Xatirchigiy – Miyonkoliy risolalari - Tarix - Referatlar

Xatirchigiy – Miyonkoliy risolalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45.5 KB

Ko'chirib olish

Xatirchigiy – Miyonkoliy risolalari XVIII asr oxiri - XIX boshlarida yashab, ijod etgan, o’z davrining yetuk ma’rifatparvar, xalqparvar, fazilatli insonlaridan biri bo’lgn Jalol-ad-din ibn Niyoz Muhammad Xatirchigiy- Miyonkoliy faoliyati haqida kengroq so’zlash kerak edi. Lekin u kishi haqida to’laroq ma’lumotga ega emasmiz. Isniga qaraganda, u kishi hozurgi Xatirchi bilan Kattaqo’rg’on orasidan/ Ko’p yillar davomida Samarqanndda yashab, ijod etgan. Endilikda qayerda yotgani ham bizga noma’lum (iloha joylari nurafshon bo’lsin ! ). Meros qoldirgan risolalariga qaraganda u kishi qadimgi turkiy, arab, fors tillarini, bir qator riyoziy-tabiiy ilmlarni ancha mukammal bilgan va ijod etgan, o’zidan oldin o’tgan va o’z davrining atoqli kishilari tomonidan yozilgan ko’plab mashhur risollaarni to’plagan, qaytadan ko’chirish (asosan 1240-1250 hijriy- qamariy /1825-1835 milodiy yillarda) , nashr etdirish, alohida to’plamlarga kiritishdek mashaqatli ishlarni bajargan, ularni maktablar va madrasalar uchun o’quv qollanmalari holiga keltirgan, shu bilan birga o’zi ham ilmiy-uslubiy risolalar yozgan. Quyida Xatirchigiy-Miyonkoliy haqida bir qadar ma’lumot keltirishga harakat qilamiz. Shu bilan birga uning Samarqand universitetida saqlanayotgan risollalarini bilan tanishar ekanmiz, o’sha davrlarda o’lkamizda ma’rifat holati, xususan, riyoziyit-tabiiy fan larning o’qitilish darajasi qanday bo’lganligi to’g’risida bir muncha tasavvurga ega bo’lishimiz ham mumkin. Universitet Ilmiy kutubxonasi fondlarida u kishining ayrim risolalari kiritilgan ayrim ritoblar- to’plamlar saqlanmoqda ( (1188232 , 1187373, 823908-inventarizatsiya raqamli) Ular yaxshi muqovalangan, qog’ozlari puxta ishlangan, lekin vaqt o’tishi bilan bir muncha titilib qolgnlar. Kitoblarga tikilgan ilova varaqlarning birida qirqtacha o’g’il bolaning ismi yozilganni ko’ramiz. Bunga qaraganda kitob egasi o’sha davrdagi mudarrislardan bo’lishi mumkin, u kitobdan o’quv qo’llanmasi sifatida foydalangan, deyish mumkin. Miyonkoliy tayyorlagan to’plamlardan birida biz Abu Tohir Muhammad ibn Muhammad ibn Abdu-r-Rashid as-Sijovandiyning ( Х 1 asr) hisob ilmi, Same’-ad-din Muhammadning taqvim (calendar) va vaqt hisobi, Abd-al-Karimning sonlardan taqribiy ildiz chiqarish haqidagi, Ali Qushchining matematikaga oid, Muhammad ibn Husayn al-Omuliyning (1621 yilda vafot etgan) arifmetika, algebra va geometriyaga oid, mavlono Shrif-ad-dinning taraka (meros taqsmoti) haqidagi (bunga dinor – pul hisobi va yer uchastkalarini o’lchash haqidagi ma’lumotlar ham kirib qolgn), Sayfiy, Muhammad Sharif Mahdum risollalari va boshqa ismu-shariflari noma’lum muallflarning risollalari, Miyonkoliyning o’ziga mansub risolalar, jumladan inoq sonlar (I’dodi mutahoba) va ular ustida amallarni bajarishga doir yozuvlarni ko’ramiz. U Muhammad Sharif Mahdumni o’zining ustozi deb bilgan.

Miyonkoliy o’zini juda kamtarin tutgan. Bir rislasining oxirida arab-fors tilida ushbu yozuvlarni o’qiymiz^ “Risolaning oxiri, ahqaru-l-ibod Jalol-ad-din Xatirchigiy-Miyonkoliy ibn Niyoz Muhammadning qo’li bilan, g’afar-l-lohu humo fi-d-dorayn, shavval oyi, 1245 yilda yozilgan (taxminan 1828-29 milodiy yili). Bu nusxa Sayfiydan yodgorlik, Sayfiydan ko’p o’qi, yod ol, Yod olganingni nafi tegadi, Nafi tekkuncha yoddla Sayfiydan.” Ko’p risolalarininng oxirida arab tilida “Risolanng tamomi. Xatosini Ollohning o’zi kechirsin. Jalol ad-din Miyonkoly qo’li bilan yozilgan” (yoki “unga mansub”) so’zlarini o’qiymiz. Risolalarda o’sha zamon matematikasiga oid ma’lumot, uning tatbiqiy tomonlari va taqribiy hisoblashlar bayon qilingan. Muallifi noma’lum bir risolada sonlardan kvadrat va kub ildizni ketma-ket yaqinlashtirish usuli bilan topish haqida ma’lumot beriladi (jizri asam). U hozirgi adabiyotda Eyler (1707-1783) nomi bilan atalayotga usulga o’xshash. - 65 - “Bayoni jizri assam” (jizir yoki jzr – ildiz, assam – kar-soqov, bu o’rinda – irratsional) so’zlari bilan boshlanadigan risolada ildiz topishning yana boshqa bir usuli ham keltirilgan. U bo’yicha, chunonchi, kvadrat ildizni topish uchun oldin izlanayotgan butun sonning butun qismi topiladiki, buning yo’li misollar ustida tushintirilgan. So’ng ildizning kasr qismi topiladi. Sayfiy va Muhammad Sharif mahdum XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida yashab, ijod etgan bo’lsalar kerak. Har holda ulardan meros qolgan risolalar o’sha davrlardagi Zarafshon vohasida fan tarixiga oid (xususan, riyoziyot ilmiga oid) asosiy qo’llanmalar sifatida qiziqarlidir. Mazmuniga qaraganda, jumladan, bu ikki risola uchun Mirzo Ulug’bek ilmiy maktabi namoyandalarining asarlari asosiy manba bo’lgani seziladi.. Shu bilan birga ushbu risollalarda yoritilgan mavzular o’ziga xos ravishda, batafsil va maktabu-madrasalardagi o’quv jarayonida foydalanish mumkin bo’lgan tipik misollarni keltirish orqali bayon qilinganini ko’ramiz. Sayfiy risolasi sakkiz fasldan (paragraph, qismdan) iborat. Unda hind raqamlari va o’nli sanoq sistemasi haqida tushuncha beriladi. So’ng abjad hisobiga, taqvimga o’tiladi (bular hozirgi 5 va 6-sinf o’quv materiallariga yaqin). Yuqorida aytib o’tkaninizdek, bu hisobga ko’ra 28 ta arb harfi 1 dan 1000 gacha raqamlar (sonlar) vazifasini ham o’taydi. Ulardan tuziladigan murakkab sonlarni yozishda esa Sayfiy “raqamlardan kattasini oldin yoz” qoidasini beradi va bunga misollar keltiradi. Masalan, arbcha «j» ج harfi 3 ni, «g’» غ esa 1000 ni ifodalagani uchun 3000 сони «jg’» غج (yozuv boshi o’ngdan), aksincha 1003 soni esa «g’j» جغ ko’rinishida bo’ladi. Bu misollarga qaraganda abjad ham pozitsion sanoq sistemasiga daxldordir. Hozirgi 6- sinf o’quvchilari , jumladan, hu yil 21 mart kuni hijriy-shamsiy taqvimi bo’yicha qaysi yilning

boshlanishini hisoblab to oladilar. Sayfiy risolasida ham hijriy-qamariydan hijriy-shamsiyga va aksincha o’tish tushuntirilgan. Sayfiy o’z risolasida butun va kasr sonlar ustida arifmetik amallarni bajarishda, jumladan, og’zaki hisoblashlarni bajarishda , ularning turli xossalaridan, jumladan, o’rin almashtirish va gruppalashlarga keng o’rin bergan. Hozirgi sonlar nazariyasiga yaqin turgan o’zaro mutasoviy (teng), tabo’yun (tub), tavofiq (umumiy boluvchiga ega) va boshqa turdagi sonlar va ularni aniqlash masalalari bilan ham shug’ullangan. Jumladan, ulardan foydalanib kasrlarning umumiy maxrajinii topishga misollar keltiradi. Mirzo Muhammad Sharifning risolasi o’n ikki fasldan iborat, kasrlar arifmetikasiga bag’ishlangan, unda nisbatan b atafsil ravishda kasrlarni bir xil maxrajga keltirish, ular ustida boshqa almashtirishlar va amallarni bajarish, mutanosib (proporsiya), pul-dinor va uning ulushlarini topish, butun sonlar va kasrlarni darajaga ko’tarish va ulardan ildiz topish , uzunliklar, yuzalar, hajmlarni topishga doir ko’plab misollar keltirilgan. Keyingi holda muallif o’ziga mansub usulni bayon qiladi. U hisoblashlarda ketma-ket yaqinlashtirishlar usulidan ham foydalangan. Xatirchigiy-Miyonkoliy ushbu risolaning umumiy davomi tariqasida sonlar nazariyasining muhim tushunchalaridn biri bo’lgan totuv (inoq) sonlar (I’dodi mutahoba)ga, ularni topish va tatbiqiga oid ayrim ma’lumotlarni ilova qilgan. Namuna tariqasida Samarqand madrasalarida o’quv qo’lllanmasi vazifasini o’tagan (1188232-nv. Raqamli) kitobdan masalalar keltiramiz. Uning “Dar bayoni masohati arzi musabba’i mutasovi- l-azlo’i – va-l-muxtalif” ىواستم عبسم ضرا تحاسم نايب رد فلتخملا و علاضلاا «Teng va har xil tomonli yettiburchak yuzini hisoblash» mavzusidan : 1 - m a s a l aRadiuslari va yuzalari teng ikki doiraning . biriga muntazam yettiburchak, ikkinnchisiga tomonlaridan biri 40 gaz, qolgan tomonlari ketma-ket 10 gazdan kattalasib boruvchi nomuntam yettiburchak chizilgan (1 gaz ≈ 88,9 sm). Doira radiusi, doira va yettiburchaklar yuzi topilsin.. 2 - м а с а л а . Aylana diametric 30 ga teng. Uzunligi 26 ga teng vatar bilan chegaralangan (kichik) segment yuzi topilsin. - 66 -. Inv. №1187373 li kitobdan: 1 - m a s a l a. Parallelogram علضلاا ىزاوتم tomonlari 10 va 11 ga, katta (uzun) diagonali لوطلا رطق qutru-t-tul - 16 ga teng. Ikkinchi diagonalini toping. 2 - m a s a l a. Tekislik ustiga tik o’rnatilgan va konsentrik (ichma-ich) joylashtirilgan ikki silindr ةردتسملا ةناوطسلاا al-ustuvonu-l-mustadirati balandliklariga perpendikulyar ravishda umumi o’qqa yetkuncha tekislik bilan yarim kesilgan. Silindrlarning balandliklari 50 ga teng . Kesimda hosil bo’ladigan ichki yoy (qavsu doxil) 12 ga, tashqi yoy (qavsu xorij) 20 ga teng. Silindrlar sirtlari topilsin.

O'xshashlar

Samarqand tarixi

IX-XII asrda musulmon uyg'onish davri. Sharq olimlarining dunyo ilmiy tafakkuri taraqqiyotiga qo'shgan hissasi

VIII-XI asrlarda Markaziy Osiyodagi ilm-fan rivoji

Amir Temur va Temuriylar davri yozma manbalarida O’rta Osiyo

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa teatri