳоли кўпайиб, вақтларнинг ўтиши билан шаҳарлар ҳам пайдо бўлган. Воҳада Амударё туфайли сунъий суғориш ривожланиб, деҳқончилик, ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдо ўсган. Давлат ва қўшиннинг куч-қудрати ошгандан кейин улуғ давлатчилик ғоялари юзага келиб, узоқ жойларга ҳарбий юришлар уюштирилган. Натижада Хоразм давлати йирик империяга айланган. Хусусан, унинг чегараси Қора денгиз бўйлари ва Грўзиягача бориб тақалган. Шуниси диққатга сазоворки, 1944 йилда Камчаткада милоддан аввалги асрларда Хоразмда зарб этилган танга топилган. Эҳтимол, буюк Хоразм давлатининг чегараси ёки таъсир доираси Камчаткагача ётгандир. Хоразм давлати асосан сак номи билан аталувчи туркий аҳолини ўз ичига олган. Бу халқ ўша қадимий даврларда ғарбда Днепр дарёсидан тортиб, шарқда Тянь-Шань тоғларигача чўзилган ўлкан ерларда ҳаёт кечирганлар. Аммо, уларнинг илғорлашган қисми ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида истиқомат қилганлар. Эрадан аввалги икки мингинчи йилнинг иккинчи

www.arxiv.uz ярмида ёзилган ҳиндларнинг «Маҳобхарата» достонида кўрсатилишича, Туркистон заминида ўша даврда истиқомат қилган қадимий аҳоли юнг, ипак, пахта ва бошқа нарсалардан тўқилган газламалардан либослар кийишган. Бу ҳолат ўша чуқур тарихий даврлардаёқ деҳқончилик ривожланганлигидан далолат беради. Ҳунармандчилиқда эса газламаларни тўқиш, тикувчилик ва бўёқчилик ўсган эди. Грек манбаларидан бирида қайд қилинишича аҳолининг кўйлаклари ўсимликлардан тайёрланган бўёқлар билан безатилган олабула рангли газламалардан тикилган. Аҳоли чарм кийимларидан ҳам фойдаланганлар. Улар кийимларини қимматли тошлар билан безатиб турли хушбўй ҳидли атирларни ишлатганлар. Уларнинг ҳарбий қуроллари ҳам анча такомиллашган эди. Зеро, жангларда ўткир қилич, ханжар, болта, ўқ-ёй, қалқон ва темирдан ясалган қуроллардан кенг фойдаланилган. Демак, минтақада маъданчилик ривожланган эди. Аҳоли ўзининг жасоратлилиги ва жанговарлиги билан шуҳрат қозонган. Қўшин отлиқ ва пиёда аскарлардан ташкил топган. Грек тарихчиси Клавдий Элланнинг ёзишича, сакларда кимки уйланмоқчи бўлса қиз билан кураш тушиши шарт бўлган. Мабода бу курашда қиз ғалабага эришса, у вақтда йигит унинг асири ҳисобланган. Бордию йигит устун келса, қизга уйланиш ҳуқуқини олган. Бундай тартиб бежиз қўлланилмаган, албатта. Чунки у даврларда ички ўзаро курашлар ва чет эл босқинчиларининг ҳужумлари тез-тез бўлиб турадиган воқеа эди. Шу боис нафақат эркаклар балки хотин-қизларни ҳам жангларда қатнашиши муқаддас бурч ҳисобланган. Ҳатто аёллардан махсус ҳарбий қисмлар ташкил этилиб, улардан моҳир лашкарбошилар етишиб чиққан. Кўрилаётган даврларда «ҳар бир сатрап қўл остида яхши қуролланган, ёлланма аскар тўдаси бўлар эди. Булардан ташқари сатраплиқдаги ҳар бир уруғ ёки қабила бошлиғи ҳамда қалъа бошлиқлари ўз қўл остидаги қуролли халқ оломонини бошлаб урушга чиқар эди. Аскар отлиқ ва пиёдаларга айрилар эди. Жангчилар ўқ-ёй, найза ҳам шамшир (ханжарга ўхшаган тўғри ва узун қилич) ишлатар эди. Ҳар қўшинда икки ғилдиракли жанг араваси

www.arxiv.uz қисмлари ҳам бўлар эди. Ҳар бир жангчининг эгнида ҳам бошида ўқ ва шамшир ўтмайдиган темир совут, қўлида қалқон бўлар эди. Ёлланган қисмлардан ташқари ҳар бир жангчи сафарга чиқишда талқон, қурут, гўшт ва сув идишни олиб юришга мажбур эди». Хавф-хатарли шароит шаҳарларни қалин ва баланд деворлар билан қуршаб олинишига олиб келди. Буни бунёд этиш учун кўп меҳнат билан маблағ сарфланиб, азоб-уқубатлари халқнинг зиммасига тушган. Аммо, унинг ватанпарварлиги шу даражада кучли бўлганки, мамлакат мустақиллиги ва озодлиги учун жонини ҳам, молини ҳам тиккан. Натижада шаҳарларни девор билан ўраб олиш кенг қулоч ёйган. «Бу даврда, — деб ёзади академик Яҳё Ғуломов, — шаҳарларнинг ҳаммаси девор билан ўралган бўлиб, ҳар қандай душманга қарши бардош бера оладиган даражада мустаҳкам қилиб қурилган эди. Улар бир одам зўрға кўтара оларлик хом ғиштлардан солинган. Шу даврда қурилган қалъалардан Жонбосқалъани олсак, унинг бўйи 200, эни 170 метр бўлиб, икки қатор девори орасида узун айланма йўлаги бор. Ташқари деворида 2000 га яқин остуст икки қатор тортор туйнуклар қўйилган. Бу туйнукларда қалъадагилар душманга ўқ отиб, унинг ҳужумига қарши турганлар. Қалъанинг ичи 400 хонадондан иборат уйлар билан лиқ тўлиб ўртада фақат бир кўчагина бўлган. Қалъанинг тўрида зардўштлар ибодатхонаси — «оташкада» бўлган. Унда доимий равишда муқаддас олов ёниб турган. Қалъанинг ғарбидаги ёлғиз дарвозасидан ташқарида асосий аҳоли турадиган деворсиз шаҳар майдони бўлган». Мазкур маълумотлар Хоразмдага фақат бир қалъага тегишли бўлсада, лекин унга ўхшашлари кўп бўлган. Чунончи амадда ҳарбий қалъага айлантирилган шаҳарлар Туркистоннинг барча ерларини қамраб олган. Хоразм давлатидан кейин Туркистон минтақасида Бақтрия давлати юзага келган. Бу давлатнинг таркибига Амударёнинг ўрта оқимидаги ерлар, ҳозирги Тожикистоннинг жанубий туманлари, Ўзбекистоннинг Сурхондарё вилояти, Туркманистоннинг шарқий қисми ва Афғонистоннинг шимолий томони кирган. Унинг пойтахти Балхнинг атрофидаги Зариаспа шаҳри

www.arxiv.uz ҳисобланган. Бақтрия давлатида деҳқончилик, ҳунармандчилик ва савдонинг ривожланганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Унинг довруги узоқ мамлакатларгача таралган. Шу боис грек, ҳинд ва эрон манбаларида тилга олинган. Милоддан аввалги III аср бошида Сирдарёнинг ўрта оқимида Қанға давлати ташкил топди. Унинг аҳолисини негизини Тошкент воҳаси ва жанубий Қозоғистонда истиқомат қилаётган саклар ташкил этган. Олим С.П.Толстов Қанғани Хоразм давлатининг мантиқий давоми эканлигини айтиб, уни Қанға-Хоразм давлати деб таъкидлайди. Қанға давлатининг пойтахти Сирдарёнинг ўрта оқимидаги Қанқа шаҳри бўлган. У ҳозирги Тошкент вилоятининг Оққўрғон туманидаги Қанқа тепалигини ўрнида эди. Унинг харобаси 150 гектардан ошиқроқ ерни ташкил этган. «Қанғаликлар, — деб ёзади, — грек олими Страбон, — энг яхши отлиқ ва пиёда аскарлар ҳисобланиб, ўқ-ёй, қилич, қалқон, мис болталар билан қуролланган. Улар жангларда олтин белбоғни бойлаб оладилар». Қанға давлати ҳозирги Ўзбекистон ҳудудини эгаллаган эди. Шундай қилиб, милоддан олдинги асрларда Туркистон заминида Хоразм, сўнгра Бақтрия ва Қанға давлатлари ҳукм сурган эди. Шунингдек Зарафшон водийсидан сўғд номида давлат юзага келганлиги маълумдир. Уларнинг орасида Хоразм давлати энг қадимийси ҳисобланади. Умуман, минтақанинг туб аҳолиси — саклар кўплаб халқлар ҳамон ибтидоий жамиятда яшаётганларида ўзларининг қудратли давлатларни ташкил этиб, маданият соҳаларида ўлкан ютуқларни қўлга киритган эдилар. Шунинг учун ҳам қадимги грек манбаларида «қадимийлиқда улар (саклар) мисрликлар билан баҳслашадилар» — деб қайд қилинган. Милоддан аввалги VIII асрнинг охирги — VII асрнинг биринчи чорагида Эронда Аҳмоний бошчилигида форс қабилаларининг иттифоқи юзага келган эди. Ундан кейин унинг ўғли Чишпиш тахтга ўтиради. Шу тариқа Аҳмонийлар давлатига замин ҳозирланган эди. Милоддан аввалги VI асрнинг ўрталарида Кир II қудратли Аҳмонийлар давлатини ташкил этади. Бу давлатдан олдин ҳозирги Эроннинг шимолиғарбида Мидия давлати юзага

www.arxiv.uz келган. Милоддан аввалги 550 йилда Кир II уни эгаллаб Эронни бир мамлакатга бирлаштирди. Бу вақтларда Туркистонда, олдинги саҳифаларда кўрсатилганидек, «Катта Хоразм» ва Бақтрия давлатлари ҳукм сурмоқда эди. Кир II нинг шахсан ўзи катта қўшин билан бу давлатларга қарши ҳарбий юришларни уюштирди. Ватан ҳимоячилари душманга қарши қаҳрамонона жанг қилдилар. Шундай даҳшатли жангларнинг бирида Спаретра исмли аёл 200 минг эркак ва 200 минг хотин-қизлардан ташкил этилган аскарлар билан Кир II қўшинини мағлубиятга учратиб, эри Амаргани асирлиқдан қутқарган. Демак, озодлик курашларида аёллар ҳам фаол қатнашиб, моҳир жангчилар сифатида намоён бўлганлар. Бу уларнинг ватанпарварлиги, ҳарбий жасорати ва мардлигидан далолат беради. Кир II қаттиқ жанглардан кейин катта талафотлар эвазига Туркистонни бўйсундиради. Аммо ўлкада босқинчиларга қарши кураш тўхтамайди. Шу боис милоддан аввалги 530 йилда Кир II кўп сонли қўшин билан яна ҳужумни бошлайди. Бу вақтда Туркистонда сакларнинг ҳукмдори Тўмарис исмли аёл душманга қарши урушга моҳирона бошчилик қилади. Кир II Тўмариснинг куч-қудратини англаб аввал унга уйланмоқчилигини элчи орқали маълум қилади. Бу билан у тинчлик билан Туркистонни қўлга киритишни кўзлаган. Тўмарис Кирнинг шум ниятини англаб, таклифини рад этади ҳамда урушишга тайёрлигини маълум қилади. Кир II қўшин билан Амударёдан кечиб ўтиб ҳарбий лагерь қуради. Аммо у бу ерда кўп вино ва ноз-неъматларни қолдириб, гўё чекингандек бўлиб орқага қайтади. Тўмарис бундан хабар топиб, ўғли бошчилигида ҳарбий қисмни жўнатади. Унинг ўғли бу ерга келгандан кейин ёшлиги ва тажрибасизлиги туфайли душман томонидан қолдирилган виноларни аскарлари билан меъёридан ортиқ ичишиб, ҳушёрликни йўқотадилар. Худди мана шундай ҳолатни кутган Кир тўсатдан ҳужум қилиб ватан ҳимоячиларини қириб ташлайди. Шу жумладан Тўмариснинг ўғли ҳам ўлдирилади. Бундан қаттиқ ғазабланган Тўмарис душманга қарши жангни бошлаб юборади. Бу жанг шу даражада даҳшатли тус оладики, душманнинг

www.arxiv.uz 200 минглик аскари қириб ташланади. Бу оламшумул аҳамиятга молик ғалаба Аҳмонийлар давлатига берилган қаттиқ зарба бўлиб, Тўмариснинг давруғи грек дунёсигача тарқалади. Айниқса қудратли империянинг подшоҳи Кирни аёл киши томонидан мағлубиятта учратилиши ўта шармандали воқеа сифатида тарих саҳифаларига битилди. Тўмарис Кир II нинг калласини қон тўлдирилган халтага солиб: «Сен бутун умринг бўйи қонга тўймадинг, мана энди уни тўйиб ич», — деб хитоб қилган. Аҳмоний давлати катга талафотга қарамай қандай бўлмасин Туркистонни бўйсиндириш учун ҳеч нарсадан тоймади. Унинг подшоҳи Доро I Туркистонга бостириб кириб Сирдарё бўйига жойлашади. Бу ерга Широқ исмли бир олдий отбоқар қулоқбўрни кесилган ҳолда келиб шундай дейди: «Сак ҳукмдори мени ноҳақ шундай жазолади, агар мен сизларни яқин йўлдан улар устига бошлаб борсам, ўзимнинг ўчимни олиб берасизларми?» Доро подачининг сўровини бажонидил инобатга олиб, унинг кетидан йўлга чиқади. Улар етти кун юришгандан кейин сувсиз саҳрога келишади. Бу вақтда душман аскарларининг ўзлари билан олиб юрган сувлари тугаган эди. Шунда Широқ уларни ҳалок этиш учун бу ерга олиб келганлигини хурсандчилик билан айтади. Бундай олдий бир кишининг ватанга ўта содиқлиги ва онгли равишда қулоқбўрнини кесиб, ўзини қурбон этиши тарихда учрамайди. Шу боис унинг номи мана икки минг йилдан ошдики кишиларнинг хотирасида ҳамон сақланмоқда. Широқнинг жасорати ва ватанпарварлиги умуммиллат ва давлат манфаати учун курашнинг энг ёрқин намунасидир. Доро ва унинг ўғли Сарахс (Ксеркс) қатор жанглардан сўнг Туркистонни босиб олдилар. Умумлаштирганда Аҳмоний босқинчилари 200 йилдан ортиқ ўлкада ҳукмронлик қилиб, бойликларни таладилар. Шу орада Туркистон халқи озодлик курашини тўхтатмади. Бу ҳақда подшоҳ Доро I ёзади: «Мен Бобил (Вавилон)да банд бўлиб, суст ҳаракат қилган пайтимда тубандаги мамлакатлар мендан бош тортиб, айрилиб кетдилар: Суғдиёна, Мидия, Асур, Армения, Парфия, Марғиёна (Марв), Сатгакидия ва саклар». Марғиёнадаги ва Парфиядаги кураш ҳақида шундай ёзади: «Марғиёна вилояти мендан бош

www.arxiv.uz тортди. Унда Фираат (Фарҳод) деган киши бор эди; уни ўзларига ҳукмдор қилиб кўтардилар. Мен унга қарши Бақтрия сатрапи бошлиқ аскар юбордим. Шундан кейин бу вилоят яна менга қарам бўлди. Парфияликлар ҳам Гиркания (Гугон)ликлар менга қарши бош кўтариб, Фираат (Фарҳод)нинг томонига ўтдилар, мен сакларга қарши юриш қилдим, душманни ўлдирдим ва асир олдим. Менга қарши бош кўтарган (саклар бошлиғи Сакука номли киши эди..) мен уни енгдим». Аммо, ўлкада Аҳмонийларнинг ҳукмронлигига қарши кураш тўхтамади. Милоддан олдинги IV асрда Бақтрия ўз мустақиллигини тиклади, лекин у яна Аҳмонийлар томонидан босиб олинди. Шундан кейин Зарафшон, Қашқадарё ва Сурхондарё ҳавзаларидаги жойлар Бақтрия таркибига киритилди. Айрим маълумотларга кўра Хоразм, сўнгра Сирдарё атрофида яшовчи саклар мустақилликка эришганлар. Хуллас Аҳмонийлар қирғинбарот ва вайронагарчиликлар ҳисобига ҳукмронликни ўрнатиб туб аҳолини қаттиқ зулм остида ушлаб турди. Бу ҳолат ўлканинг изчиллик билан ривожланишига йўл бермади. Кўрилаётган даврда Аҳмонийлар империяси Греция ва Македонияда Александр бошлиқ юзага келган кучли давлат қаршилигига учрайди. Уларнинг ўртасида жаҳонда яккаҳокимлик учун кураш қизғин тус олиб боради. Оқибатда ҳар икки томон ўртасида уруш бошланиб, македониялик Александр бирин-кетин Аҳмонийлар давлатига зарба бериб боради. Сўнгра у катта қўшин билан Туркистонга ҳарбий юришни бошлайди. МАКЕДОНИЯЛИК АЛЕКСАНДР ТАЖОВЎЗИГА ҚАРШИ КУРАШ Подшоҳ Александр милоддан аввалги 334 ва 333 йилларда ГалласПонтдаги Граник дарёсининг бўйида, сўнгра Исса шаҳрида Аҳмонийларнинг устидан ғалабага эришади. Шундан кейин у Кичик Осиё, Сурия, Фаластин, Финикия ва Мисрни эгаллайди. Милоддан аввалги 331 йилда Месопотамияда Аҳмонийлар қўшини яна мағлубиятга учратилади. Шундан кейин Македониялик Александр томонидан Бобил, Сўзи, Персеполь

www.arxiv.uz ва бошқа Аҳмонийлар қўл остидаги жойлар босиб олинади. Подшоҳ Доро III эса қочишга мажбур бўлади. У нафақат катта бойликлардан, балки қўшинининг талай қисмидан маҳрум бўлади. Мана шундай ниҳоятда оғир вазиятда Доро III қўрқоқлик, ожизлиқда айбланиб, қариндоши Бесс томонидан ўлдирилади. Бесс ўзини Аҳмонийлар давлатининг ҳукмдори деб эълон қилади. Милоддан аввалги 329 йилда Александр Бақтрияни эгаллаб, Бессни асир олади. У махсус йиғин ташкил этиб, Бессни унга хизмат қилиши ҳақидаги сўровини айтиб: «Ўзининг ҳукмдорига хоинлик қилиб, уни ўлдирган Бессга ишонмаслигини маълум қилади ҳамда уни ўз ҳукмдорига хоинликда айблаб ўлимга маҳкум этади». Бўрни кесилиб икки оёғи эгилган икки дарахтнинг учига боғланади. Шу тариқа унинг танаси ўртадан иккига ажратиб ташланган. Александр қаерни босиб олса, шу ернинг аҳолисини қириб ташлади, бойликларини талади. Милоддан аввалги 329 йилда Александр Самарқандни босиб олади. Бу ерда у ҳарбий гарнизон ва атроф жойлардаги қишлоқларни ёндиради. Сўнгра у ҳарбий юришни давом эттириб, Самарқанд билан Хўжанд оралиғидаги Усрушанга келганда ватан ҳимоячилари билан тўқнашган. Бу ерда шундай қаттиқ жанг бўлдики, 30 минг кишилик ватан ҳимоячиларидан 22 мингтаси ҳалок бўлди. Ҳатто бу жангда Александрнинг ўзи жароҳатланди. У Усрушанликларни ваҳшийларча бўйсиндиргандан кейин Сирдарё бўйлаб юришни давом этгиради. Бу ерда жойлашган еттита шаҳарнинг аҳолиси Александрга қарши бош кўтариб мустақиллик учун курашдилар. Айниқса Крипол шаҳрида ватан ҳимоячилари билан босқинчилар ўртасида қаттиқ жанг бўлиб туб аҳолидан 8 минг киши ҳалок бўлади. Кўп кишилар яраланди. Душман аскарлари катта талафот кўрди. Лекин улар ғалабага эришдилар. Бу ерда ҳам Александр жароҳатланган эди. У бундан ғазабга тўлиб тошиб аҳолининг кўпини қириб ташлади. Бу вақтда Бақтрия ва Самарқандда босқинчиларга қарши умумхалқ қўзғолони кўтарилди. Унга Спитамен деган шахс бошчилик қилди.

www.arxiv.uz Милоддан аввал 329 йилда бошланган бу қўзғолон шу даражада кучли бўлганки, ҳатто қудратли подшоҳ Александрни ҳам саросимага солиб қўйган. У қўзғолончилар томонидан Самарқандни қамал қилинганлигини эшитиб, уларга қарши қўшин жўнатади. Қўшин яқинлашганда Спитамен Самарқанддан чўл томонга чекинади. Қўшин қўзғолончиларнинг орқасидан юриб жанг қилишга даъват этади. Аммо Спитамен қўшинни жўртага чўл ичкарисига яқинлаштиради. Сўнгра унга ҳужум қилиб қириб ташлайди. Шундан кейин Спитамен Самарқанддаги душманнинг ҳарбий гарнизонини қайта қуршаб олади. Шу боис Александр катта қўшин билан Самарқандга йўл олади. Спитамен жанг қилишдан бош тортиб чўлга чекинган. Аммо Александр чўлнинг ичкарисига кириб урушишнинг хавфлилигини англаб, Спитамен билан тўқнашишдан бош тортади. Бироқ у йўлдаги туб аҳолини қолдирмай қириб ташлаш ҳақида фармон беради. Шуниси диққатга сазоворки, ўлимга ҳукм этилган 30 та нуфузли кишилар ўлим жазоси бажарилаётганда ашула айтганлар. Душманлар уларнинг бундай мардлиги ва жасоратидан ҳайратланганлар. Қўзғолондан ғазабланган Александр Зарафшон водийсида кечасию кундўзи билан одамларни қириш билан шуғулланди. Унинг аскарлари 120 минг туб аҳолини бошини танасидан жудо этдилар. Кўп шаҳар ва қишлоқларнинг номигина қолиб, аҳолиси ҳалок этилди. Бундай қилишдан асосий мақсад озодлик курашларини илдизи билан қўпориб ташлаш ҳамда ўлкада грекларни жойлаштириш учун шароит яратиш эди. Шунинг учун ҳам минтақада греклар яшайдиган қатор шаҳарлар бунёд этилган эди. Александр милоддан аввал 329-328 йилнинг қишини Бақтрияда ўтказади. Бу ерга Хоразм подшоҳи Фарасман номидан элчи ташриф буюриб Александр билан дўстлик алоқаларини ўрнатиш ва унга Қора денгиз тарафига ҳарбий юришда ёрдам бериш истагини билдирди. Александр бу таклифни мамнуниятлик билан қабул қилиб, Ҳиндистонга ҳарбий юришида Хоразм ёрдамидан фойдаланишини маълум қилди. Бу ерда шуни айтиш лозимки, Хоразм подшоҳи босқинчиларнинг куч-қудратини ҳисобга олиб

www.arxiv.uz муроса қилишни лозим топди. Натижада Хоразм ўз мустақиллигини сақлашга эришди. Милоддан аввалги 328 йилнинг баҳорида Александр яна Самарқандга келиб унинг атроф жойларида яширинган қўзғолончиларга қарши курашди. Шундан сўнг у Спитаменни ушлаш учун ҳарбий қисмни жўнатади. Аммо Спитамен 600 отлиқ аскарлар билан тўсатдан Бақтрияда пайдо бўлиб ҳарбий гарнизонга ҳужум қилади. У қўшимча душман аскарларини келаёттанлигини эшитиб чўлга чекинади. Бу ердан у яна Самарқандга ҳужум қилади, лекин 800 кишини йўқотиб чекинишга мажбур бўлади. Хуллас, ватан ҳимоячилари Спитамен бошчилигида мустақилликни тиклаш учун фидокорона жанг қилдилар. Аммо улар мунтазам ва яхши қуролланган қўшинга бардош беролмай пировардида тор-мор этилади. Ватан ҳимоячиларининг асосий қисмини эса ҳарбий маҳоратни яхши ўзлаштирмаган олдий кишилар ташкил этган эди. Бу озодлик курашини енгилишига олиб келган асосий омиллардан бири эди. Айрим маълумотларнинг кўрсатишича, Спитамен уйқудалигида хотини ўлдириб, калласини Александрга юборган. Бу ҳолат ҳам босқинчиларга қарши курашга қаттиқ зарба бўлиб тушган. Шунингдек айрим юқори табақа вакиллари шахсий манфаатларини кўзлаб душманга хизмат қилдилар. Бу хоинлик ҳам Александр ғалабасини таъминлашда муҳим ўрин эгаллади. Аммо халқ оммавий равишда Александр тажовўзига қарши қаҳрамонона курашиб ватанпарварлик намуналарини намойиш этди. Озодлик кураши шу даражада қизғин тус олдики, Александрга ўз ҳукмронлигини ўрнатиш учун уч йил (329—327) вақт сарфлади. У милоддан аввалги 323 йилда вафот этади. Шундан кейин унинг тузган империяси Македония, Миср ва Суриядан иборат уч қисмга бўлиниб кетади. Айни пайтда меросхўр бўлмаганлиги учун ҳокимият лашкарбошилар ўртасида тақсимланади. Улардан бири Селевка Бобил мамлакати (Бобил) ва унинг шарқига жойлашган мамлакатларга эга бўлади. У Эрон ва Туркистонни ҳам қўл остига олади. Шундан кейин бу ерда ҳам Селевкийлар сулоласи ҳукмронлик қилиб, халқни эзиб, «суви»ни ичади.

www.arxiv.uz Қангилар македониялик Александр ва Селевкийларнинг тажовўзи ва ҳукмронлигига қарши қаттиқ қаршилик кўрсатганлар. Улар жанговар халқ бўлганликлари туфайли босқинчилар қанчалик ҳаракат қилмасин барибир уларни бўйсиндира олмадилар. Аксинча Қанғи қабилалари босқинчиларга қарши кураш жараёнида ўзларини мустақил давлатини ташкил этдилар. Милоддан аввалги учинчи асрнинг ўрталарида Грек-Бақтрия ва Парфия сингари мустақил давлатлар юзага келиб селевкийлар ҳукмронлиги тугатилди. Грек-Бақтрия давлати Туркистон, Афғонистон, Ҳиндистон каби мамлакатларда ҳукмронлик қилди. Афғонистондаги Мозори Шариф атрофидаги Бақтрия шаҳри унинг пойтахти эди. Айтиш лозимки Грек- Бақтрия давлатини греклар бошқариб, уларнинг тили давлат тили ҳисобланган. Эрадан олдинги 70-йилларда Қанғ давлати Суғд ва Амударёгача бўлган ерларни ҳамда Тошкент воҳасини Грек-Бақтриядан тортиб олган эди. Натижада грек ва македонияликларнинг ҳукмронлигига қақшатқич зарба берилади. Милоддан аввалги II асрнинг иккинчи ярмида сакларнинг қавмларини бир қисми — юэчжи қабилалари Грек-Бақтрия давлатини тамомила тор-мор этдилар. Эрадан аввалги I асрнинг охирида юэчжиларнинг Гуйшон (Кушон) хонадонига мансуб кишилар ҳокимиятни қўлга олиб Кушон империясини туздилар. Бу маҳаллий давлат Туркистоннинг кўп вилоятларини, шарқий Туркистонни, Афғонистонни ва шимолий Ҳиндистонни ўз ичига олган. Самарқанд вилоятига қарашли Каттақўрғон Кушон империясининг пойтахти эди. Аммо, кейин пойтахт шимолиғарбий Ҳиндистондаги Пешовар шаҳрига кўчирилди. Империя I—IV асрларда, яъни тўрт аср ҳукм суриб, Туркистон тарихида салмоқли ўрин эгаллади. Умуман айтганда грек ва македонияликлар Туркистонда озодлик курашларига зарба бериб 180 йилдан ортиқ ҳукмронлик қилдилар. Бу ҳисобга 100 йилдан ортиқ ҳукм сурган Грек-Бақтрия давлатининг ҳукмронлиги ҳам киради. Гарчанд бу давлат селевкийларнинг сиртмоғидан

www.arxiv.uz чиқиб, мустақилликни қўлга киритган бўлсада, лекин ҳокимият грекларнинг қўлида эди. Грек тили давлат тили ҳисобланган. Агар Аҳмоний давлатининг 200 йилдан ортиқ ҳукмронлигига юқорида келтирилган 180 йил рақами қўшилса, у вақтда умумлапггирганда Туркистон замини 400 йил атрофида хорижий босқинчиларнинг панжасида ҳаёт кечирган. Мана шу тўрт аср мобайнида ўлка сиёсий, иқтисодий ва маданий жиҳатдан инқирозни бошидан кечирди. Бунга мустақиллик ва озодликнинг йўқотилиши, қаттиқ зулм ва бойликларнинг таланиши сабаб бўлди. Аммо ҳеч қандай қирғинбарот, назорат ва таъқиблар халқнинг онги ва қалбидаги мустақиллик ва озодлик ғояларини қўпориб ташлай олмади. Натижада озодлик курашлари сўнмай давом этаверди.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. .А.Каримов "Тарихий хотирасиз келажак йўқ" Т., 1998 й 2. .А.Каримов "Ўзбекистон келажаги буюк давлат" Т., 1992 й 3. ахмуд.ибн Вали "Бахр уласрор" Т., 1977 й 4. А.Р. Беруний "Қадимги халқлардан қолган ёдго рл иклар" Т., Фан., 1969 й 5. Ғофуров Б.Р "Александр Македонский" Т.. 1 985 й

O'xshashlar

Жадидлар мустакиллик ва озодлик учун курашда

Милоддан аввалги 7-6 асрларда Кадимги Бактрия

Милоддан аввалги VIII - III асрларда Рим давлати

Милоддан аввалги II-I асрларда Римнинг иктисодий ва ижтимоий тузуми

Милоддан аввалги VIII-III ( 8-3 ) асрларда Рим ва Италия