Bosh sahifa
Referatlar
Tarix
Ali Qushchi hisob ilmi risolasi (o’quv qo’llanmasi)
Ali Qushchi hisob ilmi risolasi (o’quv qo’llanmasi)
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
100 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Muhammad Kalon Al-Muftiy Samarqandiyning (XVI asr) hisob ilmiga oid risolasi
Xatirchigiy – Miyonkoliy risolalari
Muhammad At-Taftazoniy risolasi
Mir Said Ibn Muhammad Al-Jurjoniy risolasi
XIV-XV asrlarda O‘rta Osiyoda yuz bergan yangi renessans davri xalqimizning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasi
![Kasrning surt va maxrajini bir necha marta oshirish yoki kamaytirish uning qiymatini o’zgarishiga olib kelishini aytib o’tadi. Quyidagi mazmunli masalani keltirgan va uni yechish yo’lini tushintirgan^ 5/7 dinor qancha donak, tasvij, sha’ir bo’ladi? Y ch i l i sh i: 1) 5/7 dinor = x/6 donak. Bundan 5·6=30, x=30/7= 4. 2) 2/7 donak=y/4 tasvij, bundan y=8/7, 3)1/7 tasvij=z/4 sha’ir, bundan z=4/7, 1 dinor=4 donak 1 tasvij 4/7 sha’ir. Hisoblashlar 1 dinor=6 donak, 1 donak=4 tasvij, 1 tasvij=4 sha’ir hisobidan. 12 - f a s l. Kasrlardan ildiz chiqarish haqida. Uning yo’li shuki, kasr (suratini) maxrajiga ko’paytirib, ko’paytmadan ildiz chiqaramiz va maxrajga bo’lamiz ( nisbat qilamiz) . Bo’linma izlanayotgan ildiz bo’ladi. Masalan, ol’n ikki qismdan to’qqiz qismning ildizini topmoqchiiz. Kasr surati ya’ni 9 ni maxrajiga ya’ni 16 ga ko’paytiramiz. 144 bo’ladi. Undan ildiz chiqaramiz: 12. Buning maxrajga nisbati uchta chorak va u izlanayotgan ildiz. Agar aralash kasr bo’lsa, uni tajnis qilamiz (noto’g’ri kastga aylantiramiz) va amalni poyoniga yetkazamiz. Misol, olti butun to’rtdan birning ildizini topmoqchimiz. Tajnis qilsak, yigirma besh bo’ladi. Uni maxrajdagi to’rtga ko’paytiramiz, yuz bo’ladi. Yuzning (kvadrat) ildizi o’n. Uni maxrajdagi 4 ga bo’lsak, ikki yarim bo’ladi. Bu-ildiz. Tamattu-r-risolai mavlono Ali Qushchi, 1262”. Bunga qaraganda risola 1845 yilda qayta ko’chirilgan.. Ali Qushchi hisoblashlarda ketma-ket yaqinlashtirishlarning ancha Али Қушчи hisoblashlarda ket ma-ket yaqinlashtirishlarning ancha mukammal usullarini qo’llagan. Jumladan, x = в а uchun boshlang’ich yaqinlashish x 0 = в ав keyingi yaqinlashish x 1 = ав в ав ав в ав 2 2 yoki x 1 = x 0 + 0 20 2х х в а bo’ladi, buni Ali Qushchi ishlarining davomchilaridan biri Muhammad Sharif risolasidan anglab olamiz, bunda [·] orqali biz sonning butun qismini ko’rsatdik, 0 < a/b <1 bo’lganida в ав = 0 ekanidan, boshlang’ich yaqinlashish sifatida в а olinmaydi: x 1 munosabatdagi kasr maxraji nolga aylanib, munosabat ma’nosiz bo’lib qoladi. Shu kkitobda (to’plamda) bayon qilingan (muallifi noma’lum) risolalardan birida ham iteratsiya usuli bilan kasrlardan ildiz chiqarish bayon qilingan. Xususan, в а kvadrat ildizni topish algoritmi (barcha belgilashlar bizniki): 1) kasrning в а/ butun qismi topiladi; 2) birinchi yaqinlashish: x 1 = в в а/ 3) q 1 = 2 2 1х в а hisoblanadi; 4) ikkinchi yaqinlashish: x 2 = x 1 + q 1 /x 1 2 va hokazo. Kub ildizni topish algoritmi kvadrat ildiznikiga o’xshash:](/data/documents/7d7da90a-c0f7-4cdb-bde5-9658fc01c18c/page-5.png)
![1) [3 2 ав ] butun qismni topish; 2) birinchi yaqinlashish: x 1 = в ав / 3 2 ; 3) q 1 = 2/ 21 х в а hisoblanadi; 4) x 2 = x 1 + q 1 /x 1 3 va hokazo. Umuman, kasrdan n –darajali ildizni chiqarish algoritmini tuzish mumkin: x = п в а/ -?: 1) [ п п ав 1 ]; 2) x 1 =[ п п ав 1 ]/b; 3) q = п х в а п / 1 ; 4) x 2 = x 1 +q 1 /x 1 n va sh.o’. M i s o l. 3 6/ 31 - ? 1) [ 3 6 31 ]=]= [ 31116 ]=10; 2) x 1 =10/6=1,667; 3) q 1 =0,178; 4) x 2 =x 1 +0,178/1,667 3 =1,715; 5) q 2 = 3/ 32 х в а =0,070; 6) x 3 =1,715+0,070/x 2 3 =1,719, …. Aniq qiymati: 1,734…](/data/documents/7d7da90a-c0f7-4cdb-bde5-9658fc01c18c/page-6.png)
