VIII-XI asrlarda Markaziy Osiyodagi ilm-fan rivoji - Tarix - Referatlar

VIII-XI asrlarda Markaziy Osiyodagi ilm-fan rivoji

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

VIII-XI asrlarda Markaziy Osiyodagi ilm-fan rivoji Reja: 1. VIII asr o`rtalarida Markaziy Osiyod islom dinining joriy etilishi. 2. Somoniylar davrida ilm fan taraqqiyoti va uning ahamiyati. 3. VIII-XI asarlarda Markaziy Osiyodagi mutafakkirlar va ularning faoliyati. 1

704 yil Xurosonga Qutayba ibn Muslim tayinlanib, unga topshirilgan vazifa Movaraunnaxrni mutloq bosib olish edi. Qutayba shu topshiriqni o`ta zolimlik bilan amalga oshiradi. Ammo bu viloyatlarni mutloq bo`ysindirish uchun yana bir necha o`n yilliklar kerak bo`ldi, ba`zi joylarni qayta-qayta bosib olishga to`g`ri kelardi. Arablar faqatgina yerli axolining turli tabaqalari, turli viloyatlar orasida Nizolar chiqarib, VIII asr o`rtalariga kelib Markaziy Osiyo aholisining qisman tinchita oldi. Islom dinini Markaziy Osiyoda joriy etish xam osonlik bilan bo`lmadi. Arablar ne-ne xiylalar ko`rsatmasinlar, holi imkoni boricha zardo`shtiylikka qayta berdi. Xuroson va Movaraunnahrning erksevar aholisi xatto bir asrdan keyin ham arablar hukmronligiga, og`ir soliqlarga, ayniqsa inson huquqining paymol etilishiga ko`nika olmadilar. Muqanna kabi vatanparvarlar boshliq ko`plab qo`zg`olonlar dunyoning yarmini egallagan xalifalikni ancha-muncha zaiflashtirdi. 821-yili Xuroson noibi Tohiriy o`z yurtni mustaqil davlat deb e`lon qiladi. Somon bo`lajak xalifa Ma`munga yaqin odam bo`lib, uning iltimosiga ko`ra zardo`shtiylikdan islomga o`tgan edi. Uning o`g`li: Asad va nabiralari Nuh, Ahmad, Yax`yo, Ilyoslar 806-yildagi qo`zg`olonni bostirishda xizmat ko`sratganlari uchun turli viloyatlarga noyib etib tayinlangan edilar. 873-yili Samoniylar rasmiy jihatdan xalifaga tobe bo`lsalarda, amalda mustaqillikka erishdilar. Islom ibn Ahmad 888-yildan boshlab Movaraunnahrning yakka hokimiga aylandi va 900 yili Xuroson bilan Sharqiy Eronni ham qo`lga kiritdi. Shunday qilib X asr boshlariga kelib Somoniylar davlati sharo`dagi eng yirik va kuchli davlatga aylanadi. Davlatning poytaxti Buxoroda joylashadi. Ammo feodal tuzumga xos ziddiyaitlar shunday qudratli davlatni xam zaiflashtiradi. Xali u xali bu viloyatda ko`tarilgan va shafqatsizlik bilan bostirilgan qo`zg`olonlar, feodallarning o`zboshimchaligi davlatni kuchsizlantiradi. Xusayn ibn Ali Markaziy raxbarligidagi karmatlar xarakati ham xuddi shu davrda X asrning boshlarida ro`y berdi va qon to`kishlar bilan bostirildi. Ammo karmatlar ba`dati xalq orasida uzoq vaqt yashadi, xatto Ovro`pa mamlakatlari, ayniqsa, Fransiyada (albigoylar) keng tarqaldi. IX-X asrlarda Movaraunnahr rivojlangan qishloq xo`jaligi, ichki va tashqi savdo, xunarmandchilik yuksak taraqqiy etgan, iqtisodiy jihatdan Yaqin va Markaziy Sharqdagi ilg`or mamlakat edi. Bu davrda Somoniylar davlatining poytaxti bo`lgan Buxoro 2

Markaziy Osiyoning siyosiy va madaniy markaziga aylangan mahalda ko`plab maktab, kutubxona, madrasalar tashkil etilgan, binolar, saroylar va istehkomlar qurilgan edi. Buxoroda samoniylar davrida Markaziy Osiyoning eng obod, go`zal shahriga aylangan edi. Somoniylar ilm-fan, adabiyot, san`at, umuman madniyatning taraqqiyotiga katta ahamiyat berganlar. Ular saroyga olim, shoir, bastakor, muhandis kabilarni jalb etganlar. Bu davrda aholining tili sug`di, tojik va turkiy bo`lsada, arab tili ham ken tarqalgan edi. Arab tili ilm-fan, adabiyot, din, fikh tili va jahondagi eng katta davlat bo`lgan xalifalikda xalqaro aloqa tili ham edi. Shuning uchun arab tilini bilmay ijod etish va biror vazifaga tayinlanishi mushkil bo`lmagan. IX-X asrlarda Buxoroda fors tili shunchalik rivoj etadiki, bu til xaligacha adabiy fors tili sifatida qo`llanilmoqda. Buxoroda Samoniylar saroyi kutubxonasi Sharqdagi kutubxonalarning eng yirigi hisoblangan. Somoniylar davrida Buxoro ibn Sino, Rudakiy, Daqiqiy, Norshaxiy kabi buyuk zotlarning vatani bo`lgan. Somoniylar davrida Buxoroda badiiy adabiyt, avval arab, keyinroq, X asrda xalq ijodiy an`analariga suyangan fors-tojik tilidagi lirik va epik she`riyat ayniqsa taraqqiy etadi. Rudakiy, Farruxiy, Shohid Balxiy, Daqiqiy, Abu zarra`a Abu Shukur Balxiy, Firdavsiy ijodi ham xuddi Somoniylar davri an`analari asosida shakllandi. “Shohnoma”ni boshlagan shoir Daqiqiy bo`lib ancha yosh vaqtda ziyofatda o`ldirilgan. Shoirdan ming bayt dostonning boshlang`ich qismi qolgan. Somoniylar davrida ayniqsa ilm-fan rivoji yuksak cho`qqilarga ko`tariladi. Bir tomondan xududning tarixiy sharoiti bunga imkon to`g`dirsa, ikkinchi tomondan islom falsafasidagi kuchli ratsionalistik va materialistik elementlar qadigi dunyo g`oyaviy boyliklarini o`zlashtirishni osonlashtiradi va tabiiy fanlarning taraqqiyotiga yordam beradi. Xozirgi zamon fanlari asosini yaratgan buyuk olimlar Muhammad muso al- Xorazmiy, Ahmad Farg`oniy, Abi Nasr Farobiy, Beruniy, Abu Ali ibn Isnolar samoniylar davrining mahsulidir. Xalifa Ma`mun ibn Xorun ar rashid bekorga bir guruh Osiyolik olimlar – Xorazmiy Marvlik Abu Mansur, Farg`onalik Ahmad ibn Muhammad, ibn Kasir, Marvlik Ahmad ibn Abdulloh Marvaruddlik Xolid ibn Abdumalik kabilarni Bog`dodga olib ketgan emas. Bu olimlar Ma`mun tomonidan Bog`dodda tashkil etilgan “Bayt-l hikma”ning asosini tashkil etdilar va ash Shammasiya va damashq yaqinidagi 3

Qaysiyun tog`idagi Abservatoriyalarda ilmiy kuzatuvlar olib bordilar. Markaziy Osiyoda arab istilomi vaxshiyona qirg`inlardan keyin ham ajdodlar diniga qaytish ko`p uchragan. X asrgacha Buxoro, Samarqand, Xorazm, Eron, Bobilda Zardo`shtiylikka mansub bo`lganlar anchagina edi. Nemis olimi Adam Mets, Noldeke nashr etgan Tabariy tarixiga suyangan holda “X asrda zaroastrizm (ma`jus) isaviya va Yaxudiylar dni bilan bir qatorda himoya ostiga olingan din sifatida sqzsiz e`tirof etilgan edi. Isaviylar va Yaxudiylar kabi ular saroy va davlat qoshida o`z boshliqlariga ega bo`lganlar. Ammo zardo`shtiylikkaa xligacha qo`l yetmaydigan joylarda makon topgan mustaqil va jasur dushman sifatida qaralgan” degan ma`lumot beradi. Arxeolog G.V.Grigoryev Samarqandda xatto XIII asrga taalluqli mug`lar qabrini topgan. Tarixchi Narshaxiy Buxoro ko`shki haqida quyidagilarni yozadi: Qutayba Buxoroni egallagach aholiga qz uylari va yerlarini yarmini arablarga berishni buyuradi. “Buxoroda bir havli bor ediki, Kashkashon der edilar... Qutayba uylar, asbob-anjomlarni taqsim qilib berishni qistay bergach, ular uy joylari va asbob-anjomlarini butunlay arablarga qoldirib o`zlari uchun shahar tashqarisida yetti yuzta ko`shk bino qildilar... Har biri o`z ko`shki atrofiga xizmatkorlari va qziga qarashli odamlari uchun uylar qurdi va bir kishi o`z kushkining oldiga bog` va tekis maydon qildi va ular ana shu ko`shklarga ko`chib keldilar. U ko`shklar xozirda vayron bo`lib, ko`proq qismi shaharga qo`shilib ketgan, u joyda faqat ikki uchta ko`shk saqlanib qolgan va ularni “ko`shki mug`on” deydilar. Chunki bu joyda otashparast (mug`)lar turganlar. Bu viloyatda otashparastlarning ibodatxonalari ko`p bo`lgan. Somoniylar din sohasida xamma dinlarga erkinlik berish siyosatini olib borganlar, xatto saroyda suniy, gila, zardo`shtiylik, isaviya dinlariga diniy masalada odamlarni tatbiq etish bo`lmagan, aksincha, mutloq fikr erkinligi xukm surgan. Bunday siyosat mamlakatda ilm-fan, uning amaliy va nazariy turlari, falsafaning keng rivojiga sharoit yaratdi. Xuddi ana shu davrda Buxoroda boy dunyoviy adabiyot, sher`riyat va qahramonona o`tmishni ulug`lovchi dostonlar va nasriy qissalar yaratildi. Yunon-grek olimlarining asarlari tarjima qilindi va eng ahamiyatlisi, bu davrda Ibn Sino, Beruniy, Adu Bakr Muhammad ibn Zakariya, Roziy Abu Mansur Hasan ibn Nuh al-Qamariy, al- Buxoriy, abul-vafo Muxammad, al-Buxtoniy Nishapuriy (940-997) Abu Ja`far al-Xazin 4

Xurosoniy, Abdulhasan ibn Ahmad Nasaviy, tarixchilar, Narshaxiy, bal`aliy, geograflar Ma`sudiy, Istaxriy, Maqsudiy, Jayhoniy kabi buyuk olimlar yetishib chiqdilar. Ularning ijodi Somoniylar davri mahsuli edi. IX-XI asrlarda ham xalifalik ham Movaraunnahrda Andalusda esa biroz keyinroq ilm-fan, falsafa taraqqiyotining oliy cho`qqisiga chiqqan davr bo`ldi. To`qqizinchi asr – Muhammad Muso Xorazmiy Ahmad ibn Muhammad Farg`oniy, xabash al-Xosib va boshqalar matematikaning tarli sohalari, astranomiya, geografiya fanlari katta yutuhlarga erishdilar. Uchinchi asr – Farobiy tabiatshunos, musiqashunos, faylasuf, jamiyatshunos, umuman qomusiy olim. Qadimiy Yunoniston olimlari merosini ijodiy o`zlashtirishning oliy cho`qqisi IX-X asrlarda Markaziy Osiyo mutafakkiri “Al muallimiy Soniy” deb nom taratgan Farobiy ijodi bo`ldi. “Farobiyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari faqat antik falsafasi ta`siri ostidagina emas, balki Markaziy Osiyo, Eron, Xindiston va yaqin Sharqning madaniy an`analari va o`sha davrda Markaziy Osiyoda rivojlangan ilg`or ilmiy tafakkur asosida shakllandi. Uning asarlari Sharq va g`arb olimlarini xaligacha bilim doirasi kengligi bilan xayratga solib kelmoqda. Olim Aristotel ta`minotining ratsional tomonlarini shunchalik rivoj ettirdiki, hayot ekanidayoq “ikkinchi Aristotel” degan faxriy nomga ega bo`ldi. Faylasufning ijtimoiy qarashlari, borliq abadiyligi haqidagi ta`limotlari Ispaniya orqali Ovro`paga o`tib o`yg`onish davri gumanizmi va undan keyingi materialistik falsafiy oqimlarning shakllanishiga ta`sir etdi. Olimning XII asrda lotin tiliga tarjima qilingan asarlari keyinchalik Rojer Bekon kabi Beruniy tarix, astranomiya, geodeziya o`z davri uchun oliy darajaga ko`targan, tajriba asosida ish ko`rgan, asarlari saviyasi, tadqiqot metodi bilan zamonamiz fani darajasiga ko`tarila olgan olim edi. Yoki “Shayx ul Rais” ibn Sino insoniyat tarixidagi eng buyuk shifokor – olim ayni vaqtda insonparvar faylasuf. Uning shuhrati ham Sharq, ham G`arbga tarqalgan. Bu buyuk olimlardan tashqari al-Jayxoniy, Abu Nasriy ibn Iroq, Abu Zayd, al-Balxiy, az-Zahraviy kabi o`nlab olimlar yashaganlar. Abulqosim Xalaf ibn Obbos az- Zahraviy (936-1012 Ovrupada Abul kasis) ibn Sinoning katta zamondoshi va tibbiyotdagi salaflaridan. Olimning “Kitob at-tasfir liman ajaza an-at-ta`rif” ta`rif asari XII asrda Goledoda qisqartirib lotin tiliga ag`darilgan. Shunisi xayratlanarliki, tabobatga oid birmuncha so`zlar ar-Raziy, Az-Zahraviy, ibn Sino asarlaridan Ovrupo meditsinasiga 5

o`tgan va hozir ham qo`llanib kelinmoqda. Ibn Sinoga jaxon miqyosida shuhrat keltirgan asari besh kitobdan iborat bo`lgan “Al qonun fit-tib” dir. “Qonun” ibn Sinogacha Sharq, Gretsiya va Rimda yaratilgan tibbiyot xaqidagi ilm va shaxsiy tajriba yakunigina bo`bi qolmay, bu fanni o`z davri uchun xayratomuz yuqori darajaga ko`targan asardir. “Qonun” XII asrdayoq Herarda tomonidan arab tilidan lotinchaga qisqartirilib tarjima etilgan. Xerardo “Ash shifoni” ham lotin tiliga ag`dargan. 1279 yili Natan ta Meati Rimda “Qonun”ning to`liq nusxasini Yahudiy tiliga tarjima etadi. Shu o`rinda olim ismining Ovrupagacha transikripsiyasi haqida o`z mulohazalarimizni aytib o`tmoqchimiz. Yahudiy tarjimon “Ibn Sino” nomini Yaxudiy variantida “Ibn Sino” deb bergan. U borib og`zaki tilda “Aven Sina” ga bu variant lotin transikripsiyasida “Avitsinna”ga aylangan. Olim asrlar davomida butun Ovrupa mamlakatlarida shu ism ostida mashxur bo`lgan. Ibn Sino insoniyat tarixida faqat tibbiyotga oid oliy darajadagi asarlari bilangina emas, balki yetuk faylasuf olim sifatida ham yaxshigina iz qoldirgan. Olimning falsafaga oid asarlarining eng yirigi “Kitob ash-Shifo” bo`lib, mantiq, fizika, matematika va mtafizika qismlarni o`z ichiga oladi. Mantiqning o`zi to`qqiz kitob, fizika sakkiz kitob, matematika to`rt va ilohiyot bir kitobdan iborat bo`lib, “Ash-Shifo”ning yigirma ikki kitobni tashkil etadi. “Kitob an Najot”, “Ash Shifo”ning qisqartirilgan turi bo`lib, tabiat, ilohiyot, riyoziyot, qismlaridan iboratdir. Olimning falsafaga oid yirik asarlaridan biri “Donishnoma” boshqa asarlardan farqli o`laroq Isfaxon amiri A`lo ud- Davla iltimosiga binoan fors tilida yozilgan. Bu kitob ham o`z navbatida mantiq, ilohiyot, tabiat, geometriya, astranomiya, arifmetika, musiqa kabi qismlarga bo`linadi. Yuqoridagi yirik asarlardan tashqari Ibn Sino falsafaga oid yana bir qancha risolalar ham yaratgan: “Al Ansof” Aristotel asarlariga sharhlar, “Fil xudud”, “Hikmat aloiya”, “Al xikmat, al-mushruqiya”, “Uyun al hikma”, “Al Mobahiston” shular jumlasidandir. Ibn Sino nazariy asarlardan tashqari falsafiy qismlar ham yaratgan – “Xayy ibn Yakzon”, “Yusuf qissasi” va “Qissai Solomon va Ibsol”. Bu asarlarning mazmuni chuqur olmgorgik, ma`joziy ma`noga ega. Ulardagi badiiy obrazlar orqali yuksak axloqiy normalar, o`z davri tushunchasidagi insonparvarlik g`oyalari targ`ib qilinadi. Abu Rayxon Muhammad ibn Ahmad Beruniy (973-1048) ko`pchilik olimlari kabi 6

ilmning turli sohalarining yaxshi mutaxassisi bo`lgan qomusiy olim edi. Beruniy o`rta asr Sharq ilm fanining deyarli sohasida – astranomiya, matematika, jug`rofiya, tarix, geodeziya, minerologiya, farmakagnaziya, falsafa, filologiya xatto sheriyatda ham sezilarli iz qoldirgan. Taqdir taqozosi bilan Beruniy asarlari to XIX asrgacha Ovrupalik olimlar diqqatidan deyarli chetda qolib ketgan. Faqat 1876-1878 yillarda averiyalik olim Eduard Zaxau Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarini arabcha matnini chop ettirdi. 1879 yili esa inglizcha ag`darilgn matni almashtirildi. Natijada Ovro`paliklar kechikib bo`lsada Beruniy asarlari bilan tanisha boshladilar va olim nomi safdoshlari qatoridan arzigulik joy oldi. Beruniy dastavval yaratgan asarlarining eng yirigi “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” bo`lib mavzu doirasi, unda qamrab olingan material shunchalik boy, kengki biron bir kokret, ilm sohasiga talluqli ekanligini aniqlab bo`lmaydi. Unda Markaziy va Yaqin Osiyo, Gretsiya, rim xalqlari tarixining qiyosiy xrologiyasi, etnografiyasi, madaniyati, e`tiqodi, turli an`analaridan ma`lumotlar beriladi. Bu asarda Beruniy dunyoqarashi ham o`z ifodasini topgan. Olim sharq fanining Farobiy, ibn Sinoga o`xshash ilg`or vakillari kabi Markaziy Osiyo xalqlariga xos bo`lgan ilg`or falsafiy qarashlar va qadimgi grek faylasuflari, ayniqsa, Aristotel atomchilar an`anasini davom ettirib, deizm nuqtai nazaridan fikr yuritgan. Yani Alloh yaratuvchi va butun borliqni harakatga keltiradi. Berniy yaratgan asarlar ham hajmi, ham ahamiyati jixatidan yirigi “Hindiston” edi. Xozirgi xind olimlarining fikricha Hindiston xaqida xaligacha hindlarning o`zlari shunday ajoyib asar yaratmaganlar. Beruniygacha esa umuman hech narsa yozilmagan. Shuning uchun hindlar Beruniyning nomini chuqur xurmat bilan tilga olishadi. Hindiston haqidagi asar yozishga kirishar ekan, Beruniy qadimiy hind tilini sanskritni o`rganadi, bu tilda yozilgan kitoblar bilan tanishadi, turli soha vakillaridan ma`lumotlar to`playdi. Hindlar hayoti, urf-odati, ayniqsa, e`tiqodiga oid diniy kitoblar bilan batafsil tanishadi. Beruni y faqat hind kitoblari bilan qanoatlanmay, qadimgi grek, rim adiblari asarlaridan ham foydalanadi. “Hindiston”ni rus tiliga tarjimasi uchun so`zboshi yozgan olimlar A.B.Xolidov va V.G.Ermanlarning aniqlashicha Beruniy asarda Xomer, Plton, Prokl, Aristotel, Ioan, Grammatik, afrodiziyalik Aleksandr, tianlik Apolloniy, Porfiriy, Ammoniy, Arat, galen, Ptolomey, Soxta Kollisfen kabilar asarlaridan foydalangan va 7

parchalar keltirgan. Beruniy yaratgan “Hindiston”ga o`xshagan asar umuman fan tarixida uchramaydi. Unda ham mamlakat ham yarim orol xalqlari xaqida shunchalik boy ma`lumot beriladiki, aql bovar qilmaydi: diniy tabaqalar, e`tiqodlar, hurofot, falsafa, aniq fanlar, qonun va urf odatlar, diniy-tarixiy afsonalar, yozuv turlari, yarimorol jug`rofiyasi, adabiyoti va hokazolar. Keyingi davrlar olimlari Beruniy bergan ma`lumotlarni to`g`riligini tekshirib olimga xos bo`lgan ilmiy halollikni yana bir bor tan olganlar. “Hindiston” asarida berilgan ma`lumotlar shunchalik boy va qimmatliki, ular haligacha o`z mohiyatini yo`qotmagan. Bu asarga teng keladigan biron asarni tilga olmaymiz, deydilar. “Muqaddima” mualliflari. Beruniy “Yodgorliklar”, “Minerologiya”, “Saydana”, “Al-qonun al-Ma`sudiy”, “Geodeziya”, “Astranomiya” kabi buyuk asarlarning muallifi, ammo u “Hindiston”ning muallifi sifatida yuksak baholanadi. Kitobning yana bir qimmatli tomoni yo`qolib ketgan hind, qadimgi Eron, Moniylik kitoblaridan ko`plab parchalar keltirilganki, ular orqali Hindiston haqida va o`sha yo`qolib ketgan asarlar xarakteridan xabardor bo`lamiz. Beruniy Hindiston haqida bu asaridan tashqari kichik xajmdagi ilmiy risolalarida ham ma`lumotlar beradi. Beruniyning olamshumul asarlaridan biri “Qonun Ma`sudiy” risolasidir. Olimning qz e`tiroficha bu asarni yozishdan maqsad astranomiya sohasida o`zgacha yaratilgan ishlarga yakun yasash, yo`l qo`yilgan xatoliklarni bartaraf etish va kelajakda yaratilajak ishlar yo`nalishini aniqlab berishdir. “Qonun Ma`sudiy”ni o`rta asr astranomiyasining qomusi deyish mumkin. Olim o`zgacha yaratilgan ishlarning yutuqlari va kamchiliklarini yo`qotish bilan ko`p masalada yangi fikrlarni bayon qiladi, astranomiya tarixida boy material beradi. Agar Muhammad Muso Xorazmiy matematika ilmi asosichis, Farg`oniy astranomiya, Beruniy- tarix, astranomiya , farmakognaziya, Ibn Sino-tibbiyot, falsafa, xabat l-Xosib matematika, astranomiya fanlari asoschisi bo`lsalar, ibn Uzlug` ibn Tarxon al-Farobiy (873-950) falsafiy, ijtimoiy-siyosiy fikrlar rivojini belgilab berdi. Forobiy matematika, logika (mantiq), tabiatshunoslik, huquqshunoslik, filologiya, musiqa nazariyasi bilan ham ijod qilgan. Bu davrda yashab ijod etgan olimlar matematika, astranomiya, kimyo, tibbiyot, texnika fanlari bilan birga falsafa, axloq-odob, Inson tarbiyasi masalasiga ham 8

katta e`tibor berganlar. Ular “gumanistik g`oyalarni, prinsiplarni amalga oshirishning asosiy yo`li” vositasi sifatida olim, yetuk axloq, ma`rifatli va adolatli jamiyat jamoa masalasini oldingan surdilar. Ijtimoiy fanlar taraqqiyotini belgilab bergan olimlardan biri Abu Nasr Farobiy edi. Professor B.D.Petrovning yozishicha, “Ovrupani Aristotel ta`limoti bilan tanishtirish xizmati Farobiyga taalluqli... U moddaning abadiyligi va borliq kimdir tomonidan yaratilmaganligi haqida ta`minotni ishlab chiqdi. Farobiy umuman qrta asr madaniyatining eng buyuk figurasi bo`lishi ibn Sinoning yuzaga kelishiga zamin hozirladi. Qadimgi yunon faylasuflarining eng buyugi bo`lmish Aristotel asarlari Jundishanurda o`rganilgan islomdan avval suryoniy tiliga ag`darilgan, qadimiy Rimda esa III-IV asrlarda neplatoniklar tomonidan buzib qayta ishlangan. V asrda faylasufning ba`zi asarlari Isaviya diniga moslashtirilib Boyetsiy tomonidan lotin tiliga tarjima etilgan. VII asrdan boshlaboq Aristotel asarlari avval suryoniy, keyinchalik yunon tilidan, arab tilig tarjima qilinadi. IX asrga kelib faylasufning deyarli hamma asarlari tarjima etiladi. Aristotel islom sharqida nihoyatda katta obro`ga ega bo`lib, u haqiqatning ifodachisi hisoblanar edi. Olim obruyini ko`tarishda Farobiyning xizmati katta bo`lgan. Farobiy boy meros qoldirgan, hatto olim yaratgan asarlar sonini aniqlash ha qiyin. Bu asarlar xajm jihatidan ham turlicha. Farobiy o`z davridagi turli sohalardan yetuk mutaxassis bo`lish bilan birga, qadimgi yunon fani, ayniqsa Aristotel asarlarini o`rganish ularga sharhlar yozish va targ`ib etish bilan ham shug`ullangan. Olim faylasufning mantiqqa oid “Birinchi anametika”, “Ikkinchi anametika”, “Talqin etish”, “Topika”, “Sofistika”, “Kategoriyalar”, “Etika”, “Ritorika”, “Poyetika”, “Metafizika” va boshqa asarlari, Tipolomeyning “Almagest”, afrodiziyalik Aleksandrning “Qalb xaqida”, “Geometriya”sining ba`zi boblari, Porfiriyning “Isagoga” kabi asarlariga sharhlar yozgan. Arab tilida asar yaratgan faylasuflar orasida “AL Farobiyning falsafiy sistemasi borliqning hamma tomonlarini qamrab olgan”. Haqiqatan o`z ustozi Aristotel izidan borib olim tabiat va ijtimoiy hayotning deyarli hamma sohalari bilan shug`ullangan. Shu jihatdan ham Farobiy “al Muallim as- Soniy” atalishiga haqli edi. Farobiy asarlarida falsafa fanining asosiy prinsiplari, bilim 9

nazariyasi, psixologiya, tabiat va insonning o`zaro munosabatlari masalalari o`z yechimini topgan. Ijtimoiy masalalardan Abu Nasr o`z davri uchun ilg`or nuqtai nazardan turib fikr yuritgan. Olimning ijtimoiy qarashlari bir nechta kichik risolalar va yirik tadqiqot- “Risola fi ari ahl al madanat al-fadila” (“Fozil shahar aholilarining fikrlari”)da o`z ifodasini topgan. Risola 942 yili Damashqda to`plangan bo`lib, uni falsafiy qomus deyish mumkin. “Fozillar shahri” risolasi Aristotelning “Siyosat”, Platonning “Davlat” risolalari ta`sri ostida yaratilgan. “Al muallim al-avval” inson baxtli hayotga faqat ongli ravishda tuzilgan jamoada yashash orqali erishuvi mumkin degan g`oyani oldinga surgan. “Al muallim as-Soniy” esa xuddi ana shu fikrni quvvatlab, qadigi grek quldorlik jamiyatidan o`zgacha bo`lgan tarixiy va ijtimoiy sharoitda faylasufning fikri qanday amalga oshishi mumkinligini ko`rsatgan. 10

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Quroni karim (arabcha) Madiia, 1406 yil hijriy. 2. Al-Qur`on al-Karim. Tarjimop va tafsir qiluvchi Say-yvd Mahmud ibn Sayyid Nazir ag-Tarozii al-Malanny. O`zbek arab yozuvidan nashrga tayyorlovchi. yeo`zboshn va izohdar mual-lifi Hoji Ismatulloh Abdulloh. G`.G`ulom nomidagi adabi-yet va san`at shshriyoti. 2000, 200X 3. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 1- jild. Tarjimon Z.Ismoilov. T., Qo-muslar bosh tahririyatn, 1997. 4. Abu Abdulloh Muhammad i&n Ismoil al-Buxoriy. Halis (al-Jome` as-sahih). 2- jild. Tarjimonlar: M.Nabixoiov, B. Nabixonoi. T., Qomuslar bosh tahriryugti, 1997. 5. Abu Abdumoh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 3- jild. Tarjimonlar: R.Qosimov va B. Nabixonov. T., Qomuslar bosh tahririyati, 1997. 6. Abu Abdulyuh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (&t-Joms` as-sahih). 4- jild. Tarjimon Abdulg`ani Ablulloh o`g`li. T., Qomuslar bosh tahririiti. 1997. 7. I.Abdullayev. Abu Maisur as-Saolibny. T.,«O`zbskiston* iashriyoti. 1992. 8. I.Abdullavv. Beruniyta zamondosh shoirlar. T., «Fan» nashriyoti. 1975. 9. I.Abdullayev. Buxoroning arabttynavis shoirlari. T., «Fan» nashriyoti. 1965. 10. IAbdullayev. Nosir Buxoriy. O`z.KP Markaziy komite-ti nashriyoti, T., 1969. 11. I.Abdullayev. H. Hikmatullayev. Samarqandlik olimlar. T., *Fan» nashriyoti. 1969. 12. Abu Mansur as-Saolibiy. Ajoyib ma`lumotlar. Tadqiq qiluvchi, tarjimon, izoh va ko`rsatkichlarni tuzuvchi. I.Ab-dullasv. T., Abdulla Qodiriy nomidagi xatq merosi nash- riyoti. 1995. 11

O'xshashlar

VI-XI asrlarda Arablar

VI-XI ( 6 -11 ) asrlarda Arablar

VIII-XI асрларда Марказий Осиёдаги илм-фан ривожи

O’rta asrlarda davlatchiligimiz taraqqiyoti (VIII-XIII asrlar)

VI-XI asrlarda Yevropa madaniyati (Tarix o'qitish metodikasi)