Muhammad Kalon Al-Muftiy Samarqandiyning (XVI asr) hisob ilmiga oid risolasi - Tarix - Referatlar

Muhammad Kalon Al-Muftiy Samarqandiyning (XVI asr) hisob ilmiga oid risolasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66 KB

Ko'chirib olish

Muhammad Kalon Al-Muftiy Samarqandiyning (XVI asr) hisob ilmiga oid risolasi Muhammad ibn Bobo al-mashhur bi-kaloni-l-Muftiy Samarqandiyning Samarqan d universiteti Ilmiy kutubxonasida saqlanayotgan inv. №1259608 matematikaga oid qo’lyozmalar to’plamidagi risolasi (arab-fors tillarida) muallifning xabar qilishicha meros taqsimoti (froiz ilmi) bilan shug’ullanuvchi talabalarga mo’ljallangan va o’sha davr yuristlari uchun hisob ilmidan zarur va yetarli ma’lumotni o’z ichiga oladi. Shu bilan birga risolaning yozilish tarixi o;sha zamonda ham madrasalarda mashg’ulotlar turli ixtisoslik, yo’nalishlar bo’yicha olib borilganidan darak beradi. Risola asrlar davomida ko’p martalab ko’chirilgan. Uning universitetda saqlanayotgan nusxasi 1009 h.q./1600 mil.y. da ko’chirilgan. Risolaning mazmuni bilan tanishar ekanmiz, uning ma’lum darajada ilmiy, amaliy, pedagogic-tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanini ko’ramiz. Unda ma’lumotlar sistematik bayon qilingan. Olti fasldan iborat. Quyida risolaning ayrim sahifalaridan ko’chirmalar, tarjima va izohlar beriladi. Muallifning ismidagi “Kalon al-muftiy” so’zlari uning o’sha davrlarda yuqori mansabli kishi bo’lganidan darak beradi. Lekin o’zini nihoyat darajada kamtarin banda sifatida ta’riflaydi, risolani talabalarning so’roviga binoan yozganini, shu jarayonda ko’p mehnat qilishiga to’g’ri kelganini aytadi. Risolaning boshida hoshiyaga tomon yozilgan arabcha “minka ibtdo’iya va alyka an-nihoya” so’zlari o’quvchiga qilingan murojaat bo’lib, taxminan mutolaani “boshlash ixtiyori o’zingda, (lekin boshladingmi) endi oxirigacha!” , degan ma’noni anglatadi va o’quvchi oldiga qat’iy (ixtiyoriy-majburiy) talabni qo’yadi. K i r i sh q i s m i d a (kitobning 1-3-betlari) son haqida umumiy tushuncha, uni yozish usullari, sanoq sistemalari haqida ma’lumot berilgan. T a r j i m a s i: Bismillohi-r-rahmomi-r-rahim al-hamdu li-l-lohi rabbi-l- o’lamiyn va-s-salavatu va-s-salomu ‘alay xayri xalaqi Muhammadi va ila ijma’iyn. Va shundan so’ng bilgingki bu bechorai zaif, muhtoj bandani parvardigori latifning himmati bilan Muhammad ibn Bobo al-mashhur kalonu-l-Muftiy derlar. Faroiz

bilan shug’ullanuvchi ayrim talbalar bu faqirdan hisob ilmining faroizni o’rganish uchun zarur bo’ladigan ayrim joylarini bayon qilib risola yozishni iltimos qildilar. Bunga rioya qilib, bu bechora qanchayu-qancha satrlarni qqalamdan o’tkazdi/ Bilgingki hisob-ilm, noma’lum sonlarni ma’lumlari bo’yicha chiqarishning maxsus yo’llarini o’rgatadi. Bu bilimning mavzui son va miqdor sonlari bo’lib, ularni bittalab kamaytirish mumkin. Ba’zi sonlar bir va undan katta bo’lib, muzofga (orttirmaga, kasrga) ega bo’lmasalar, ularni mutlaq deb ataydilar. Shungga ko’ra bir, ikki, o’n va hokazo saheh (butun) deyiladi. Agar bu muzofi mujmalning butundan ortig’I bo’lsa, mujmal biror narsani ifodalaydi.Ikkidan bir deyilganida, ikki biror narsadur. Shu kabi beshdan ikkida besh – narsa. Sonnig suratida 1 tursin. U holda birnng ikkiga nisbati yarim. Ikkining beshga nisbati – xumson/ Ular kasrdurlar. Bilimdonlar sonlarni ixtilof (farq) qiladilar. Sonlarni tartiblash kerak. (2-bet) Har qanday son undan kichik va undan katta sonning yarim yig’indisidir. Masalan, ikki-bu son. Undan kichigi- bir, kattasi – uch, ular yig’indisining yarmi – ikki. Su kabi ikki bilan to’rt yig’indisi olti, oltining yarmi-uch. Demak, uch – son. Hisob ahli hisoblashlar uchun ١٫ ۲ ٫ ۳ ٫٤٫٥٫٦٫ ۷ ٫٨٫٩ ko’rinishidagi to’qqizta shaklni tuzgan..Unda alif bir uchun, keyingisi ikki uchun va hokazo. Bular asl (asos) dir. Qolgan sonlar ulardan tarkib topadi. Uch murattab (razryad) tayin qilingan. O’ngdan chapga tomon birinchi murattab birliklar, ikkinchisi o’nliklar, uchinchisi yuzliklar. Agar raqam birliklar murattabida tursa, uning o’zi bo’ladi, ikkinchi murattabda uning har birligi o’n, masalan, ikki shali o’nliklarga tushsa, yiirma bo’ladi, uch tushsa o’ttiz bo’ladi, to’rt tushsa qirq, besh tushsa ellik bo’ladi. Agar uchinchi murattabga tushsa uning har biri yuz bo’ladi. Masalan, alif yuzni, ikki raqami ikki yuzni, uch uch yuzni, to’rt to’rt yuzni ifodalaydi. Shundan so/ng ucyta boshqa murattab keladi. Ularning birinchi muratttabidagi bir (raqami) ming, ikkinchisida o’n ming, - 54 - uchuinchisida yuz ming bo’ladi. Bundan keyingi uch murattab oldingi murattabda minggu

mingni, ikkinchisida o/n mingu mingni, uchinchisida yuz minggu mingni bildiradi; so’z mingga oshiriladi va to oxiriga yetkuncha. Asl nusxaning 3,4-betlarida 2-fasl, tansif (yarmlash) bayon qilingan. Mirzo Ulug’bek ilmiy maktabi naidan biri Ali Qushchi tadz’if va tansif ko’paytirish va bo’lishning xususiy hollari ekanini ko’rsatgan edi. Ushbu risolada ular alohida qaralgan. T a r j i m a si: Bilgingki, faroiz uchun olti amal zarur. Ularni olti faslda bayon qilamiz. Ollohu ta’oloning yaratgani. B i r i n ch i f a s i. T a dz ‘ i f. Agar biror sonni tadz’if qilishni xohlasang, o/ ng tomondan booshlab raqamlarni ikkilantir. Agar (birinchi natija) o/ndan kichik bo’lsa, uni )birinchi) raqamning ostiga yoz va o/nni bir deb, tadz’iflangan raqamning ostiga yoz, agar o’n bo’lsa bo’lsa, uning ostiga cifr (nol) yoz va o’nni bir deb, tadz’iflangan raqamning yonidagi raqamga qo’sh. Bunda agar u o’ndan kichik bo’lsa, shu sonni uning ostiga yoz, o’n b o’lsa sifrni yoz va o’nni bir deb, chap tomondagi raqamning tadz’ifiga qo’sh. Agar u o’ndan ortsa, ortig’ini yozasan va o’nni bir deb, uni tadz’ifga qo’shasan va shu tariqa to raqamlar qolmagunicha. Masalan, 96842 ni tadz’if qilmoqchi bo’lsang, oldin o’ng tomondan 2 ni tadz’if qil, 4 bo’ladi, uni (2 nig) ostiga yoz. So’ng (navbatdagi) 4 ni tadz’if qil, 8 bo’ladi, ostiga yoz. Endi 8 ni tadz’if qil, shu tariqa davom et. Ushbu son hosil bo’ladi:. 96842 193684. Agar 5908 ni tadz’if qiladigan bo’lsang, avval 8 ni tadz’if qil, 16 bo’ladi. 6 ni 8 ning ostiga yoz, 10 ni 1 deb, 0 ning ostiga yoz: 5908 . Endi 9 ni tadz’if qil, 18 bo’ladi. 5908. Endi 10 ni 16 816 1 deb, undan (chapga( yoz^ 5908 11816 I k k i n ch i f a s l. T a n s i f. Agar biror sonni tansif qilishni istasang, bilgingki, oldin shu sonning o’zini yoz, so’ng chap tomondagi raqamdan boshlab

tansif qil. Agar uninr yarmi butun (son) bo’lsa, uning ostiga yoz, butun o bilan kasr (aralash kasr) bo’lsa, butunni o’sha raqam ostiga yoz, kasr yarimdan iborat, uni 5 deb, o’ng tomondagi raaqamning yarmiga qo’sh. Agar natija butun bo’lsa, uning ostiga yoz, agar butun bilan kasr b o’lsa, butunn yoz, kasrni 5 deb o/ng tomonga o’tkaz va unda turgan raqamning yarmiga qo’shva shu tartibda davom rt. Eng oxir kasr qolsa, sonning (o’ng) yoniga 0 shaklni yozasan.. 1 2 Masalan, 8584 ni tansif qilishda chapdan boshla: 8 ning yarmi 4, ostiga yoz va sh.o’. Natijada: 8534 . Agar 870065 sonini tansif qilmoqchi bo’lsang, oldin … Natijada: 870065 4292 435032 0 1 2 Q o i d a: Bilgingki, tadz’if va tansif o’z-aro mezondur (o’lchovdir) ya’ni biri biri bo’yicha ikkinchisining to’g’ribajarilganini tekshirish mumkin. Masalan/ sonni tadz’if, so’ng tansif qilsang, o’sha son hosil bo’ladi. Chunonchi, sonni tadz’if, so’ng tansif qilsang, o’sha son hosil bo’lsa, amal to’g’ri bjarilgan, boshqa son hosil bo’lsa, noto’g’ri (bajarilgan) … Masalan, 8765 ni tadz’if qilsang, 17530 bo’ladi, so’ng tansif qilsang, … 8765 bo’ladi. U ch i n ch i f a s l. Q o’ sh i sh. Agar biror sonni ikkinchsi qadar oshirmoqchi bo’lsang, keyingi songa muzayalu alay (qo’shiluvchi) , orttirilayotgan songa muzayal deyiladi. Oldin muzayalu alayni, uning ostiga muzayalni yoz. Bunda birliklar birliklarga, o’nliklar o’nliklarga muqobil joylashsin. So’ng o’ng tomondagi muzayal va muzayalu alay birliklarini qo’sh. Natija 10 dan kam bo’lsa , ular ostidan o’tkazilgan chiziq ostiga yoz. Agar 10 bo’lsa , ular

- 55 - ostiga 0 yoz. Ortiq bo’lsa, ortig’ini yoz.10 ni 1 deb, keyingi natijaga qo’sh va hokazo. Masalan, 65421 ni 45632 ga qo’shmoqchi bo’lsang, ikkala sonni bunday yoz: 65421 . So’ng 45632 o’ng tomondagi 1 va 2 ni qo’sh, 3 bo’ladi. Uni chiziq ostidagi birliklarda yoz: 65421 . So’ng 2 ni 45632 3 3 ga qo’sh, 5 bo’ladi (va sh.o’.) … Natijada: 65421 . . 45632 111053 Agar 7304 bilan 6005 ning yig’indisini topmoqchi bo’lsang, … (shu kabi) 7304 bo’ladi. 6005 13309 T o’ r t i n ch i f a s l. A y i r i sh. Agar sonni boshqa sondan ayirmoqchi bo’lsan, o’sha boshqa songa manqusi minhi (kamayuvchi), ayriluvchiga manqus deyiladi. Kamayuvchini, so’ng uning ostiga ayriluvchini yoz. Bunda birlik brlikka, o’nlik o’nlikka, … to’g’ri kelsin. Ikkala son ostidan chiziq o’tkaz. O’ng tomondan kamayuvchi birligidan ayriluvchiniini ayir. Agar bu mumkin bo’lsa va qoldiq qolsa, qoldiqni chiziq ostiga birliklarda yoz. Agar qoldiq qolmasa , sifr (0) yoz. Agar (ayirish) mumkin bo’lmasa, kamayuvchining o’nlik raamidan 1 ni ayir, qolganini raqam tepasiga yoz, shu 1 ni 10 deb hisoblab, birliklada turgan mufradga (raqamga ) qo’sh. So’ng bu yig’indidan ayriluvchining birligini ayir. Qoldiqda

nima qolsa, uni chiziq ostiga yoz. Agar uning o’nligida qoldiq qolmasa, yuzligidan 1 ni , bordi-yu yuzligida ham hech narsa bo’lmasa, mingligidan 1 ni ayir va shu qiyosda amalni bajar. ( muallif shundan so’ng quyidagi tipik misollarni yechilishlari bilan keltirgan ) 39867 , 79 25403 80054 14464 54321 25733 Bilgingki, qo’shish bilan ayirish bir-biriga mezondir. Ikki sonni qo’sh. Agar endi yig’indidan ulardan birini ayirganingda ikkinchisi chiqsa, amal to’g’ri bajarilgan, boshqa son chiqsa, noto’g’ri bajarilgan. 5 – f a s l. K o’ p a y t i r i sh (dzarb, zarb ,risolaning 9-20-betlari). (Butun va kasr sonlarni ko’paytirish qoidalari misollar ustida tushintirilgan). Kasrni songa ko’paytirish sonning kasrga mutanosib qismini topishdir, deb hisoblaydi muallif ya’ni a/b kasrni c butun songa ko’paytirish, (ac)/b ni topishdan iborat, “Masalan, yarimni songa ko’paytirsang, shu sonning yarmi topiladi”. Ollti hol qaralgan: birlikni birlikka, o’nlikka, yuzlikka, o’nlikni o’nlikka, yuzlikka, yuzlikni yuzlikka ko’paytirish. Bu qoidalar og’zaki mashqlarni bajarishda qol keladi.habakiy (jadval bo’yicha) ko’paytirish haqida gaprilgan, o’rin almashtirishdan foydalanilgan. T a r j i m a s i: Dzarb bir sonning ikkinchison marta oshirilishidir. Agar 2 ni 3 ga ko’paytirihni xohlasang, 2 ni uch marta takrorla, 6 bo’ladi yo 3 ni ikki marta takrorla. Bu sonlardan birini madzrub (mazrub, ko’payuvchi), ikkinchisini madzrubi (mazrubi) fihi (ko’paytuvchi) deydilar. Yaxshiroq ta’rifi: dzrb-shunday sonni topishki, uning ikkala ko’payuvchining biriga nisbati ikkinchi ko’payuvchini beradi. Masalan, agar 3 ni 4 ga dzarb qilsang, 12 bo’ladi. 1 ning 3 ga nisbati 4 va, aksincga, 4 ga nisbati 3 ya’ni salosa. Agar 4 ni 5 ga ko’paytirsang, 20, bunig 4 ga nisbati xamsa (besh), agar nisbat qilsang, arba’ (to’rt) . Bilgingki, butun va kasr sonlarni ko’paytirishlar bo’ladi. Kasrlarni ko’paytirish orttirmani topishdur, Yarimni biror narsaga (songa) ko’paytirsang, uning yarmi topiladi. Masalan, yarm 2 ga ko’paytirilsa, 1 hosil bo’ladi. Yarim 3 ga

ko’paytirlsa, 3 ning yarmi ya’ni bir yarim b’ladi. 2 ning uchdan biri suls. Agar rubu’ kasrini (1/4 ni) 4 ga (ko’paytirsang), natija 1 ga teng bo’ladi va shu kabilar. Butun sonlarni ko’paytirish esa ikki turli uchraydii: avval birliklarni ko’paytirish - 56 - ya’ni birlikni birlik, o’n, yuz, ming marta oshirish. Ikinchi turi – murakkab (ko’p xonali) sonlarni ko’paytirish. Murakkab son ikki va undan ortiq murattablidir. Jumladan, 125 soni uch muratttabli, … Olti sinfni qaraymiz: birlikni birlikka, o’nlikka, yuzlikka, o’nlikni o’nlikka, yuzlikka, yuzlikni yuzlikka ko’paytirish. Birinchi sinf (hol). 1 ni qaysi songa ko’paytirsang, o’sha son …; 2 ni biror songa ko’paytirsang, shu sonning ikkilanganligi, 3 ga ko’paytirsanh, sonning uchlanganligi topiladi, keyiingi hol shu son bilan uning ikkilanganligining yig’indisiga, 4 ga ko’paytirsang , uning ikklanganining ikkilanganiga teng bo’ladi. Q o i d a: 6 karra 6 soni 36 bo’ladi, 6 karra 7 esa 42 bo’ladi, … . Bylarning ma’nosini nazm tarzida qisqa bayon qilamiz: ﻮﻠ ﻮ ﻮ ( 36=6 x6), ﺐﻤ ﺯ ﻮ ( 42= 6 x7), … , ﺐﻤ ﻂ ﺡ ( 72=8 x9). Bulardagi (oldingi) ikki harf ikki nazmni ko’rsatdi ya’ni mazrub (ko’payuvchi) va mazrubi fihi (ko’paytiruvchi), keyingi ikki harf esa ko’paytma . Chunonchi, ﻂط ning natijasi ءاف , bundagi ء belgisi zarbga taalluqli emas, u o’ngacha bo’lgan sonlar ko’paytirilayotganini bildiradi. (Muallif shu tartbda qogan qolgan holatlarni ham misollar yordamida tushuntirgan). So’ng oxiri nollr bilan tugaydigan sonlarni ko’paytirishga o’tadi. Shabakiy (to’rli jadval yordamida) ko’paytirishga alohida to’xtalgan. Misol tariqasida 432 va 645 sonlarini ko’paytirish quyidagicha bajarilgan (bunda oraliq natijalar ichki katakchalarga yoziladi, ustunlarda joylashgan sonlar qo’shiladi, natijalar jadval ostiga yoziladi): 4 3 2 6 2 1 1

4 8 2 4 1 6 1 2 0 8 5 2 0 1 5 1 0 2 78 6 4 0 Muallif hozirgi vaqtda ishlatiladigan qoidani ham bergan. O l t i n ch i f a s l. T a q s i m (bo’lish, risolaning 21-25 – betlari). Shunday sonni topishki, uning 1 ga nisbati maqsumning (bo’linuvchining) maqsumi alayga (bo’luvchiga) nisbati bilan bir xil bo’lsin. Agar bo’luvchi va bo’linuvchi teng bo’lsa, bo’linma 1 ga teng. Agar teng bo’lmasala, ularning nisbati topiladi. 10 ni 3 ga bo’lishda 10 ning nisbatini top. 3 va suls ( 33 1 ) bo’ladi. 6 ning 30 ga nisbati xums (1/5). … Umuman ushbu faslda bir xonali va ko’p xonali sonlar ustida bo’lish amalini bajarish bayon qilingan. Topilgan natijani aralash kasr shaklida berishga doir misollar keltirgan.

Ilova tarzida 256 sonining kvadrati, to’rtinchi va sakkiznchi darajalari shabaki usulda topib ko’rsatilgan, razryadma-razryad va amal qonunlariga asoslanib ko’paytirish tarorlangan. Shu to’plamdagi keyingi risola otadaan qoolgan merosni taqsimlash masalasiga bag’ishlangan va “Ota merosini taqsimlashda qirq hol” nomi bilan atalgan. Masalan, 1-hol. Otadan 5 o’g’il va 1 qiz qolgan. Meros qanday taqsimlanadi? - 57 - 2-hol. Otadan 1 qiz, 4 o’g’il va ota tomonidan 1 qarindosh qolgan bo’lsa- chi? 3-hol. Otaning 3 rafiqasi, 2 qizi va 1 qarindoshi bo’lsa-chi? Ota avlodi va qarinddoshlari huquqlari o’sha davrdagi qonunlarga muvofiq belgilangan. Yana bir misol. Otaning rafiqasi, uch qizi va to’rt o’g’li bo’lib,undan 10 ming dinorli meros qolgan. Merosning 1/3 ismi rafiqasiga, 1/6 ismi barcha qizlariga, qolgani o’g’illariga berilishi kerak. Rafiqasi, har qaysi o’g’li va qizi qancha dinorli mulkka ega bo’ladi? Т о p sh i r i q: 1) 28-34-rasmlarda Mufti kalon Samarqandiy risolasidan nusxa keltirilgan. Har betning ayrim joylarini o’qing, tarjima qiling, ma’nosini tushuntiring 2) 326 · 498 ko’paytmani shabaki toping (arab raqamlarini ham islatib)/.

O'xshashlar

Mir Said Ibn Muhammad Al-Jurjoniy risolasi

Muhammad At-Taftazoniy risolasi

Yil hisobi. Taqvim (kalendar)

Ali Qushchi hisob ilmi risolasi (o’quv qo’llanmasi)

Ispaniya XVI asr XVI asrning yarmida