Жадидчилик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

187 KB

Ko'chirib olish

Жадидчилик Режа: Тарихни англаш Жадидчилик: ҳақиқат ва уйдирма

Тарихни англаш Президентимиз И.А.Каримов «Туркистон» газетаси мухбирининг саволларига берган жавобларида ҳозирги ижтимоий жараённинг бошқа долзарб масалалари қатори тарихимиз ҳақида ҳам дастуриламал, концептуал аҳамиятга эга янгича талқинларни илгари сурди. Ватанимиз, миллатимиз тақдири ҳал бўлаётган ҳозирги вақтда тўғри йўлни танлаб олиш учун, энг аввало, тарихни билиш керак. Чунки тарих инсоннинг кўзини очади, кўп хатоларнинг олдини олиш имконини беради. 1999 йил 16 февралда Тошкентда рўй берган фавқулодда мудҳиш ҳодиса муносабати билан сўзлаган бениҳоя таъсирчан нутқида Ислом Каримов яна бир бор тарихимизга мурожаат қилиб, бизлар оғир тарихни кўрган халқ, тарихимиз эса ниҳоятда оғир эканлигини таъкидлаб, бу тарих билан фуқароларни, айниқса, ёшларни тарбиялаш кераклигини айтган эди. Истиқлолимизга ташқари ва ичкаридан мафкуравий таҳдид солаётган воситалардан бири тарихимизни сохталаштириш, бузиш эканига Ислом Каримов алоҳида эътибор бериб келади. Ҳозирги кундаги мафкуравий таҳдидлардан бири - ўзбек миллатининг тарихини сохталаштириш, турли хил ғайриилмий талқинлар, сиёсий шиорлар билан бизни тарихимиздан, шарафли ўтмишимиздан жудо қилишга уриниш тарзида намоён бўлмоқда. Хориждаги баъзи бир сиёсий арбоблар ва олимларнинг даъволарига кўра, алоҳида ўзбек деган миллат йўқ эмиш, балки умумий туркий халқ бор эмиш. Шунинг учун ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман, татар, бошқирд, уйғур ва ҳоказо тушунчаларга барҳам бериш керак эмиш. Бундай қарашларга Ислом Каримов ҳар бир халқ каби, ўзбек халқининг ҳам тарихи бетакрорлигини кўп марта таъкидлаган. Мухбирнинг саволига жавоб берар экан, Юртбошимиз бундай деган эди: «Биз жаҳон майдонида куни кеча пайдо бўлган халқ эмасмиз. Бизнинг миллатимиз, халқимиз кўҳна Хоразм заминида «Авесто» пайдо бўлган замонлардан буён ўз ҳаёти, ўз маданияти, ўз тарихи билан яшаб келади.

Ўзбек миллати Ўзбекхон номидан тарқаган эмас, балки Ўзбекхон ўзбек миллати номини ўзига ном қилиб олган бўлса, ажаб эмас» 1 . Айни вақтда Юртшимиз ўзбекларнинг қадим тарихий илдизлари туркий халқлар билан бир экани, бу бирлик тил, дин, урф-одат, қадриятлар ва маданиятда намоён бўлганини эътироф этиб, туркий халқлар билан ҳар томонлама алоқаларни ривожлантириш тарафдоримиз, деган эди. «Лекин, - деган эди И.Каримов, -биз ўзимизни ҳамиша мустақил миллат - ўзбек халқи сифатида ҳис этиб келганмиз ва бу билан фахрланамиз. Бунга тарихий, илмий, маданий асосларимиз бор. Бутун дунё ҳамжамияти бизнинг буюк тарихимиз ва маданиятимизни эътироф этиб, бугунги кунда бизни шу ном билан танийди ва ҳурмат қилади» 2 . Мазкур савол-жавобда шўролар даврида Ватанимиз тарихини тадқиқ ва таҳлил қилиш, ўрганиш, қарийб 75 йиллик аянчли ҳаётимизни холисона баҳолаш, мушоҳада қилиш бўйича ҳам шундай бир методологик, назарий, илмий ғоялар илгари суриладики, улар ҳозирги ўзбек тарихшунослигида муҳим воқеадир. Номаълум солдат майдонини Хотира майдони деб аташ хусусида тўхталиб, Ислом Каримов бу майдон халқимизни тарихий хотира воситасида бирлаштиришга хизмат қилишини алоҳида таъкидлаб ўтди. Ўша мустабид совет тузуми, «қаттол замон» тақозоси билан халқимиз ўз даврида бири «қизил аскар», бири «босмачи», бири «қулоқ», бири «комиссар», яна бири «муштумзўр», яна қай бири «йўқсил» деган гуруҳларга ажратилиб ташланганини қайд этиб, Юртбошимиз совет ҳукумати «бўлиб ташлаб, ҳукмронлик қилиш» учун энг маккор усулларни ишга солган, бир миллат вакилларини бир- бирига қарши қайраб, адоват ва низо уруғини сочганини ҳам кўрсатиб берди. 1 К аримов Ислом. Биз келажагимизни ыз =ылимиз б илан =урамиз. Т.7. Тошкент, «Ызбекистон», 1999, 301-бет. 2 Ыша асар, 301-бет.

«Лекин, - деб айтди у, - аслида уларнинг барчаси битта халқ фарзандлари, бир миллат вакиллари эди. Энди орадан шунча йиллар ўтиб кетгач, биз учун на босмачи, на қизил аскар бор. Шу боис бугун ота-боболаримизга ана шундай ранглар ажратиб баҳо бермаслигимиз, балки уларнинг ҳаётини, улар яшаган давр моҳиятини тўғри тушунишишга ҳаракат қилишимиз лозим» 3 . Бу фикр Ўзбекистонда 1917-1930 йилларда олиб борилган миллий истиқлол учун кураш тарихини холисона тадқиқ этиш, ўрганиш учун ҳам методологик кўрсатма бўлиб хизмат қилади. Совет ҳокимияти Туркистонга четдан олиб келингани, зўрлик билан амалга оширилган октябрь тўнтаришининг маҳаллий халқ томонидан қўллаб-қувватланмагани, аксинча, халқ оммасининг большевикларга қарши кураш олиб борганини рўй-рост ёзиш вақти келди. Ҳали октябрь тўнтариши юз бермаган 1917 йил ёзидаёқ бир гуруҳ андижонлик жадидлар большевиклар, меньшевиклар, эсерларга хат йўллаб, уларнинг ғоя ва дастурларини Туркистон мусулмон халқи ўзларига сингдира ва қабул қила олмасликларини баён қилган эдилар. «Сизнинг ва бизнинг ҳаёт тарзимиз бир- бирига сира тўғри келмайди, - дейилади ўша хатда. - Шунинг учун келгуси давлатчилик ҳаётини бирданига бир қолипга солиш керак эмас. Умумқолип андозани бу ерда қўллаб бўлмайди... Бизда сизнинг соф русча маънодаги деҳқонлар йўқ. Бизда эркин деҳқон яшайди. Улар ҳеч қачон, ҳеч қандай шароитда крепостной қаролгина эмас ва балки ижрочи фермер ҳам бўлмаган, эркин мулкдор бўлиб кетилган. Муқаддас ислом бизни ҳеч қандай табақаларга ва синфларга бўлмаган, барча мусулмонлар, улар хоҳ фуқаро, мулкдор бўлишидан қатъи назар, тенг ҳуқуқлидирлар» 4 . Хуллас, октябрь тўнтариши, совет ҳокимияти Туркистоннинг объектив тараққиёт қонунларига зид суратда четдан келган бир гуруҳ шахслар томонидан зўрлик билан амалга оширилди. Шу боис жадидларнинг саъй- ҳаракати билан 1917 йил ноябрида Туркистон Мухторият ҳукумати 3 Ыша асар, 308-бет. 4 «Ызбекистон овози», 1996 йил 26 февраль.

ташкил бўлди. Бу ҳукумат 64 кун умр кўрди. Уни бешикдалиги чоғидаёқ большевиклар бўғизлаб ташладилар. Бунга жавобан Туркистонда қаршилик кўрсатиш (большевиклар тили билан айтганда, «босмачилик») ҳаракати бошланди. Бу кураш икки катта босқичда олиб борилди. Биринчиси 1918 йил февралидан 1924 йилгача, иккинчиси 1924 йилдан 1934 йилгача бўлган даврда юз берди. Тўғри, Фарғона водийсида содир этилган хунрезликдан кейин миллий-озодлик ва истиқлолчилик ҳаракати сифатида бошланган бу кураш, бир томондан, аксар қўрбошиларнинг шахсий амбициялари, улар бошчилик қилган гуруҳларнинг аҳолига келтира бошлаган озорлари, иккинчи томондан, «босмачилар» ниқоби остида қишлоқларга ўт қўйиб, бегуноҳ кишиларни отиб ташлаган қизил аскарларнинг мунофиқликлари сабабли ҳамма жойда ҳам халқ оммаси томонидан қўллаб-қувватланмади, аксинча, уларга қарши кайфият уйғотди. Қаршилик кўрсатиш ҳаракатининг истиқболсиз экани, ҳатто халққа янги жабр-зулмларни келтириши мумкинлигини кўрган Чўлпон каби истиқлолсевар шоирлар 1923 йилда Андижонда ташкил этилган «Дархон» газетаси орқали «босмачилар»ни қуролни ташлаб, совет ҳокимияти билан муроса қилишга чақирдилар. Ўлкадаги совет ҳокимияти уларни авф этишга ваъда берди. Аммо улар қуролларини топшириб, советларга қарши курашдан воз кечганларига қарамай, большевикларча изчиллик билан қириб ташландилар. Бу ҳолни кўрган собиқ «босмачилар» яна қўлларига қурол олиб, 1930 йилгача, ҳатто ундан кейин ҳам советларга қарши курашни давом эттирдилар. Шу тарзда қаршилик кўрсатиш ҳаракати 16 йил давом этди. Советлар ҳисобсиз қирғинлар эвазига фақат 1935 йилга келибгина Туркистондаги мухолиф кучларнинг қаршилигини сингдира олдилар. Аммо бундан большевиклар истибдодига қарши кураш 1935 йилдан кейин батамом барҳам еди ва тўхтаб қолди, деган хулоса чиқмаслиги лозим. Миллий мустақиллик, эрк ва озодликка ташна бўлган халқимиз кейинчалик ҳам советларга қарши курашни тўхтатмади. 1937-1938 йиллардаги қатағон тарихи билан яқиндан танишиш шундан далолат

берадики, совет тоталитар тузумининг 1991 йилга қадар давом этган мустамлакачилик сиёсатига жавобан Иккинчи жаҳон урушига қадар, айниқса, олис қишлоқларда оммавий кўтарилиш ва исёнлар бўлиб турган. Уруш йилларида ҳам айрим ижтимоий қатламларда душман ғалаба қозонган тақдирда Ўрта Осиё халқлари озодликка эришади, деган пинҳона умид бўлган... Хуллас, 1991 йилда СССРнинг парчаланиши ва Ўзбекистоннинг мустақил республика деб эълон қилинишини ўзбек халқининг шодиёна кайфият билан, орзиқиб кутилган тарихий ғалаба сифатида кутиб олгани тасодифий эмас. Совет ҳокимияти Ўрта Осиёда мустамлакачилик тартиб-қоидаларини мустаҳкам пойдевор асосида ўрнатиш учун уч йўлни танлади. Биринчи йўл – Хоразм ва Бухоро Халқ Республикаларини совет республикалари таркибига қўшиб олиш, Туркистонга автоном республика мақомини бериб, уни РСФСР таркибига қўшиб олиш. Иккинчи йўл – миллий-озодлик ва миллий ҳақ-ҳуқуқлари учун курашга мойил бўлган ерли аҳолини зўрлик билан, куч билан бостириш, қўрқув ва ҳадик муҳитида сақлаш, уларни етаклаши мумкин бўлган кишиларни қатағон этиш. Учинчи йўл – тарғибот ва ташвиқот воситалари орқали ўз ғояларини секин-аста ва изчил равишда халқ оммасига сингдириб бориш. Бу йўлни амалга оширишда совет ҳукумати ўзида бор бўлган барча имконият ҳамда воситаларни ишга солиб, Туркистон, Хоразм ва Бухоро коммунистлар партияларини ташкил этди, касаба иттифоқи, комсомол, пионер сингари жамоат ташкилотларини шакллантиради. Бу жуда катта куч ёрдамида халқ оммаси онгига совет ҳукумати ва партия раҳнамолигида амалга оширилажак «дунёдаги энг адолатли ва демократик тузум» ҳамда унинг «афзалликлар»и тўғрисидаги тарғибот тўхтовсиз равишда сингдириб борилди. Бу «бирдан-бир тўғри бўлган ленинча миллий сиёсат» марказида «миллатларнинг то миллий мустақил давлат бўлиб ажралиб чиқишга қадар ўз тақдирини ўзи белгилаши»дан иборат ниҳоятда жозибадор модда ётарди.

Бироқ миллий масалада большевиклар дастурида кўзда тутилган бу модда фақат декларатив характерга эга бўлиб, амалга ошмайдиган қуруқ сўз эди. Ленинча миллий сиёсат деб аталган мустамлакачилик сиёсати асосида Ўзбекистонда қуйидаги масалалар амалга оширилди. Биринчидан, сиёсий соҳада Туркистон миллий жиҳатдан парчалаб ташланиб, ўлканинг миллий мустақил давлат сифатида шаклланиши ва оёққа туриши мумкинлиги абадул-абад йўқ қилиниб, сиёсий-ижтимоий ва ҳудудий жиҳатдан у Россия Федерациясининг бўлинмас таркибий қисмига айлантирилди. Иккинчидан, иқтисодий соҳада Туркистон Марказга хом ашё етказиб берувчи база бўлиб қолди. Учинчидан, мафкуравий соҳада ўлкада «шаклан миллий, мазмунан социалистик» деган сохта ибора-шиор билан амалда руслаштириш, миллий тил, маданият, урф-одат ва анъаналардан узоқлаштириш, тарихий илдизларини унуттириш сиёсати олиб борилди. Ўзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон, Қозоғистон ва Тожикистон республикаларини барпо этиш баҳонаси билан амалга оширилган ер-сув ислоҳоти ва миллий чегараланиш компаниясидан кўзланган асосий мақсад ҳам ўлкамизни абадул-абад мустамлакачилик асоратига солиш ва келажакда бирорта республикада СССРдан ажралиб чиқиш истаги пайдо бўлса, миллий- ҳудудий масалаларда чиқадиган муқаррар низолар учун реал замин яратиш эди. Ўзбекистон партия ташкилоти 20-30-йиллардаги фаолиятида Ленин ишлаб чиққан ва асослаб берган, аммо амалга ошмайдиган социализм қуриш режасини ҳаётга татбиқ этиш йўлидан борди. Шу режа асосида мамлакатни саноатлаштириш, жамоалаштириш ва «маданий инқилоб» шиори остида маданият ва маърифатни советлаштириш жараёни бўлиб ўтди. Шу йилларда Ўзбекистонда амалга оширилган саноатлаштириш сиёсатининг бош мақсади республиканинг истиқболда мустақил тараққиёт йўлидан боришини таъминлайдиган иқтисодий пойдевордан маҳрум қилиш ва уни Россия хўжалик механизмининг бир ячейкасига айлантиришдан иборат бўлди. Жамоалаштириш сиёсатини амалга ошириш натижасида

қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига давлат монополияси ўрнатилди, деҳқонларнинг ерга бўлган хусусий мулкчилиги тугатилди. Зўравонлик билан ўтказилган жамоалаштириш сиёсати оқибатида кўплаб ишбилармон, тадбиркор деҳқонларнинг ишга, ерга бўлган муносабати совиб кетди. Таниқли тарихчи олима Раҳима Аминова айтганидек, «Бугунги дастурхонимизнинг ғариблиги ҳам кўп жиҳатдан қишлоқ хўжалигини жамоалаштириш самарасидир». Шу даврда эркин мулкчилик ва бозор иқтисодиёти муносабатларининг ҳамма ва ҳар қандай кўринишларига барҳам берилди. Хусусий мулкчилик батамом тугатилди, унинг ўрнига социалистик мулкчилик деб аталган янги мулкчилик типи жорий этилди. Бу янги мулкчилик икки хил кўринишда: давлат мулкчилиги, хўжалик ва жамоа хўжалиги мулкчилиги шаклида намоён бўлди. Аслида жамоа хўжалиги давлат мулки ҳисобланарди. Жамоалаштириш сиёсатининг қишлоқда амалга оширилиши натижасида фуқароларнинг барча ҳуқуқий эркинликлари оёқ ости қилинди. Натижада давлат ва жамоа хўжаликларига уюшган қишлоқ фуқаролари ўз хусусий мулкларидан умуман маҳрум бўлдилар. Хўжаликларда деҳқонларга ойлик тўланмас, меҳнат ҳақи ёзилар эди, холос. Улар асосан томорқа ҳисобидан кун кечирар эдилар. Арзимаган гуноҳи (ишга чиқмаганлиги, тирикчилик ташвишлари билан шуғулланганлиги) учун уларнинг томорқа ерлари тортиб олинар, оғир солиқ тўловлари солинар эди. Оғир кулфат ва жабр-зулмлардан қочиб кетмаслик учун деҳқонларга паспорт бериш тартиби ўрнатилмади... Хуллас, мустамлакачилик идора-тартиб усулининг бундай даҳшатли шакли ҳатто чор Россиясида ҳам бўлмаган эди. Тарихимизнинг аянчли саҳифаларини чуқур таҳлил қилиш, ҳаққоний хулоса ва сабоқлар чиқариш кераклигини айтиб Ислом Каримов яқин ўтмишимизга баҳо берганда, ўша давр тарихига, бўлиб ўтган воқеаларга ва ўша даврнинг «улкан арбоблар»и ва «моҳир ташкилотчилар»ига нисбатан муносабат

билдирганда бор ҳақиқатни очиқ акс эттириш кераклигини таъкидлаган эди. «Бу нарса, - деган эди яна Юртбошимиз,-ўша одамларни бадном қилиш, улардан ўч олиш ёки бошқа мақсадлар учун эмас, аксинча, шу йўл билан авваламбор ёшларимиз тарбиясига ижобий таъсир ўтказиш, ҳаётимиз тарихида ҳақиқатни қарор топтиришга хизмат қилади». Ўз-ўзидан равшанки, совет даврида Ўзбекистонга раҳбарлик қилган давлат арбобларининг фаолиятига ҳаққоний баҳо бериш ҳам тарих фани олдида турган вазифалардан биридир. Маълумки, совет даврида миллий республикаларнинг биринчи раҳбарлигига шунчаки расмият учун минг бир чиғириқлардан ўтказилган ва Марказга батамом содиқ бўлган маҳаллий миллат вакиллари қўйилган. Аммо барча иш Москвадан туриб бошқарилган. Маҳаллий раҳбарлар ҳеч қандай ҳақ-ҳуқуққа эга бўлмаганлар. Уларнинг бирортасида миллий халққа манфаат келтирувчи заррача ҳаракат сезилса ўша заҳоти турли йўл ва усуллар билан сиёсат майдонидан четлаштирилган ва ёмон отлиқ қилинган. Маҳаллий раҳбар кадрларнинг кўпчилигидаги асосий нуқсон сиёсий-назарий савиянинг ғўрлиги, марксизм-ленинизмга, «коммунизм идеаллари»нинг тўғрилигига кўр-кўрона ишонч, ўз халқи қалбига йўл топа билмаслик, халқ билан давлат ўртасида «хитой девори»нинг мавжудлиги, шахсий манфаатнинг умумхалқ манфаатидан устунлиги ва, энг муҳими, арбоблик шоҳкурсига маҳлиёлик эди. Ана шу нуқсонлар Ўзбекистонда советлар салтанатининг чуқур илдиз отишига ёрдам берган ва 70 йилдан ортиқ яшаганлигини таъминлаган омиллардир. Биз юқорида Ислом Каримовнинг «Туркистон» газетаси мухбирига берган интервьюсида Ватан тарихи билан боғлиқ бўлган айрим фикр- ғояларига акс-садо тарзида баъзи бир мулоҳазаларнигина баён қилдик, холос. Ўйлаймизки, кейинги мақола ва тадқиқотларимизда аниқ масала ва муаммоларни ўрганиш асосида бу муҳим мавзунинг турли қирраларини ёритишга ҳаракат қиламиз. Жадидчилик: ҳақиқат ва уйдирма

Ўтаётган ҳар бир кун, ҳар бир дақиқа тарихдир. Биз кечаги кунимизни, ўтмишимизни, ота-боболаримиз, аждодларимиз яшаб ўтган ва қолдирган бой моддий, маданий, тарихий меросимизни сира унутмаслигимиз керак. Шундай экан, тарихий-ижтимоий давр тақозоси билан юзага келган ҳодисаларни ҳаққоний ва рўй-рост кўрсатиш, у қандай рўй берган бўлса, авлодларга шундайлигича тақдим ва талқин этишимиз лозим. Афсуски, бугунги кунда мозийни ўрганиш ва авлодларга етказишда ҳам бир талай муаммолар, тарихимизда кўплаб «оқ доғлар», ўқилмаган, ҳатто бузиб кўрсатиб келинган саҳифалар мавжуд. Ўрта Осиёнинг ижтимоий- сиёсий, маданий-маърифий ҳаётида катта ўрин тутган жадидчилик ҳаракати яқин-яқинларгача шундай «оқ доғлар»дан бири бўлиб келди, уни ўрганиш ва баҳолашда ҳам хилма-хил нуқтаи назарлар ўзаро тўқнашиб келди. Сирасини айтганда, туркистонлик ўзбек ва бошқа халқларда ХХ аср бошларидаги қолоқ ҳаёт ва қолоқ давлат тузумини ўзгартириш ғояси жадидчилик ҳаракати туфайли майдонга келган. Бинобарин, шу даврда тарих саҳнасига чиққан Ёш бухороликлар, Ёш хиваликлар, Ёш ўзбеклар ҳаракатлари Ўрта Осиё халқларининг миллий-озодлик учун олиб борган курашида катта роль ўйнади. Жадидчилик мафкураси Ўрта Осиёга марксизм-ленинизм таълимоти кириб келгунига қадар асосий мафкура, халқимизнинг миллий ва ижтимоий уйғонишида, ўзлигини англашида, зулм ва эксплуатацияга қарши курашида муҳим қурол бўлган. Туркистон, Бухоро ва Хивада бўлиб ўтган инқилобий ҳаракатларда озми-кўпми иштирок этган маҳаллий аҳоли вакилларининг, бу минтақада совет ҳокимиятини ўрнатиш ва мустаҳкамлашда хизмат қилган кўплаб маҳаллий сиёсий арбобларнинг, ҳатто Туркистон Мухторият ҳукумати аксар ташкилотчиларининг ҳам таржимаи ҳолига жадидчилик ўз муҳрини босган. 20-30-йилларда социализм қуриш учун астойдил курашган, оммага етакчилик қилган, партия, совет, хўжалик ташкилотларига раҳбар бўлган,

мамлакатимизнинг маданий-мафкуравий ҳаётида катта роль ўйнаган аксар сиймолар ҳам жадидчилик бешигида катта бўлганлар. Бу каби мулоҳазалар жадидчиликнинг 20 – 30-йиллар ҳаётига ҳам маълум даражада таъсир кўрсатганини англатади. Шу боис XIX аср охиридан асримизнинг 20 – 30-йилларигача бўлган даврдаги Ўрта Осиё халқлари тарихидаги жуда кўп мавзу ва масалалар жадидчиликка ё бевосита, ё билвосита боғлиқдир. Жадидчилик ҳаракатини, унинг майдонга келиш ва ривожланиш босқичларини, умуман эътиборга олмаган ҳолда шу давр тарихини тўла қонли яратиб бўлмайди. Ваҳоланки, ҳозиргача ёзилган тарихга доир ишларимизда жадидчилик даври тарихий жараёндан умуман юлиб олинди, нари борса, уни салбий воқеа, реакцион миллатчилик ҳаракати, деб баҳолаб келииди. Ф.Хўжаевнинг 1926 йили Москвада нашр қилинган «Очерки революционного движения в Средней Азии» («Ўрта Осиёдаги инқилобий ҳаракат очерклари») китобида жадидчилик ижтимоий воқеа сифатида илк бор махсус тадқиқот объекти бўлиб хизмат қилди. Мазкур китобда жадидларнинг Ўрта Осиёда миллий инқилобий ҳаракатни бошқара олувчи кадрлар тарбиялаб беришдаги хизмати ва бу ҳаракатнинг октябрь инқилоби оқимига қўшилиб, коммунистик байроқ остида фаолият кўрсатгани асослаб берилди. Аммо Ф.Хўжаев ўша йилиёқ жадидлар масаласидаги қарашларини «тузатиш»га мажбур қилинди. 1926 йили Г.Туркестанский Файзулла Хўжаев китобини кескин танқид қилиб, унинг асарида «марксизм йўқ», деган танқид билан чиқади. 1927 йил 25 ноябрда Файзулла Хўжаев Ўзбекистон Компартиясининг III қурултойида жадидчиликни идеаллаштиргани учун миллатчиликда айбланиб, партия матбуотида танқид қилинади. У «йўл қўйган хатоси»ни «англаб», қурултойда «баёнот» беради («Правда Вотока», 1927 йил), «Коммунистическая мўсль» журналида эса «Маълумотнома ва жавоб» деган мақола билан чиқади. Бухорода жадидчилик ҳаракатига баҳо беришда, йўл қўйган «хатолар»ини тан олиб, «Бухоро революциясига оид ва Ўрта Осиёда миллий

чегараланиш» асарининг иккинчи, тузатилган ва тўлдирилган нашри (Тошкент, 1928 йил)нинг «Бухоро революцияси тарихига оид» қисмига муаллиф жиддий тузатиш киритишга ҳамда Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихига оид янги бўлимни қўшишга мажбур бўлади. Биргина у эмас, балки бошқа масъул арбоблар ҳам жадидчиликни энди салбий баҳолай бошлайдилар. Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг котиби Акмал Икромов республика ЛКСМ МҚнинг 1926 йил 19 майда бўлиб ўтган II пленумида «Жадидизмнинг буржуа идеологияси савдо буржуазияси идеологиясидир. Унинг бизга ҳеч бир даҳли йўқ, негаки, у Октябрнинг бир томонида, биз эса иккинчи томонида турамиз» 5 , деган сўзларни айтди. Жадидчилик ҳаракати намояндаларини ўз кўзи билан кўрган ва уларнинг қандай эзгу мақсадлар билан яшаганини яхши билган адабиётшунос Отажон Ҳошимов бундай деб ёзди: «Жадид адабиёти ўзбек буржуазияси адабиётидир. Жадид адабиёти ўзбек буржуазиясининг фикрини ва унинг бошдан кечирган ҳолатларини акс эттиради, унинг учун ишлайдир, куядир, йиғлайдир » 6 . 1929 йил 19 октябрда Ўзбекистон КП(б) Марказий Қўмитасининг пленумида сўзлаган нутқида А.Икромов: « Мана бизда Мунаввар қори, Фитрат, Чўлпонларни ҳақорат қиладилар - бу яхши, сўкиш керак, аммо сўкишни билиш ҳам керак, бу билангина чекланиб қолиш - бу консерватизмдир, бу орқада қолишдир ҳам » 7 , деб айтишгача бориб етди. Марказда Н.И.Бухарин, М.И.Томский, А.И.Риков кабиларнинг социализм қуришдаги муқобил ғоялари, 20-йилларнинг иккинчи ярмида шаклланиб, сиёсий тусга кириб, амалиётда қўлланилаётган нотўғри сиёсатга қарши билдирган фикрлари ўнг оғмачилик, ўнг оппозиция, деб баҳолана бошлаганда унинг шамоли Ўрта Осиёга, жумладан, Ўзбекистонга ҳам келган эди. Бу ерда ҳам «ўнг оғмачилар»ни, «ўнг оппозициячилар»ни излаб топиш, 5 Акмаль Икрамов. Избранные труды. Том 1. Ташкент, 1973, стр. 221. 6 «Ызбек тили ва адабиёти» журнали, 1990 йил, 4-сон, 19-бет. 7 Акмаль Икромов. Ы ша асар, 2-том, Тошкент, 1973, стр. 182.

уларнинг «танобини тортиб қўйиш» зарур бўлиб қолди. Бу ишни уддалаш ВКП(б) Марказий Қўмитасининг Ўрта Осиё бюроси зиммасига тушган эди. Бу ваколатли органдаги масъул ходимлар шу масалада, айниқса, жиддий хатоларга йўл қўйдилар, буюк давлатчилик асосида иш кўриб, Марказ йўл- йўриқларини маҳаллий шароитга нотўғри татбиқ қилдилар, миллий кадрларга кўп ҳолларда ишонмай иш тутдилар. ВКП(б) МҚ Ўрта Осиё бюроси раиси И.А.Зеленский Ўзбекистон Компартияси IV қурултойида қилган «Ўрта Осиё заминидаги ўнг оғмачилик» мавзуидаги маърузасида (1928 йил 31 декабрь) И.В.Сталин номига хат қолдириб, ўзини ўзи отган И.Хидиралиевнинг ўлим олдидан ёзган хатини сиёсий шарҳлаб, шу асосда Ўзбекистонда Ўнг оғмачиликнинг мавжудлигини исботлашга уринди. Ўша мудҳиш нутқ 1929 йили Самарқанд-Тошкентда нашр этилган «Против правой оппозиции» («Ўнг оғмачиликка қарши») келиши Ўрта Осиё республикалари хўжалик ва маданий ҳамкорлигининг ифодасидир. У Ўрта Осиё республикалари хўжалик ўсиши асосида иттифоқ алоқаларининг мустаҳкамлани-шига олиб келади. Хидиралиевнинг европаликларнинг «тўлиб-тошиб кетгани» ҳақидаги саволига жавоб шундай. Сўнгра Хидиралиев шундай ёзади: «Ўрта ҳол деҳқон муайян норози: бундан ташқари, «тошкентликларнинг» (иккала рангдаги) бу маҳаллий сиёсати деҳқон хўжалигининг емирилишига олиб боради; Москва олдида буларнинг ҳаммаси бошқача талқин этиляпти». Хидиралиев шундай ёзади. Энди унинг ўрта ҳол ҳақида қайғириши тагида нималар ётганлигига бир назар ташлайлик. Қарайлик-чи, бу ерда ер ислоҳоти олдидан бизнинг баҳоларимизнинг учқунлари йўқмикан? Сиз биласиз, бизнинг сиёсатимиз бойларнинг эксплуатация қилиш имкониятларини чеклашга олиб келди. Сиз биласиз, бизнинг сиёсатимиз, бизда йирик эксплуататорлик хўжалиги бўлишига йўл қўймайди. Бизнинг бутун тадбирларимиз тизими ўрта ҳол деҳқон марказий фигура, таянчимиз камбағаллар бўлишига олиб келади ва биз муштумзўрларнинг тарқалишига ва бошқарув мансабларини эгаллаб олишларига йўл қўймаймиз.

Бизда деҳқон хўжалигининг емирилиши борми? Бор! Бироқ қандай ва нима мақсадда? Муштумзўрдан камбағал ва ўрта ҳол деҳқонни ҳимоя қилиш мақсадида. Биз муштумзўрни ўрта ҳолнинг манфаатлари билан ёпишдек муштумзўрлик хавфини беркитишга йўл қўймаймиз. Шунинг учун йўл қўймаймизки: «Муштумзўр-совет ҳукуматини қутурган итдай ёмон кўради ва юзлаб ишчини гумдон қилишга тайёр. Агар муштумзўрлар ғалаба қозонишга муваффақ бўлишса, юзлаб, минглаб ишчиларни шафқатсиз равишда ўлдириб ташлайдилар, помешчик ва капиталистлар бирлашиб, уларга фабрика ва заводларни қайтариб берган ҳамда саккиз соатлик иш вақтини бекор қилишган бўларди». Европада, аввалги барча инқилобларда ҳам, ишчиларнинг кейинчалик заифлашиши натижасида муштумзўрлар инқилобдан яна монархияга қайтишга, меҳнаткашлар ҳукуматидан яна эксплуататорлар, бойлар, ишламай-тишлайдиганларнинг ҳукумат бошига келишига эришганлар. Ҳамма ерда ҳайвондай очкўз муштумзўрлар помешчик ва капиталистлар билан ишчи ва камбағалларга қарши бирлашганлар. Ҳамма ерда муштумзўрлик ишчилар синфидан қулоқ эшитмаган қонхўрлик билан қасос олган. Ҳамма ерда у чет эллардаги капиталистлар билан ўз юртидаги ишчиларга қарши тил бириктирган. Ҳеч қандай шубҳага ўрин йўқ. Муштумзўрлар ...совет ҳукуматининг қутурган душмани ёки муштумзўрлар ниҳоясиз кўп ишчиларни қириб ташлайдилар, ёки ишчилар муштумзўрларнинг, халқни таловчи қисмнинг меҳнаткашлар ҳукуматига қарши исёнини янчиб ташлайдилар. Ўртача бўлиши мумкин эмас. Тинчлик бўлмайди: муштумзўрни помешчик, подшо, поп билан, ҳатто уришиб қолганда ҳам яраштириб қўйиш мумкин, ишчилар синфи билан эса ҳеч қачон». Сўнгра Хидиралиев ёзади: «Хотин-қизларни озод этишдаги уқувсизлик совет ҳукуматининг йиллаб тўплаган обрўйини йўққа чиқаряпти, шуни ёдда тутингки, агар уруш бошлангудек бўлса, деҳқонлар бизни қўллаб-қувватлашмайди» .

Масала жуда ҳам аниқ қўйилган. Фақат унинг моҳияти хотин-қизлар озодлигида эмас. Моҳият хотин-қизлар озодлигига баҳо беришда ҳам эмас. Унинг моҳияти уруш бўлган чоғда деҳқонларнинг бизни қўллаб-қувватлаши ёки қўллаб-қувватламаслигидадир. Агар бизнинг котибларимиз синфий муносабатларни кўриб чиқаётганларида ва синфий сиёсатимизга баҳо бераётганларида айнан шундай ўткир тиғиз ҳолатда, имтиҳонларнинг имтиҳони бўлган ҳолатларда деҳқонлар бизнинг ортимиздан борадиларми ё йўқми, масалага шу нуқтаи назардан қарасалар ёмон бўлмайди, деб ўйлайман. Ҳа, бу саволга жавоб бериш керак. Қандай? Мана шу тўғри ва равшан қўйилган саволга тўғри жавоб бериш учун деҳқонлар билан бизнинг муносабатларимизни тароз паллаларига қўйишимиз зарур. Тарознинг бир палласига хўжаликнинг улкан (суръатлар билан– муҳ. ) ўсиши ва фойдасининг кескин ортишини қўйишимиз шубҳасиздир. Наҳотки, ўз олдимизга қўйган вазифани-хўжалик ялпи ва товар маҳсулотини қисқа муддат ичида оширганимиз, ишлаб чиқариш қувватини эса улкан (суръатлар билан – муҳ .) юксалтирганимиз далил эмаслиги, булар ҳеч нарсага арзимайдими? Наҳотки, бу йил ўз олдимизга қишлоқларимиз хўжалигини юксалтириб, 55 млн. пуд пахта, 2 млн. гектар (ердаги) дон экинларини бериш вазифасини қўйганимиз ҳеч нарсага арзимаса? Тарознинг бир палласида ана шулар бор. Бошқасида эса, озодликдан норозилик, шариатга риоя қилмасликдан норозилик, муштумзўрларнинг бизнинг барча сиёсатимиздан норозилиги. Шундай қилиб, тарознинг бир палласига тарихий имтиҳон билан бирга шариат, худо, фаришта, муштумзўрларнинг норозилиги, бошқасига эса бизнинг камбағаллар учун, йўқсиллар учун қилган барча ишларимиз, хўжалигимиз эришган барча ютуқлар қўйилади. Иккинчи палланинг тортиб кетишига менда ҳам, ўйлайманки, сизларда ҳам шак-шубҳа йўқдир.

Бу ҳақда биз партиямиз ичидагиларга ҳам, партиямиз атрофидагиларга ҳам, Совет Иттифоқининг ичидагиларига ва Совет Иттифоқидан ташқаридагиларга ҳам шуни айтишимиз мумкин: деҳқонларнинг асосий қисми, камбағал ва ўрта деҳқонлар қатъий ва мутлақо биз томонда бўладилар. Бунга қишлоқлар ва уларда яшовчи камбағал ва ўрта ҳол деҳқонларнинг ишлаб чиқариш қуввати ва фаровонлигининг улкан юксалиши кафолатдир. Шунинг учун ҳам, деҳқонлар бизни қўллаб-қувватламайди, деганлар муштумзўрлар ғоясини ифодалайди. Ўртоқлар, менинг бу масалага атрофлича тўхтаб ўтганлигимнинг сабаби шундаки, ўнг оғмачиларнинг яшовчанлигини, уларга (мен юқорида айтиб ўтган кирдикорларга) қарши кураш олиб боришимизда қўл-оёқларимизни боғлаб қўйиш партиямиз ва бутун совет диктатураси учун катта зарар эканлигини кўрсатмоқчи эдим» 8 . Ўрта Осиё бюроси раисининг бу фикрларини Ўзбекистон республикаси партия ва ҳукумат раҳбарлари қўллаб-қувватлаб чиқадилар. И.А.Зеленский ва Д.И.Манжара маърузалари юзасидан бўлган музокараларда сўзга чиққан Файзулла Хўжаев, жумладан, бундай дейди: «Бу ерда ўртоқ Зеленский Хидиралиевнинг ўлими олдидан ёзиб қолдирган хатини ўқиб берди. Шу хатда, партиянинг деҳқонларга нисбатан ўтказаётган сиёсати нотўғри сиёсатдир, бизнинг сиёсатимиз натижасида ўрта деҳқонлар партиямиз билан бирга бормайди ва қийинчиликлар бўлиб қолган тақдирда бу деҳқонлар бизнинг томонимизга ўтмайди, дейилибди. Хидиралиевнинг бу даъвоси, менимча, қаттиқ касалликнинг асорати... бўлса керак...» 9 . Шу ўринда мазкур масалага оид Ўзбекистон Республикаси МХХ архивида сақланаётган мана бу ҳужжатга ҳам эътибор бериш лозим. Чунки бу ҳужжат 20-йилларда Марказнинг миллий кадрларга нисбатан юритган 8 Против правой оппозиции (Сборник материалов). УзГИЗ, Самар=анд-Тошкент, 1929, 65-72- вара=лар. 9 Хыжаев Файзулла. Танланган асарлар. Уч томлик. II том. Тошкент, 1973, 617-618-бетлар.

нотўғри сиёсатини бир оз бўлса-да, тасаввур қилишга имкон беради. Салимхон Тиллахоновнинг 1930 йил 5 июнда тергов вақтида берган маълумотлари жадидчилик ҳақида янги фикрларни айтиш имконини беради. Бу маълумотдан жадидчилик ҳаракати намояндалари сафининг бузилишида Марказнинг ҳам роли катта бўлганлигини сезиш мумкин. 1922 йилда Марказ Турор Рисқуловни Туркистон АССР Халқ Комиссарлари Кенгашига раис қилиб тайинлайди. Унга Туркистонда давом этаётган «босмачилик ҳаракати»ни тўхтатиш, яширин жадидлар фаолиятини тугатиш вазифаси юклатилади. Шундан бошлаб Туркистондаги барча жадидлар «босмачилик ҳаракати»га қарши турмоқлари, бу ҳаракатни қўллаб- қувватлашдан воз кечишлари, «босмачилар»га ёрдам беришни тарк этишлари зарур бўлади. Т.Рисқулов бу вазифани жадидларнинг ўз қўллари билан амалга оширмоқчи бўлади. Бундан жадидларнинг ҳаммаси ҳам хабардор эди. Шундан сўнг жадидлар ҳамма жойда «босмачилик»ка қарши ҳаракатни бошлаб юборадилар. Бунда Фарғона жадидларининг хизмати, айниқса, катта бўлади. Ҳусайнхон махсум Ниёзов Фарғона жадидлар қўмитасининг раиси эди. Бошқа шаҳар ва вилоятларда истиқомат қилувчи жадидлар босмачиликка қарши тарғибот ишларини олиб бориш билангина кифояланадилар, чунки улар «босмачилик ҳаракати» билан бевосита алоқада бўлмаган эдилар. Совет давлатининг ана шу тадбир-чоралари туфайли Фарғона водийсида «босмачилик ҳаракати»га нуқта қўйилади. Аммо совет ҳокимиятига қарши ошкора курашиш самарасиз эканига ишонч ҳосил қилган собиқ жадидлар энди ўз кучларини аҳолининг маданий савиясини кўтаришга ҳамда давлат аппаратини миллий кишилар билан кучайтиришга киришадилар. Бу ишни Мунаввар қори Абдурашидхонов ва Саидносир Миржалилов сингари жадидлар Боту, Маннон Рамз ва Усмонхон Эшонхўжаев каби ёш кадрлар орқали амалга оширмоқчи бўладилар. Ўша даврнинг ижтимоий-маданий ва маърифий ҳаётида «Кўмак» жамиятининг ҳам муҳим ўрни бор. Хорижга ўқишга юборилган ёшларга

моддий ёрдам кўрсатиш мақсадида тузилган бу жамиятнинг фаолиятида Акмал Икромов ҳам иштирок этган. Аммо Ўзбекистон Компартиясининг 111, айниқса, 1У қурултойларидан кейин Ўрта Осиё бюросининг қаттиқ назорати остида аввалги қарашларини ўзгартиришга мажбур бўлади. Ва мазкур бюро тазйиқи остида жадидлардан иборат эски зиёлиларга ва улар мафкурасига қарши ҳужум бошлаб юборади, раҳбарлик лавозимларда ишлаб келаётган собиқ жадидларни хизмат вазифаларидан бўшатиб, аввалида жадид бўлиб, сўнгра большевиклар сафига ўтган миллий кадрларни таъқиб этади. Шунингдек, унинг тавсияси билан «Нашри маориф» жамияти ўз фаолиятини тўхтатади. А.Икромов Ўзбекистон Компартияси Марказқўмининг котиби сифатида бу ишларни мажбурият орқасида, ўз виждонига қарши ўлароқ қилдими ё йўқми, бу - тарихчилар олдида турган ва ўрганилиши лозим бўлган муҳим масала. Аммо ўша вақтда А.Икромов қарашлари ва фаолиятидаги бу ўзгаришлар натижасида у билан Усмонхон Эшонхўжаев ўртасида катта ихтилоф келиб чиқади ва у раҳбарлик лавозимларидан четлаштирилади. Шундан кейин у Москвага, Қизил профессорлар институтига ўқишга кетади. Бу ҳол жадидлар билан А.Икромов ўртасидаги муносабатни кескинлаштириб юборади. Файзулла Хўжаев 1936 йил 1 августда 1916 йил қўзғолонининг 20 йиллигига бағишланган митингда нутқ сўзлаб, жадидларнинг 1916 йил халқ қўзғолонига раҳбарлик қилиш ўрнига қўзғолончиларни жиддий хатти- ҳаракатлардан қайтаришга уринганларини айтиб, «жадидлар халқ йўлбошчилари эмас эдилар, улар халқ билан боғланмаган эдилар» сингари сўзларни айтади» 1 . Жадидларга муносабат масаласи 1929 йилда ва ундан кейин ҳам ниҳояланмади. 1932 йили Тошкент шаҳар партия конференциясида ВКП(б) МҚ Ўрта Осиё бюроси котиби К.Я.Бауман ўз маърузасида бу масалага тўхталиб, Файзулла Хўжаев ва Абдураҳмоновларнинг Ўрта Осиёдаги инқилобий ҳаракат масаласидаги асарларини табриклаб, Ф.Хўжаевнинг ўз 1 +аранг: «+изил Ызбекистон», 1936 йил 3 август.

даврида жадидчиликни идеаллаштириб, миллатчилик характеридаги хатоларга йўл қўйганини ҳам алоҳида таъкидлайди. Ф.Хўжаев К.Я.Бауманга жавоб берар экан, жадидлар, синфий моҳиятига кўра, савдо ҳамда туғилиб келаётган саноат буржуазияси вакиллари бўлганлар, шунинг учун ҳам улар капиталистик ислоҳотлар доирасидаги талаблардан нарига ўта олмас эдилар, деган сўзларни айтади. Шундай қилиб, 20 – 30-йилларда жадидчилик реакцион буржуа миллатчилик ҳаракатидир, деган фикр-хулоса шаклланади. Ва бу хулоса 1930, айниқса, 1937-1938 йиллардаги қатағон даврида жадидларнинг оммавий равишда қирғин қилинишига сабабчи бўлади. 30-йиллардан 80-йилларнинг бошларига қадар биргина Ўзбекистонда эмас, балки бутун Иттифоқда жадидчилик буржуа миллатчилигининг синоними бўлиб келди. Ҳатто 80-йилларнинг иккинчи ярмига қадар ҳам жадидчилик реакцион оқим, реакцион мафкура, реакцион ҳаракат деб келинди. Профессор М.Ваҳобов «Ўзбек социалистик миллати» монографик асарида жадидчилик масаласида ўта салбий фикр билдирди. «Жадидизм,- дейилади унда, ўзбек миллий буржуазиясининг империализм даврида, пролетар революцион ҳаракати ривожланган ва уюшган бир шароитда шаклланган мафкурасидир... Жадидизм... чоризм ва рус империалистик буржуазияси томонига ўтиб кетган ўзбек миллий буржуазиясининг мафкураси эди» 10 . М.Ваҳобов жадидлар, бир томондан, революцион ва миллий- озодлик ҳаракатига қарши кураш олиб борган бўлсалар, иккинчи томондан, феодал- клерикал элементларни танқид қилиб, ислом ақидаларини ислоҳ қилишга уриндилар, деб ёзади. Муаллифлар жамоаси томонидан тайёрланиб, 1967 йилда нашр қилинган «Победа Советской власти в Средней Азии и Казахстане» («Ўрта 10 Ващобов М. Ызбек социалистик миллати. Т ошкент , 1961, 207-бет.

$Осиё ва Қозоғистонда Совет ҳокимиятининг ғалаб қозониши») китобида ҳам жадидчилик ҳаракати салбий баҳоланган. Профессор Ҳ.Турсуновнинг «Ўзбекистонда 1916 йил халқ қўзғолони» номли китобида жадидларнинг 1916 йил қўзғолонига бўлган муносабати ҳақида бундай дейилган: «Ҳатто миллий буржуазиянинг жуда кўпчилиги ва уларнинг мафкурачилари-жадидлар қўзғолонга нисбатан сотқинлик қилиб, чоризм ва Россия империалистик буржуазияси билан бирлашиб, халқ ҳаракатини бостиришга уриндилар» 11 . Ҳ.Турсунов 1971 йилда чоп этилган «Национальная политика Коммунистической партии в Туркестане (1917-1924 г.)» («Коммунистик партиянинг Туркистондаги миллий сиёсати (1917- 1924)») монографик асарида ҳам жадидларнинг 1916 йил халқ қўзғолонида «қабиҳларча иш тутганлари » ҳақидаги фикрини яна такрорлайди. Профессор Отабой Эшонов «Файзулла Хўжаев» ҳақидаги китоби (1973), «Ўзбекистон совет энциклопедияси»нинг 4-томи (1973), профессор Ҳ.П.Воҳидовнинг «Туркистонда маърифатпар-варлик мафкураси» (1979) асарида ҳам жадидчилик ўта реакцион ҳаракат сифатида баҳоланган. Сўнгги манбада муаллиф жадидчилик ҳаракатининг пешқадамлари Мунаввар қори, Беҳбудийларнинг «миллатчилик фаолияти»ни кескин фош этибгина қолмай, уларни «кўзга кўринган маърифатпарварлар» сифатида тилга олган Элизабет Бэкон, Элен Карер д‛Энкос, Лауелл Тиллет сингари «буржуа олимлари»нинг фикрларни танқид қилган. Мазкур китоб сўнгида жадидлар мафкураларининг аксилинқилобий моҳиятини яширишга, меҳнаткаш халқ синфий онгининг ўсишига халақит беришга, миллатнинг қолган қисми устидан буржуазия ҳукмронлигини таъминлаш ва мустаҳкамлашга ҳаракат қилганлар, деган хулосага келинган. Бу сингари талқинлар Москвада нашр этилган китоблардан ҳам ўрин ола бошлади. СССР Фанлар академияси Шарқшунослик институти 1972 йилда Москвада З.Д.Кастельскаянинг «Основнўе предпосўлки восстания 1916 года в Узбекистане» («Ўзбекистондаги 1916 йил қўзғолонининг асосий 11 Турсунов Щ. Ызбекистонда 1916 йил =ыз\олони. Тошкент, 1966, 111-бет.$