XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa teatri - Tarix - Referatlar

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa teatri

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30.21484375 KB

Ko'chirib olish

XIX asr oxiri va XX asr boshlarida G’arbiy Yevropa teatri Reja: 1. Davr teatri haqida umumiy sharh. 2. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida fransuz teatri. 3. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Italiya teatri. 4. Ingliz teatri va uning ijodkorlari.

XIX asr oxiri — XX asr boshlarida G'arbiy Ovro'po teatri o'z tarixining murakkab va chigal davdaridan birini boshdan kechirgan. XIX asrda yetakchi bo'lib kelgan romantizm va realizm o'rnini yangi, goho bir-biriga butkul zid oqimlar egallaydi. Atoqli fransuz adibi va teatr nazariyachisi Emil Zolya ilm-fanga yaqin tarzda naturalizm uslubining joriy etilishi g'oyasi bilan maydonga chiqdi. U san'atkorlarni voqelikka faol aralashishga, xalq hayotini aks ettirishga da'vat etdi. Ibsen, Gauptman, Shou, Kollanlarning ijodida realizmning yangi qirralari ochilib, bu oqim bilan davrning boshqa uslubiy oqimlari orasida ko'p tomonlama bog'liqlik alomatlari ko'zga tashlana boshladi. Bu davrda M. Meterlink ijodi misolida simvolizm yetakchi yo'nalishiardan biriga aylanadi. Sahna san'ati sohasida “Meyningenchilar teatri”, A, Antuanning «Erkin teatr»i misolida yangi rejissorlik san'atiga asos solingan bo'lsa, Sara Rernar, Mune- Syulli (Fransiya), F Duze, T. Salvini (Italiya), Irving (Angliya), I. Kayns. S. Moissi (Germaniya) misoli da turli oqimlarga mansub aktyorlarning yangi avlodi yetishib chiqdi. XX asrning ulkan sahna islohchisi M. Reynxardt Ovro'po rejissurasi taraqqiyotining yangi davrini belgilab berdi. Bu san'atkorlar o'z milliy sahna san'ati zaminida kamol topgan sahiy iste'dodlari bilan zamondoshlarining faxr-g'ururiga aylandilar. Fransuz teatri XIX va XX asrlar oralig'i tarixidan shiddatli g'oyaviy-badiiy izlanishlar teatri sifatida o'rin oldi. 1870-1880-yillari Ovro'po san'atida yetakchi yo'nalishga aylangan naturalizm uslubi aynan Fransiyada o'zining tugal takomilini topadi. E. Zolyaning teatrni demokratlashtirish, dramaturgiyani sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish haqidagi estetik qarashlari butun Ovro'po miqyosida xayrixohlik bilan qabul qilinadi. EMIL ZOLYA (1840-1902-y.) Zolyaning adabiyot va teatr haqidagi fikr-mulohazalari zamonaviy hayotni bo'yamay, bezamay, uning dardu quvonchlarini borlig'icha ko'rsatishga qodir, jamiyat taraqqiyotining yangi bosqichiga monand yangi san'at yaratish g'oyasi

bilan sug'orilgan. Zol yaning «Tajribaviy roman» (1880), «Bizning dramaturglarimiz» (1881), «Teatrda naturalizm» (1881) kabi maqolalari naturalizmning asosiy dasturiy risolalari bo'lib, ularda fransuz dramatik teatrining ahvoli keng yoritiladi, avvalo, repertuarini yangilash muammosi olg'a suriladi. Zolya dasturining xalqchilligi uning xalq hayotini aks ettiruvchi xalq dramasi haqidagi fikr-mulohazalarida ham o'z aksini topgan edi. Zolya naturalistik drama paydo bo'lsa, u teatr tizimini butkul o'zgartirishga olib keladi, deb hisobladi. Zolya teatrni tubdan qayta qurish dasturini ishlab chiqarkan, rejissura masalasini alohida masala tarzida ko'zdan kechirmagan. Holbuki u ko'zda tutgan teatr - bu dramaturg teatrigina emas, av valo, rejissor teatridir. «Tereza Raken» (1873) Zolyaning eng yirik pyesasi hisoblanadi. Unda muallif hayotni aniq va haqqoniy tasvir etishning «umumiy naturalistik usuli»ni belgilashga harakat qildi. Pyesada bir burjua oilasining so'niq hayot tarzi butun ichki ikir-chikirlarigacha qamrab olingan holda tasvir ko'zgusidan o'tkaziladi. Tereza Rakenning o'z erining do'stiga ishqi tushib qolishi bilan diqqinafas bu oila hayotida portlash yuz beradi: telbanamo sevgi jazavasida Tereza va Loran Terezaning eri Kamilni o'ldiradilar. Oshiqlar qilg'ilikni qiladilaru, vijdon azobida qoladilar. Har qadamda ularni marhumning arvohi izma-iz quvib, qasos olayotgandek bo'laveradi. MORIS METERLINK (1862-1949-y.) Asil belgiyalik adib Moris Meterlink simvolizm oqimining eng ulkan dramaturgi va nazariyachisi sifatida maydonga chiqdi. Meterlink ijodi fransuz madaniyati bilan bog'liq bo'lib, bu ijod XIX asr oxiri — XX asr boshlarida drama va teatr rivojiga kuchli ta'sir ko'rsatdi. Meterlink o'z estetikasini shunday falsafiy qarashlar asosida yaratgan. Uning estetikasida «ruhiyat teatri» nazariyasi va «sukut» nazariyasi alohida o'ringa ega. «Ruhiyat teatri» nazariyasi «kundalik turmush mushkiloti»ni ochishga qaratilgan. Sahnada zohiriy, ya'ni tashqi voqealar emas, balki insonning ichki hayoti, uning ruhiyat olamiga tobeligi ko'rsatilishi kerak.

Meterlinkning «Malikayi Malen» (1889), «Chaqirilmagan», “So'qirlar” (1891), «Ichkarida» (1894) va «Tentajilning o’limi» (1894) pyesalari shunday estetik qarashlar mahsuli sifatida tug'ilgan. Bu asarlarda Meterlink ijodining ilk davriga xos tarzda inson ojizligi va insoniyatning halokatga mahkumligi muammosi ko'tarilgan. Meterlinkning ilk pyesalarida taqdir qudrati, insonning kuchiga ishonchsizlik, inson umrining besamar va halokatga mahkumligi shoirona jo'shqin his-kechinmalar orqali ifodalangan. Ayni zamonda Meterlink yangi usuldagi teatr, yangi sahnaviy ifoda shakllarini izlaydi. Shuni ta'kidlash lozimki, Meterlink o'z ijodiy izlanishlarida dramaturgiya va sahnaviy ifoda sohasida A. P. Chexov ochgan yangiliklarga yaqin keladi. Bular kundalik turmushhing alam-iztiroblarini ochish, g'ayrioddiy qahramonlardan voz kechish, dramatik to'qnashuvlarni yangicha usulda tuzish, «ostki oqim», tubma'no tamoyili, sukut va kayfiyat omillaridan foydalanish kabilar edi. XX asrning boshlarida Meterlink dramaturgiyasining tabiati o'zgara boshlaydi. 1903-yili yozilgan «Ko'k qush» ertagida Tiltil degan bolakay bilan uning singlisi Mitilning mo'jizaviy ko'k qush (ideal)ni izlab topishlari orqali Meterlink insonga mehr-shafqat baxsh etuvchi ilhom shavqiga to'la nafosat olamini chizib berdi. Bu yerda ko'k qush baxt va nafosat timsoli tarzida namoyon bo'ladi. 1903-yili yozilgan «Avliyo Antoniy karomati» hajviy rivoyati burjua riyokorligini fosh etuvchi asar sifatida shuhrat topdi. Boyvuchcha marhuma Ortans xonimning dafn etilish kuni uning qarindoshlari go'yoki achingan bo'lib yig'i ko'taradilar. Shu asnoda kutilmaganda juldur kiyimli afandi sifat kishi paydo bo'lib, marhumani tiriltirishi mumkinligini aytadi. Lekin uning boyligiga ega bo’lish ilinjida turgan yaqinlari buni zinhor istamas, faqat xizmatkor qiz Virjinigina marhumaning o'limidan astoydil qayg'urganligi ma'lum bo'ladi. 1949-yili chop etilgan «Janna d'Ark» dramasi Meterlinkning so'nggi asari bo'lib qoldi... Unda dramaturg frantsuz xalqining fidoyi qizi Janna d'Arkning qahramonona hayoti haqida hayajon bi lan hikoya qilingan. Muallif fashizm ustidan

g'alaba qozonish yo'lida jonlarini qurbon qilgan vatandoshlari, Qarshilik harakati qahramonlarining mardonavor kurashiga hamohang asar yaratishga intilgan edi. Belgiya adibi Meterlinkning ijodi XIX—XX asrlar bo'sag'asida G'arbiy Ovro'po dramasi rivojida muhim bosqich bo'lib, u ushbu davr estetikasi va teatr amaliyoti rivojiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. ROMEN ROLLAN (1866-1944-y.) “Inson hayotini fayzli qiluvchi jamiki aql-zakovat ne'matlari orasida bizni tubsiz hayratga soluvchi ne'mat — teatrdir”. Bular XX asrning atoqli so'z ustasi, dramaturg va teatr nazariyachisi Romen Rollan qalamiga mansub so'zlardir. Ko'p jildlik «Jan Kristof» va «Maftunkor qalb» romanlarining muallifi Rollanning yozuvchilik, publitsistlik, san'at tadqiqotchiligi sohalarida kechgan ko'p qirrali faoliyatida dramaturgiya sezilarli o'ringa ega. Uning qalamiga mansub o'n ikki pyesaning bir-inchisi — «Valine'mat Lyudovik» 1897-yili yozilgan bo'lsa, «Robesper» degan so'nggisi 1938-yili yaratilgan. Rollan teatrni jamiyat hayotini aks ettiruvchi «jangovar qurol» deb atadi. Uning eng sara pyesalarida va ko'p jihatdan XX asr jahon teatr madaniyati rivojini belgilab bergan «Xalq teatri» (1903) kitobida ana shu g'oya o'z aksini topdi. Rollan «Xalq teatri» kitobida badiiy ziyolilarni xalq hayotini teran anglashga, o'z ijodini xalqqa xizmat qildirishga chaqirdi. Rol lan qahramonlik ruhidagi san'at, insonning his-tuyg'usi, aql-idrokiga ta'sir ko'rsatuvchi yirik shakldagi shoirona realistik san'at yaratish muammosini olg'a surdi. U yangi teatrni «xalqning noni qatori tashvishiga sherik» bo'lishi lozimligini ta'kidladi. Rollanning kitobi Fransiyada xalq teatri tamoyillarini shakllantirishda dastur bo'lib xizmat qildi. Rollan o'z kitobida ulug' fransuz burjua inqilobi davriga murojaat etib, ziyolilarni xalq teatri uchun «Fransiyaning qahramonlik epopeyasini» yaratib berishga chaqirdi. Bu epopeyada u xalq kurashi manzaralarini jonlantiruvchi qudratli tarixiy shaxslar hayot haqiqati bilan uyg'un tarzda keng falsafiy umumlashmaga aylanishi kerak, degan fikrni olg'a surdi. Rollan o'zi shu g'oyani ro'yobga chiqarish niyatida «Inqilob dramalari» deb nomlanuvchi turkum pyesalar yaratdi. «Qashqirlar» (1898), «Aql tantanasi»

(1899), «Danton» (1900), «o’n to'rtinchi iyul» (1901) shunday dramalarning dastlabkilari edi. Fransiya in qilobi davrining ur-yiqitlari, qatag'on dalishatlarini aks ettiruvchi mazkur asarlarning har biri Rollanning yangi shakl va g'oyalar yo'lidagi murakkab izlanishlari samarasi tarzida tug'ilgan. «Qashqirlar» pyesasida Rollan inqilobiy ko'tarilishning fojiali ko'rinishlarini chizib, inqilobiy burchning insoniylik axloqiga zidligini ifoda etdi. «Aql tantanasi»da inqilobchi qon-qardoshlarning o'zaro qonli adovati, yakobinchilar qatag'oni, siyosiy gij-gijlardan aql-hushi uchib, jazavaga tushgan g'ofil olomon haqida so'z ochdi. «Danton»da Rollan inqilob dohiylari ustidan hukm chiqarishdan o'zini tiyadi, lekin ommaning xatarli ko'tarilishlaridan hangu mang bo'lib, ezgulik nimadayu, yovuzlik nimada degan jumboq qarshisida turib qoladi, javob izlaydi... Adib «o’n to'rtinchi iyul» pyesasidagina bu savolga javob topgandek bo'ladi. Unda xalq bosh qahramon tarzida ko'ringan edi. Ichki g'oyaviy-badiiy birlikka ega bo'lgan bu asar Bastiliyaning olinishi bilan bog'liq lavhalar asosiga qurilgan. Rollan 1939-yili «Robesper» dramasini yaratadi. Unda fransuz inqilobining yakobinchilar partiyasi ag'darilishi bilan xotitna topuvchi eng fojiali davri aks ettirilgan. Muallif inqilobning mag'lubiyatga uchrashi sabablarini badiiy tadqiq etgan edi. Inqilob dohiylarining fojiasi ularning xalq madadidan mahrum bo'lib qolganliklarida edi. Dramada Rollan Dantonning qatl etilishi lavhasidan Robesperning halokatigacha bo'lgan voqealarni chizish asosida psixologik jihatdan murakkab, qudratli insoniy sajiyalar yaratgan edi. El-yurt manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qo'yib, vatanining shon-shuhrati yo'lida jonini qurbon qilgan jafokash Robesper shunday qahramonlardan edi. Asar qahramonona romantik ruhda xotima topadi. «Robesper» asari «Inqilob dramalari» turkumiga yakun bo'libgina qolmay, shu bilan birga Rollanning «Xalq teatri» kitobida olg'a surilgan chinakam demokratik, hayotbaxsh san'at yaratish g'oyasini ham amalda ro'yobga chiqargan yirik shakldagi drama namunasi tarzida yuzaga keldi. SAHNA SAN'ATI 1864-yili «Komedi Fransez» va «Odeon» teatrlarining alohida imtiyozga egalik maqomi bekor qilingach, Fransiyada tijoriy teatrlar keng avj oladi. Ayni

chog'da sahna san'ati rivoji ikki yo'nalishda davom etdi: "Komedi Fransez” teatrida ikki tragik — Muna-Syulli va Sara Bernar misolida klassitsizm ijro an'analari yashashda davom etgan bo'lsa, 1880—1890-yillar fransuz teatrining birinchi professional rejissori Andre Antuanning «Erkin teatr», «Antuan teatr»larida yangi izlanishlar olib boriladi. SARA BERNAR (1844-1923-y.) Sara Bernar XIX asrning oxiri XX asr boshlarida ijod qilib, o'z yurti qatori xorijda ham tanilgan fransuz teatrining eng shuhratli aktrisasi edi. Sara Bernar Parij konservatoriyasida tahsil ko'rib, 1862-yili ilk bor «Komedi Fransez» teatrida Rasinning asarida Ifigeniya rolida sahnaga chiqqan. S. Bernarning san'ati g'oyaviy jihatdan cheklan gan va katta hayot haqiqatidan bir qadar uzoq bo'lgani holda o'zicha hayratlanarli edi. U sahna texnikasining xassos ustasi edi. Ovoz tuslanishi, nutq. ohangdorligi, ishlanib, charxlangan gavdasi, turish holatlarining o'zi bir tomosha edi. Uning san'ati «taqlidiy maktab» estetik tamoyillarining ajoyib ifodasi edi. Sara Bernar o'tkir kuzatuvchanligi, kishini o'ziga rom etish jozibasi, ajib texnik omillari tufayli fojeiylik cho'g'i past asarlarda ham tomoshabin qalbini zabt eta olardi. Sara Bernar «Komedi Fransez» teatrida Rasin va Volter tragediyalarida fojeiy rollarni zo'r mahorat bilan o'ynagan. Lekin uning fransuz teatrining birinchi darajali aktrisasi ekanini zamonaviy asar larda o'ynagan rollari tasdiq etdi. Dyumaning «Gul ko'targan xonim» asaridagi Margarita Gote aktrisaning eng noyob rollaridan biri bo'ldi. Atoqli rus munaqqidi A. Kugel S. Bernar o'yiniga tan berib, shunday yozgan edi: «Nomi chiqqan bu ayolni bundanda zo'r tasvir etish amri mahol; uning kasb-korining arzon garov tarovati, qalbi tubida pinhon tutilgan bedavo dil og'riqlari ajib tarzda namoyon bo'idi», «Uning ayollik malohatiga ta'rif yo'q, - deya xotirlaydi munaqqid, — yig'loqi qo'llari, faiyod chekuvchi qaddi- qomati favqulodda zo'r ifodaviyligi bilan hayratlanarlidir». Sara Bernar erkaklar rollarini ijro etish bilan ham shov-shuv ko'targan. Sara Bernar «tafakkur sohibasi» toifasiga kiruvchi emas, balki tugal va go'zal ijro san'atining sohibasi edi. Sara Bernar iste'dodi tabiatan tug'yonli italyan aktrisasi

Duze yoki rus aktrisasi Komissarjevskayadek darajasidan ancha uzoq va shu bois bu san'atkorlar qalbini band etgan davrning fojeiy muammolari uning san'atida hamisha ham aksini topavermadi. Lekin uning ijodi aktyorlik san'ati tarixida zo'r mahorat va chinakam artistlikning benazir na munasi tarzida o'rin oldi. INGLIZ TEATRI XIX asr oxiri va XX asr bo'sag'asida ingliz dramasi va teatrida realizm hamda simvolizmdan iborat ikki badiiy yo'nalish yetakchi o'rin tutdi. Birinchisi, ya'ni realizm B. Shou va J. Golsuorsi dramaturgiyasi hamda ,,Mustaqil teatr’’ va Ellen Terri, Genri Irving kabi atoqli ijodkorlar faoliyatida namoyon bo'ldi. Simvolizm ta-moyillari esa Oskar Uayldning bir qator asarlarida hamda aktyor, rejissyor Gordon Kreg spektakllarida ko'zga tashlandi. BERNARD SHOU (1856-1950-y.) XIX—XX asrlar chegarasi va XX asrning dastlabki o'n yilliklarida ingliz teatri ko'p jihatdan Bernard Shouning ijodiy merosi ta'siri ostida rivojlandi. Shouning badiiy va ijtimoiy faoliyati o'ta ko'lamdorligi bilan ko'zga tashlangan edi. U musiqa va teatr tanqidchiligi sohasidagi ko'pdan-ko'p maqolalari, publitsistikasi bilan keng tanilgan edi. Shou Dublinda tavallud topdi, uning bolalik, o'smirlik yillari ham shu yerda o'tgan. «AngIiya Irlandiyani zabt etdi, menga Angliyani zabt etishdan o'zga nima ham qolgan edi», deb yozdi kinoya bilan Londonga yo’l olarkan. Bernard Shou G'arb dramaturgiyasida butkul yangicha tasvir usuli, ya'ni paradoks ifoda usuliga asoslangan yangi drama turini yaratdi va shu bilan tafakkur teatrining shakllanishiga asos soldi. Dramaturg tomoshabinlar ongini tarbiyalashni bosh vazifa deb bilib, zamondoshlarini aql-idrokli bo'lishga chorladi. Ularni hayotning ijtimoiy qonunlarini anglashga, burjuacha axloqqa nisbatan murosasiz bo'lishga undadi. Ayni paytda u insoniyat aql-idrokining olamni o'zgartirishdagi cheksiz kuch-qudratiga komil ishonch bilan qaradi.

B. Shou zamonaviy voqelikni tadqiq etishda umum tomonidan e'tirof etilgan, lekin har kimga ham botavermaydigan jumboqli para doks ifoda usulini o'z ijodi uchun asos qilib oldi. Turkum asarlarini ham u g'alati nomlar bilan ataydi. Xususan, «Bo'ydoq uylari» (1892), «Ko'ngil o'g'risi» (1893), «Uorren xonimning kasb-kori» (1894) degan uch asarini «yoqimsiz pyesalar» deb atagan. Bu asarlarda burjua jamiyatining turli axloqiy muammolari olg'a surilgan. «Bo'ydoq uylari» pyesasidagi chayqovchi Sartorius, uning gumashtasi Likchiz va zodagon naslining arzandasi Trench o'zaro kelishib, tashlandiq kulbalarda yashovchi kishilar mablag'i hisobiga boyishni o'zlariga kasb qilib olgan kishilar tarzida ko'rinadi. Ijtimoiy adolatsizlik masalasi «Uorren xonimning kasb-kori» asarida yana ham keskin qo'yilgan. Unda Uorren xonim fohishaga aylanib, Ovro'poda qator ishratxonalar ochadi. Muallif bu uchun unigina qoralamaydi, shuhday harakatga yo'l qo'ygan barcha fuqarolarni qoralaydi. B. Shou «yoqimli pyesalar» deb atalgan «Inson va qurol» (1894), «Kandida» (1895), «Taqdir xohishi» (1895) va «Omon bo'lsak ko'ramiz» (1896) turkum pyesalarida muallif zamondoshlarining insoniylikka daxlsiz o'y-intilishlari ustidan kuladi. «Shaytonning shogirdi» (1897) hamda «Sezar va Kleopatra» (1898) tarixiy dramalarida yuqoridagi asarlarda ko'tarilgan muammolarni davom ettirib, mustamlakachilik siyosatini fosh etadi. Shou yangi asrni hajman ulkan «Inson va o'ta qudratli odam» (1903) degan falsafiy komediyasi bilan kutib oldi. Uning nazarida o'ta qudratli inson kelajak kishisi bo'lib, yomonlikdan yiroq, g'ayrat-intilishlari buzishga emas, balki yaratishga qaratilgan insondir. Jahon urushi arafasida Shou o'zining keng tarqalgan asarlaridan biri «Pigmalion» (1913) pyesasini yaratadi. Bu «Sohibjamol Galateya» yaratib, unga ishqi tushib, shu ishqi tufayli unga jon kiritgan haykaltarosh Pigmalipn haqidagi rivoyatning zamonaviy nusxasi edi. «Sohibjamol Galateya»ga aylangan londonlik gulchi qiz Eliza va uning otasi Alfred haqidagi bu asarga avval drama teatrlari, keyin musiqiy teatrlar (kompozitor F. Lou tomonidan «Mening dilbar sohibjamolim» musiqali komediyasi yaratilgan) uzoq sah naviy umr ato etdi.

1894-yildan Shou o'zi yozgan aksariyat asarlaridan o'zi sahnaga qo'ya boshlaydi. U aktyorlardan qahramonlar ruhiyatiga to'liq kirish asosida mubolag'aviy, g'aroyib ifodaviy usullarni qo'llanishini talab etardi. 1914-yili u «Pigmalion» asarini ham «Alo hazratlari teatri»da sahnaga qo'yadi. Birinchi jahon urushining jarohatli oqibatlarini dramaturg eng sara «Qalblar vayron bo'lgan xonadon” (1913—1919) va «Parivash Ioanna» (1923) asarlarida umumlashtirgan. Kinoyachi, hajvgo'y, zid fikr ustasi Shou mazkur asarlarda sajiya va voqealarni fojiaviy ruhda talqin etuvchi ruhshunos sifatida ko'rinadi. «Qalblar vayron bo'lgan xonadon» asarida zukko, nozik ta'b, lekin birinchi jahon urushiga yo'l qo'ygan ovro'polik ziyolilar hajv ostiga olinadi. «Mazkur nom faqat pyesaning nomigina emas, balki, ushbu «vayron bo'lgan xonadon» urush arafasidagi butun madaniy va beg'am Ovro'poning o'zi hamdir», degan edi muallif. Shou «Parivash Ioanna» asarini bu shaxsga murojaat etgan o'z salaflaridan Shekspir va Shiller, Volter va Mark Tvenlarga nisbatan munozara tarzida yozgan. Uning Jannasi mutaassibona dindorlikdan holi ravishda olamga tiyran ko'z bilan qarovchi qahramon. U tarix jarayonini anglab, uning istiqbolini ko'rib harakat qiluvcha xalq aql-idrokini o'zida mujassam etgan qahramon qiz tarzida namoyon bo'lgan. Shouning 1930—40-yillardagi ijodida uning diqqati ko'proq siyosiy dolzarb masalalarga qaratildi. U shu yillari yozilgan «O1ma yuklangan arava» (1929), «Achchiq, lekin haqiqat» (1931) va «Jeneva» (1938) degan uch siyosiy komediyasini “siyosiy g'aroyibotlar” deb ataydi. «Olma yuklangan arava» pyesasida Shou fashizm qarshisida uni o'chib qolgan beqaror demokratiyani beshavqat fosh etadi. Angliyaning AQSHga iqtisodiy qaramligini ko'rsatadi. «Jeneva» pye sasida Batler, Bombardoni, Flando degan to'qima nomlar bilan murdor fashist siyosatchilari ustidan xalqaro sud jarayonini boshlaydi, tajovuskorlar yurishiga to'siq qo'yolmagan davlat rahnamolarini hajv ostiga oladi. Shouning «Umidsizlik orollarining g'ofil bandasi” (1931) pyesasi-oxirida ham sud sahnasi bor. Bu safar u butun insoniyatni «qiyomat qoyim» azobi

doirasiga tortadi. Pyesa janriga ko'ra «qiyomat qoyim bilan yuzma-yuz» deb atalgan. Momaqaldiroq gumburi eshitilmaydi, chaqmoq chaqini ko'rinmaydi, osmon ham ostin-ustun bo'lmaydi. Biroq odamlar guruh-guruh bo'lib yoki bitta- bitta g'oyib bo'laveradi. London birjasi yopiq, jamoalar palatasida zog' ham yo'q. professor o'qituvchilar ma'ruza o'qiyotib misoli parlangandek yo'qlikka aylanar edi. Lekin Shou «mahshar kuni»ni olamning oxiri deb emas, balki haqiqiy insoniy «mas'ullikning bo'shlanish kuni», degan xulosa chiqaradi. Jamiyatga nail teguvchi, turmush farovonligi uchun kurashuvchi kishilar yashash huquqini oladilar. Jahonga taniqli adib o'zining so'nggi «Uzoq kelajak haqida masal» — pyesasida uchinchi jahon urushi vasvasalariga qarshi maydonga chiqdi. U avlodlarga tinchlik uchun kurashish lozimligini vasiyat qilib qoldirdi. «Yoshlar urush qurboniga aylanmasunlar», degan so'zlar uning so'nggi so'zlari bo'lib qoldi. OSKAR UAYLD (1856-1900-y.) Oskar Uayld bor-yo'g'i qirq to'rt yil umr ko'rgan. Lekin oz va soz umr ko'rgan, ko'pdan-ko'n esse, ertak va hikoyalar, estetikaga oid maqolalar muallifi sifatida tanilgan bu adib va dramaturgning muborak nomi ingliz va jahon adabiyoti hamda teatri tarixidan nufuzli o'rin oldi. Uayld ijodini, ayniqsa, estetika sohasidagi qarashlarini har kim ham to'laligicha beistisno qabul qilolmaydi. Lekin uning ijodi insonpaivarlik g'oyalari bilan sug'orilganiga shubha yo'q: Uayld o'sha davr jamiyatida ko'zga tashlangan qabohatdan dili vayron bo'lib, go'zallik shaydosi yanglig' ulkan iste'dod sohibi sifatida qalam tebratdiki, bu hol uning ijodi kamyob san'at hodisasiga aylanishiga sabab bo’ldi. Irlandiyada taniqli jarroh oilasida tug'ilgan Oskar Uayld Oksford dorilfununida tahsil ko'radi. O'qib yurgan chog'idayoq u antik adabiyotni favqulodda zo'r bilishi bilan ko'zga tashlanadi; u olimlik martabasiga da'vo qilishga haqli edi, lekin erkin, sarxush hayot nash'u namolariga berilib ketadi. U turli-tuman kiborlar davrasining matlub ishtirokchisiga aylanadi. U yurish-turishi zavqbaxsh, so'zamol, fahm-zakovati o'tkir kishi edi. Shu xislatlari tufayli u kiborlar davrasining jon-dili bo'lib qoladi. Uayld shaxsiga xos bunday xususiyatlar uning

ijodida ham o'z aksini topgan. Uayld son-sanoqsiz aforizmlar to'qigan bo'lib, u zid fikrlar ifoda tarziga shu qadar mayldor ediki, bu uning shaxsiy hayotida ham, ijodida ham bosh yo'riqqa aylandi. U go'zallik oldida sajda qiladi, shu go'zallikni ulug'lab, o'zini buyuk «nafosatparast» (estet) deb e'lon qiladi. Bu so'zlar havodan olingan so'zlar emas. U hayotda hamisha ko'hli, maftunkor bo'lishga intildi va o'z ijodida inglizlar taomiliga kirgan go'zallik an'analarini davom ettirdi. «Yolg'onning zavol topishi» (1891) essesida Uayld san'at da yolg'on- yashiqning ta'sir qudrati haqida yozib, har bir san'atkor bu ne'matdan bebahra qolmasligini uqtiradi. «Axloqiy yoki axloqsiz kitoblar bo'lniaydi, faqat yaxshi yozilgan yoki yomon yozilgan kitoblargina bo'ladi, xolos. Tamom-vassalom». Uayld dramaturg sifatida 1890-yillardan dovrug' tarata boshlaydi. Uning komediyalari ketma-ket yaratilib, darhol sahna yuzini ko'ra boshlagan. U qorishiq hislarni jonlantirishda g'aroyib, turfa zid holatlar yaratish usulini amalga kiritdi. «Uindermir xonimning yelpig'ichi yoki Batartib ayol haqida pyesa» (1892) komediyasida eri va go'dak qizalog'ini tash lab, jazmani bilan qochib ketgan Erlin xonim haqida hikoya qilingan. Qizig'i shundaki, yomonotliqqa chiqqan bu juvon o'zgalar deya shaxsiy huzur-halovatidan voz kecha oluvchi eng pokdomon, mehr-shafqatli ayol bo'lib chiqadi. «E'tiborga nomunosib ayol» (1893) pyesasida to'ralarcha bepisandlik bilan «chiqit»ga chiqarilgan Arbetnot xonim aslida hurmatga loyiq edi, lekin uni yo'ldan urgan, el-yurt ko'z o'ngida mo'tabar hisoblangan zodagon yigit esa, bir pulga arzimas kimsa ekani ochib tashlanadi. «Ermisaner» (1895) komediyasining nomidan ham uning piching asosiga qurilganligi sezilib turadi. Pyesada davlat sirini sotib boylik va martaba orttirgan siyosiy arbob xususida so'z boradi. Arbobning hurmacha qilig'idan bexabar xotini va jamoatchilik uni o'zgalarga o'rnak bo'Iadigan zot deb biladilar. Qizig'i shundaki, muallif «namunali er» Robert Chilterni qoralamaydi, zero u ya shayotgan jamiyatda dovrug' va martaba egasi bo'lmoq uchun bundan o'zgacha yo'l tutib bo'lmasdi. Uayld ingliz adabiyotida benazir uslubsoz ustalardan biri bo'lgan. Inson' fe'l- atvorini ifodalashda unga ikki-uch jumla kifoya edi. Uning “Jiddiy bo'lish

qanchalik yaxshi” (1895) quvnoq komediyasi serzavq tasvir, lavhalarga boyligi bilan e'tiborlidir. Hayot noxushliklaridan butkul holi bo'lgan bu komediyada o'tkir dialoglar orqali serzavq lavhalardan yana ham serfayz lavhalar tug'ilib, turfa manzaralar yaratilgan edi. 1893-yili Uayld dramaturgiyasidan alohida o'rin olgan pyesa dunyoga keladi. Bu «Injil» voqealaridan olingan Yahyo payg'ambar (pye sada lokanaan deb olingan)ning o'limi haqida fransuz tilida bitilgan bir pardali «Salomeya» dramasi edi. Muallif rivoyatga o'zicha erkin tarzda yondashgan. Pyesada Yahudiy malikasi Salomeya sevgi, hirs-havas ramzi misolida namoyon bo'lgani holda payg'ambar lokanaan o'lim va zohidlik ramzi yanglig' gavdalangan. Asarning boshidanoq vahima va tahlika rulii jo'shib turadi: har kishi o'zini bostirib kelayot gan dahshatli voqealar qarshisida turgandek his etadi. Shoh Xirod, Salomeya bir o'yin tushib bersa, istagan xohishini ado etajagini aytadi. Salomeya esa ishqi tushib qolgan Iokanaanning boshi keltirilishini so'raydi. lokanaanning barkashga solingan boshini keltiradilar. Malika payg'ambarning labidan bo'sa olib, ichgan qasamini ado etadi. Salomeyani ishq ehtirosi, lokanaanni qahr-g'azab tuyg'usi shu qadar ko'r va kar qilib qo'yganki, ular yorug' olamni hol- jonini o'ziga rom etib olgan ana shu hislarsiz qabul qilolmaydilar; Xirod qo'rquv dahshatidan joni bo'g'ziga tiqilayotgan kabi xotini Xirodiya qalbini egallab olgan qasoskorlik alamidan faryod chekadi. «Salomeya» pyesasida oyning sarg'ish nuri yana ham mash'umona ko'rinish hosil etuvchi zulumot olami hukmronki, uni aql- idrok emas, dahshatli xohish-ehtiroslar boshqaradi, sevgi va o'lim, hirsu havas va shafqatsizlik bir-biriga qo'shilib ketadi«Salomeya» pyesasi Uayldning simvolizm yo'lida qalam tebratganligi qatori real borliqdan ham uzoqlashganligini ko'rsatadi. Uning Salomeya vujudini qoplagan dahshatli ehtiros va hatto shafqatsizlikdan go'zallik axtarishi bejiz emas. Uayld umri poyonida dramaturgiyaga murojaat etmay qo'yadi. Lekin yaratgan asarlarining o'zi ham uning nomi jahon adabiyoti va teatri tarixidan o'rin olishiga munosib kafolat bo'ldi. SAHNA SAN'ATI

Genri Irving (1838—1905) ingliz sahnasining sehrgar san'atkorlaridan biri edi. U XIX asrning oxirida London teatr hayotining markaziga aylangan «Litseum» teatriga chorak asr davomida rahbarlik qilib, Shekspirning deyarli barcha asarlarini shu teatrda sahnaga qo'yadi va o'zi Hamlet, qirol Lir, Yago, Shaylok singari rollanii ijro etadi. «Yago rolida, ushbu siymo qanchayin shayton qiyofa bo'lmasin, uning muhibiga aylanmay ilojing yo'q, chindanda «Yago halol», jozibador ediki, asti qo'yaverasiz», deya eslagan edi Ellen Terri. Irving ingliz romantizmi an'analari qatori ko'rkamlik usuliga ham moyillik ko'rsatgan. «Sahna san'atining pirovard maqsadi go'zallikni ulug'lashdir, - deb yozgan edi u. — To'g'ri, shundoq ham unda go'zallik unsurlari jamuljam; tuban va dag'al narsalarni ifodalash san'at tarovatini yo'qqa chiqaradi». «Litseum» teatri spektakllarini atoqli ingliz musavvirlaridan Peri — Jons, Alma — Tadema bezadilar. Irvingning rejissorligi ko'proq o'zi va u bilan sheriklashib rol o'ynovchi Ellen Terri harakati uchun qulay va unumli sahnaviy shart — sharoit yaratishda ko'rindi. Aktyorlarning o'zaro ijro uyg'unligi ham bosh rol talqiniga bog'liq holda hal etilgan. Ibsen, Shou, Gauptman va boshqa «yangi drama» mualliflari Irvingni qiziqtirmadi. Shu hol tanqidchilikda «Irvingga qarshi kurash» avj olishi sabab bo'ladi. B.Shou shu kurashning ilhomchisi sifatida maydonga chiqib, o'zining bir qadar bo'rttirib yozilgan maqolalarida «Irving davri ingliz teatri»ning tanglik davri deb baholab, «Irving o'z davri ma'naviy hayotidan cheksiz darajada uzoq edi», degan xulosa chiqargan Ellen Terri (1848-1928) «Litseum» teatrida Irving bilan barcha spektallarda unga benazir sherik — sahnadosh sifatida o'zini ko'rsatdi. U insonning eng nozik qalb tug'yonlarini ifoda etishga qodir san'atkor edi. Uning talqinida “Venetsiya savdogari” asaridagi Porsiya «sharofatli va ko'hli, go'zal va oqila, vafodor va dono qiz tarzida gavdalanadi. Terrining Ofeliyasi saroy muhiti siquvida o'zini Hamlet misoli yolg'iz va betayanch his etuvchi malohatli qiz timso- lida namoyon bo'ldi. Aktrisaning Kordeliyasi va Dezdemonasi qalban shijoatkor, ruhan kuchli qahramonlar edi. Makbet xonim Terri talqinida erini ziyod darajada sevishi tufayli jinoyatga qo'l uradi.

Gordon Kreg (1872—1966) — rejissor, teatr musavviri, teatr nazariyachisi sifatida tanilgan yirik san'atkor edi. U Ellen Temning o'g'li bo'lganidan «Litseum» teatrida aktyor sifatida ilk ijodini boshlab, so'ng o'z qarashi va yo'liga ega rejissor sifatida shakllanadi. Irving va Terri Kregni taetrning chinakam muhibiga aylantiradilar. Lekin Kreg chakana teatr muhibi emas edi. U teatrga antik zamonda bo'lganidek, bayramona shukuh va maktablik martabasini qaytarish ezgu niyati bilan yashadi. Stanislavskiy, Reinxardt, Meyerxold singari kreg ham ishni tijorat dardiga mubtalo bo'lgan burjuacha teatrni inkor etishdan boshladi. Keyinroq u butun zamonaviy teatr tizimi yaroqsiz, degan xulosaga kelib, o'z shaxsiy teatrini barpo etishga harakat qildi. U spektaklda, avvalo, rejissura, aktyor ijrochiligi va makoniy yechim borasida mushtaraklik va yaxlitlik bo'lishi qoidalarini olg'a surdi. Spektakl mayda — chuyda izoh va tasvirlardan xoli bo'lgandagina yaxlit, bir butun badiiy timsolga aylanadi; spektaklda aktyor o'z jismining bir qismi misol singib, uyg'un tarzda harakat qilishiga asoslangan bir jinsli makon bo'lishi lozim, deb hisobladi Kreg. Biroq teatrda chizma bezaklarga asoslanganda, bunday bir jinsli makoniy muhit yaratish mumkinmi? Bezatilgan ko'rinishlar bilan uch o'lchamli inson tanasi orasida qanday mutanosiblik yaratish mumkin? Kreg odatdagi sahnaviy makon yaratish usulidan voz kechib, dekoratsiya o'rnida me'moriy inshootlar asoslangan antik teatrni namuna qilib olishni taklif etdi. Sahnaviy makon islohi masalasi Gordon Kreg nazariyasining eng muhim jihatlaridan birini tashkil etadi. U sahnada birinchi galda me'moriy inshootni tiklash, yassi bezakni hajmdor ko'rinishga aylantirishga intildi. Shu zaylda sahnada harakatga keltirib, voqea tarzi o'zgartiriladigan turli shaklli me'moriy qurilma — shirma (to'siq — parda) ifoda usuli maydonga keldi. Shunday qilib, sahnaviy makon spektaklning ajralmas tarkibiy qismiga, ya'ni Kreg ijodining asosiy mavzularidan insonning olamga munosabati mavzusini ochuvchi ifoda omiliga aylandi. Boshqacha aytganda, Kregning tomoshabin olamni yaxlit va yagona hilqat

tarzida qabul qilishi kerak, degan qoidasi shu tarzda amalga oshirildi Kreg o'zining 1911-yili nashr etilgan “Teatr san'ati” kitobida musavvir eskiz ustida ishlar ekan, u “avvalo, shoir fikriga hamohang bo'lib”, voqea o'rnini topishi kerak, deb yozgan edi. Kreg teatri - bu rejissor teatridir. Pyesa muallifidan boshlab aktyorgacha hamma shu rejissor mo'ljalini ro'yobga chiqarishi kerak. Kreg shu shartlar bajarilgandagina bir butun, yaxlit spektakl, chinakam san'at asarini yaratish mumkin degan fikrga keldi. «Barcha ifoda omillarni uyg'unlashtirishdek rejissor intilishi astoydil qabul qilinib, amalga oshirilmas ekan, yuqori samaraga erishishi mumkin emas” deb yozdi Kreg o'z kitobida. Kreg o'zi qo'ygan spektakl bezagi eskizini doimo o'zi chizgan. Makoniy yechim masalasi Kreg spektakllarida birinchi darajali ahamiyatga molik masaladir. Asar mohiyatini aktyordan ko'ra ko'proq ko'rinishlar orqali ochish Kreg spektakllarining asosiy xususiyatiga aylanadi. Shu tufayli uning spektakllarida nur va rang ifodalari alohida ko'zga tashlanuvchi omil hisoblanadi. Nur, xatti-harakat makoniy yechim silsilasida spek takl timsolini yaratishda yetakchi unsurlik vazifasini ado etadi, Nur — yog'du tuslanishlari bezakning zarur qismlarini alohida-alohida ajratib ko'rsatar, parda peshtoqiga tushar, sahnada goh yalpi-yassi, goh turli hakllar orqali sirli muhit olamini xosil qilardi. Kreg o'ziga xosliklarni nodalashda simvolistlar ta'limi va amaliyotiga asoslandi. Kregning fikricha, ba'zan yorqin va zavqbaxsh, ba'zan qora, motamsaro rang muayyan sahnayiy kayfiyat yohut spektaklning hissiy cho'g'iga monand tushishi kerak. Sahnaviy makon, harakat, nur va rang Kreg uchun spektakl oryazini yaratishda asosiy omillarga aylandi. Kregni aktyorni qadriga yetmaslikda, inson gavdasidan badiiy bezakning bir bo'lagi sifatida foydalanishda aybladilar. Lekin uning teatri avvalo rejissura teatri ekanligini unutmaslik kerak. Kreg «Teatr san'ati» kitobiga kiritilgan «Aktyor va qo'g'irchoq» maqolasida «qo'g'irchoq» insoniy kechinmalardan holi bo'lganidan kechinma hurujiga

berilmay, chinakamiga san'at namoyishchisiga aylana olar va shu bilan jonli aktyordan afzalligini tasdiq eta olgan bo'lardi, degan xulosaga keladi. Kreg o'z rejissyorlik iste'dodini turli janrlarda namoyon etgan bo'lsa-da, uni biron-bir ingliz teatri taklif etmaydi. G. Kregning ijodi turlicha nuqtayi nazardardan talqin etilishi mumkin. Bundan qat'i nazar, uning ijodi XX asr jahon rejissorlik san'ati va sahnaviy bezak rivojiga o'z ta'sirini ko'rsatdi va teatr tarixiga yorqin sahifalar bo'lib kirdi.

Adabiyotlar 1. S.Tursunb о ev. X о rijiy teatr tarixi. O’quv qo’llanma. T.: O’MKHTM, «Tur о n- Iqb о l» nashriyoti. 2005 yil. 2. Sh.Minavar о v. Teatr-tarbiya maskani. T. «O’qituvchi». 1997. 3. X.Abdusamatоv. Teatr tanqid ko’zgusida. T. «Fan». 1993. 4. O’zbek entsiklоpediyasi. 1-tоm. Tоshkent. 1971. 5. Istiqlоl imkоniyatlaridan оqilоa fоydalanaylik. «Xalq so’zi» gazetasi. 1995 yil, 1 dekabr .

O'xshashlar

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot

XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya

XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSH

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Avstriya - Vengriya

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Avstriya - Vengriya