VI-XI asrlarda Arablar - Tarix - Referatlar

VI-XI asrlarda Arablar

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82 KB

Ko'chirib olish

VI-XI asrlarda Arablar Reja: 1. Arabalar tarixidagi uch davr. 2. Islom dini paydo bulmasdan ilgarigi Arabiston. 3. Islom dinining paydo bulishi. Muxammad va uning jamoasi. 4. Dastlabki xalifalar zamonida arablarning istilolari. 5. Nifoқning boshlanishi. 6. Ummaviylar xalifaligi. 7. Abbosiylar xalifaligi. 8. Xalifalikning iқtisodiy yuksalishi.

Arablar tarixi odatda uch davrga: 1 Makka-Madini-Islom dini paydo bulmasdan ilgarigi Arabiston va Islom dinining paydo bulish davriga (VI-VII asrlar): 2 Damashқ (Suriya) davriga -Ummaviylar sulolasining idora қilish davriga (661-750) va 3 Boғdod (Eron-Mesopatamiya) davriga-Abbosiylar sulolasining idora қilish davri xalifaliklarning turklar tomonidan bosib olinishi bilan tugadi. Arab xalifaligining turli siyosiy markazlari bilan boғliқ bulgan bu uchta xronologik davrga arab feodalizmining rivojlanishi xam asosan muvofiқ keladi. 1 davrda arab jamiyatida feodalizm shu protsessi endi boshlanayotganligi namoyon buldi. ikkinchi va xususan, uchinchi davrda Yevropa feodalizmidan Jiddiy farқ қiluvchi bir қancha tomonlari bulgan arab feodalizmining xarakterli xususiyatlari tarkib topdi. Territoriya jixatidan Yevropaning turtdan bir қismiga teng keladigan juda katta yarim orol bulmish Arabiston Yarim orolining kup қismi suvsiz chul va saxrolardan ibrotdir, ammo dexқonchilik қilish mumkin bulgan yeri ozginadir. Shuning uchun Arabiston axolisining ozchilik қismigina utroқ xayot kechirar va dexқonchilik bilan shuғullanar edi. arablarning kupchiligi esa kuchmanchi- badaviylardan iborat bulib, қuy echki va biya boқar edilar Arabistonning dexқonchilik uchun eng қulay bulgan ulkasi Janubiy-ғarbiy oblast-Yaman yoki «Baxtli Arabiston» bulib, bu yerda қadim zamonlardayoқ mutassil ravishda birining urnini ikkinchisi olib kelgan, bir necha yirik қuldorlik davlati bor edi. Xijozning esa faқat ayrim voxalardagina dexқonchilik қilish mumkin edi. Yarim orolning eng katta қismi-Najid-suғoriladigan yerlari juda kam bulgan ғoyat katta yassi toғliyedan iborat bir joy bulib, faқat chorvachilik uchungina yarar edi. VI asrning oxiri -VII asrning boshlarida arablar қattiқ iқtisodiy va sotsial krizisga uchradi. Y arim orolning axolisi kupayib yer yetishmay қoldi. Oddiy arablar uchun xam katta madad bulib kelgan karvon savdosi xam tushkunlikka uchradi. VI asrda Eronlar bilan Shabashlar urtasida bulgan va uzoқ-uzoқ vaқt davom etgan urushlar natijasida Yaman deyarli butunlay xarob va vayron buldi. Shimoldan janubga va janubdan shimolga tovar olib borish juda xam kamayib ketdi.

Eroniylar Shindistonga boradigan uzlari uchun foydali bulgan boshқa bir yulga, ya`ni Tigr (Dajla) va Yefrat (Frot) daryolari buylab Fors қultiғiga boradigan yulga xomiylik қiladilar. Arab xalқ ommasining ijtimoiy noroziligi ideologiya tarzida, ya`ni din- islom dining vujudga kelishida ifodalandi. Muxammad (570-632) Қuray қabilasiga mansub bulgan va kambaғallashgan xonadonlardan chiққan edi, bu қabila Makkada xukmron қabila edi. Muxammad dastlab chupon bulib, keyin badavlat bir xotinga uylanish orқasida savdogar bulib olgan, lekin uning sudxurlikka ilgaridan yomon kuz bilan қarab kelishi uning demokratik elementlar bilan yaқinlashuviga sabab buldi. Muxammad din tarғibchisi («Payғambar») sifatida 610 yillaridan maydonga chiқdi sudxurlikni қoralashdan tashқari u xar bir kishidan kambaғallarga yordam berishni, uz daromadining undan bir қismini kambaғallarni boқish uchun ajratishni talab қildi.Shu bilan birga uruғlar urtasidagi uzaro urush-janjallarni tuxtatishni xam talab қildi, uruғlarning bir-biridlan қasos olishiga, uruғ va қabilalarning tor қon- қarindoshlik doirasida biқinib yotishiga қarshi chiқdi. Arab jamiyatining bundan rivojlanishiga ғov bulib қolgan uruғchilik tuzumining tor doirasiga қarshi olib borilgan bu kurash Muxammadning kup xudolikdan қaytib, bitta xudoga-Olloxga siғinish kerak, degan asosiy diniy talabida ifodalandi. Ollox-Қuraysh қabilasidagi bosh xudoning nomi bulib, Muxammad unga butun olam xudosi tusini berdi. Mumin musulmonlar «Olloxning xaқiқiy payғambariga» (Muxammad uzini shunday deb e`lon қilgan edi) suzsiz itoat қilishlari kerak edi. Yaxudiy va xristiyan dini (bu dindagilar usha vaқtda Makkaning uzida xam kup edi) yangi dinga ta`sir etgan bulib, bu ta`sir Muxammadning ta`limotida juda ravshan aks etdi. Islom dini Muso bilan Isoni Muxammaddan oldingi payғambarlar deb tanidi. Yaxudiylar va xristiyanlar singari musulmonlar xam Қuddasni muқaddas shaxar deb xisoblar edilar. Doimo juma kunlari bayram қilishni yaxudiylar va xristiyanlardagi shanba va yakshanba kunlariga muvofiқ kelar edi. Muxammad vujudga keltirgan yangi dinning beshta asosiy қoidasida, ya`ni: 1) Bitta xudoga-Olloxga ishonish. 2) Shar kuni besh vaқt namozni tark қilmaslik.

3) Yilda bir marta ramazon oyida ruza tutish. 4) Zakot (kambaғallarga ushur) berish va 5) Xaj қilishdan iborat besh farzida xech қanday sotsial reforma yuқ edi. Muxammad қullikni қonuniy deb xisobladi, kup xotin olishga fatvo berdi, savdoga va xususiy mulkchilikka xomiylik қildi. Shu bilan birga yangi din dastlabki vaқtlarda xalқ ommasining kayfiyati bilan xisoblashishga xar xolda majbur buldi. Zakotning farz қilib қuyilishi va sudxurlikning birmuncha cheklanishi buning yorқin dalilidir. Muxammadaning Yatribga қochishi (arabchasiga «xijrat») islom tarixida bir era bulib, musulmonlar uz yil xisobini mana shu eradan boshladi. Shundan keyin Yatrib shaxri Madinat-un-Nabi, ya`ni «payғambar shaxri» deb atala boshladi. Madinada Muxammad Muminlar -«Ollox bandalari» ning katta jamoasini tuzdi («islom» degan suz «banda» demakdir). Madinalik davrida xam Muxammda bilan Makka urtasida nixoyatda dushmanlik munosabati davom etdi. Madinaga xamda ittifoқchi badaviy қabilalarga suyanib turib, payғambar Muxammad қurol kuchi bilan makkaliklarni uz xokimiyatiga buysundirdi. Makka aristokratiyasi islom dini va Muxammadning e`tiborini tan oldi. Muxammad xam Makkaning diniy ustunligini, Ka`baning va undagi қora toshning muқaddasligini e`tirof etib, xar bir musulmon Makkaga xaj қilishi shart, deb e`lon қilishga majbur buldi. bu bilan Muxammadning yangi diniy kurashi zodagonlarning siyosiy ta`sirini xam tan oldi. Shaқiқatda, arablarda turli arab қabilalarini bitta қilib birlashtirgan davlat dini teokratik formada tashkil topa boshladi. Makka zodagonlari va badaviy қabilalarning boshliқlari bu yangi davlatda uzlarining xukmronlik mavқyeini kengroқ, umum Arabiston doirasida mustaxkamlab olish imkoniga ega buldi. Muxammad vafot etgandan keyin, oradan kup utmay, islom bayroғi ostiga birlashgan arab қabilalari Arabiston yarim orolidan tashқariga chiқib, Vizantiya, Eron yerlarini istilo қila boshladi. Muxammadning eng yaқin vorislari-xalifalar-arab xarbiy jamoasining saylab қaytadigan boshliқlari bulib, ular diniy, xarbiy fuқaro xokimiyatini uz қullariga olgan edilar. ularning қarorgoxi Madina shaxri edi. Bu xalifalar chiқib kelishlari jixatidan Muxammadning yo қarindoshlari yoki yaқin dustlari edi. 632-661 yillar davrida birin-ketin Abubakr, Umar, Usmon

va Ali idora қildi. Bular ichida ikkinchi xalifaning-Umarning (634-644) idora davri juda katta axamiyatga ega buldi. Xuddi shu Umar zamonida arablar Suriyani, Falastinni Misrni Eronni bosib oldilar. Arablar bu davrda bir қancha ajoyib ғalabalarni қulga kiritdi. Ular Suriyada (636y). Yormiқ daryosi buyida Қuddus yonida (638) vizantiyaliklarni. Қadisiya (637) va Nexavan (642) xaxarlari yonida, қadimiy Ekbatanlar yaқinida eronliklarni tor-mor keltirdi. Arablarning ғalaba қozonishiga shu narsa katta yordam berdiki, usha vaқtda xar ikkala katta davlat Vizantiya xam, Eron xam bir-biri bilan uzoқ urush қilib, xoldan ketgan edi. bu ikkala mamlakatning xam uz ichida keskin sotsial ziddiyatlar xukm surar edi. Arablar esa xarbiy ishda katta afzalliklarga ega edi. ularning asosiy ommasi erkin kishilardan iborat bulib, bular uruғchilik aloқalarini ma`lum darajada saқlab қolgandi, ammo shu bilan birga ular juda katta umuarab siyosiy tashkilotlariga birlashgan edi. Kuchmanchi badaviy қabilalar birinchi darajali yengil suvoriylar bilan dong chiқardi, ular uzlarining shiddatligi bilan dushmanning piyoda askarini daxshatga solar va uning besunaқay otliқ қismlari zur muvaffaқiyat bilan bostirib kelar edi. Arablar birlashtiruvchi mafkuralarini bayroқ қilib chiқardilar. Yer va boshқa xil uljalar uchun olib borilayotgan urushga «Ollox yulida» muқaddas urush tusi berar, bunga arablar juda қiziқardi. Arablar istilo қilgan mamlakatlarida maxalliy axoliga aralashmay, aloxida xarbiy koloniyalarga bulinib yashadi. Ularning xayotida xarbiy-patriarxal soddalik birmuncha vaқtgacha saқlanib қoldi. Mesopatamiyadagi Kufa, Basra va boshқalar, shuningdek, misrdagi Fustat (keyinchalik Koxira) arablar tomonidan bunyod etilgan xarbiy poseleniyalarning eng yiliriklaridan edi. Biroқ arablar tomonidan bosib olingan mamlakatlarning iқtisodiy va sotsial jixatidan eng taraққiy topgan қismida yashagan arab zodagonlari oradan kup kup vaқt utmay maxalliy aristokratiya ta`siriga berilib ketdi. Bu ta`sir savdo rivoj topgan boy mamlakat bulmish Suriyada ayniқsa kuchli buldi. Arablarning xarbiy boshliқlari bu yerda yashab turib, Suriyadagi yuқori sinfning zeb-ziynatli xayotini tez uzlashtirib oldi. Suriyadagi eng katta yer egalaridan va қuldorlardan urnak olib,

ularning uzi xam yerlarni batamom xususiy mulk қilib tortib ola boshladi, қullar asray boshladi, boғ-roғlar va pomestyelar barpo қila, saroylar қura boshladi. Bunday arablar uchun «madina қarilari» ning oddiy patriarxal xayoti maroқsiz va eskirib қolganday kurinar edi. Muxammadning vorislaridan uchinchisi-xalifa Usmon (644-656) kuch- ғuvvat ketib, bukchayib қolgan irodasiz bir chol edi. U Makka zodagonlarning odami bulib, shu bilan bir vaқtda uni Suriya arablari xam қallab-қuvvatlar edi. Suriya noibi amir Muoviya Usmonning yaқin қarindoshi edi. Madinada e`tibori tushib ketgan Usmon fitnachilar tomonidan uldirildi. Uning urnini Ali egalladi. Ali Muxammdaning kuyovi bulib, uning қizi-Fotimaga uylangan edi. Muoviya va uni қurshab turgan suriya-rab zodagonlari bu yangi xalifaga қarshi bosh kutardi. 661 yilda Ali bir xorijit tomonidan uldirilgandan keyin, Muoviya uzini xalifa deb e`lon қildi, lekin u Makkaga xam, Madinaga xam bormay, Damashқda қoldi. Ana shu tarzda xalifalik tarixining yangi davri boshlandi. Damashaқ xalifaligi 90 yilcha (661-750)davom etdi. Shu vaқt ichida xalifalik uz yerlarini nixoyat darajada kengaytirdi. VIII asrning boshlarida Shimoliy Afrikaning butun қirғoқi bosib olindi. 711-714 yillarda arablar Pireniya yarim orolini istilo қildilar. Muoviyani uzi Konstantinoplga ikki marta, 669 va 680 yillarda yurish қildi. 717-718 yillarda arablar uchinchi marta Konstantinopl ostonasiga kelib, uni butun bir yil қamal қilib turdi. Sharқda esa arab lashkarboshilari Urta Osiyoning ichkarisigacha kirib borib, Xivani, Buxoroni ishғol қildi, Afғonistonni va Shindistonning shimoliy-ғarbiy қismini to Shind daryosiga қadar bulgan yerlarni istilo қildi. Armaniston bilan Gruziya xam ummaviylar xalifaligi tarkibiga kirar edi. Xalifalikning chegaralari ғarbda Atlantmika okeanigacha, sharқda Xitoy bilan Shindiston chegaralarigacha borib yetdi va shunday қilib, қadimgi buyuk monarxiyalarning-Aleksandr Makedonskiy monarxiyasi yoki Avgust va Trayan zamonlaridagi Rim imperiyasi monarxiyasining territoriyasidan xam oshib ketdi. Umaviylar zamonida idora қilish apparati ancha murakkablashdi. Aloxida yer va jon soliғi oladigan juda keng tarmoқli, moliya amaldorlari apparati tashkil

қilindi. Shu narsa xarakterliki, endi faқat «kofirlar» emas, balki musulmonlar xam soliқ tulaydigan buldi. Uch xil soliқ asosiy soliқ xiisoblanar edi; 1) zaraj-yer soliғi; 2) juzya-jon boshi soliғi 3) zakot- majburiy tulanadigan ushur, bu soliқ xam xalқ uchun ayniқsa oғir soliқlar edi-xaraj bilan juzya. Sud va boshқa ma`muriy ishlar arab tilida olib boriladigan buldi. Arab қonunlari kodeksi vujudga keltirildi. Xukmron sinflarining manfaatlari nuқtai nazaridan olib қaraganda xam ummaviylarning sotsial bazasi ancha mukammal emas edi. Asosan Suriya-Arab zodagonlari bilan boғlangan ummaviylarning manfaatlari sharқiy viloyatlarga yot edi. Mesopatamiya arablari Damashқga doim қarshi kayfiyatda bulib keldi. 747 yilda sharқiy Eron va Xuroson dexқonlari xarakatiga Abu-Muslim boshchilik қildi, u yerli jamoachi dexқonlarning axvolini yaxshilash maқsadida ummaviylarga қarshi қuzғalon kutardi. Қuzғalon keng tus oldi va kattagina isyosiy oқibatlarga olib keldi. Eron Mesopotamiya feodallari birlashib turib, 750 yilda ummaviylarni aғdardi, bundan ular Ab-Muslim boshliқ xalқ dexқon xarakatlaridan foydalanadilar. Xalifalik taxtini Abul-Abbos Konxur egalladi, u Muxammadning uziga Mesopatamiyadagi xarbiy-arab oilasiga mansub bulgan bu xalifa Muxammadga қarindoshman deb da`vo қildi. Bu shaxzodalardan Abduraxmon ismli bittasigina ulimdan қutilib қoldi. U uzoқ Ispaniyaga қochib borib, u yerda oradan kup utmay uzini mutaқil amir deb e`lon қildi (756). Abu-Muslimni xam Abbos қulga tushirib, turmaga tashladi, bir necha yildan keyin u xalok buldi. Abbos yangi dinastiyaga-Abbosiylar dinastiyasiga asos soldi, bu dinastiya 750-yildan 1055 yilgacha idora қildi. Xalifalikning poytaxti Abbosjan keyingi xalifa Mansur davrida-762 yilda қurilgan Boғdod shaxri buldi. Shunday қilib, arablar siyosiy xayotining markazi Suriyadan Mesopatamiyaga kuchirildi. Abbosiylar zamonida arab davlati juda xam taraққiy topibdi. Boғdod xalifaligi VIII-IX asrlarda ayniқsa kuchli edi. Bu vaқtda-Boғdodni barpo etgan Mansur (754-775), Karl Buyukka zamondosh bulib, u bilan dustona diplomatik aloқa қilgan Xarunal Rashid (786-809), arab ilm-faniga zur berib xomiylik қilgan

Al-Ma`mun (813-833) kabi қudratli xalifalar idora қildi. Abbosiylarning «oltin davri» Mutadid zamonida (892-902) tugadi. Shalifalik ana shu vaқtdan boshlab tushkunlikka yuz tutdi. Abbosiylarning poytaxti-Boғdod juda katta bir shaxar bulib, unda xalifagi va uning yaқin odamlariga қarashli juda kup saroy va boғlar bor edi. Shaxar doira shaklida bulib, uning atrofi ikki қator devor bilan uralgan edi. Bu shaxar zodagonlar shaxri, xalifaning қarorgoxi va uning ma`muriy poytaxti bulishi bilan birga juda katta bir xunarmandchilik, ayniқsa savdo markazi xam edi. Boғdod bozorlariga uzoқ-uzoқ mamlakatlardan savdogarlar kelar edi-bu yerda vizantiyaliklar, xitoylar, xindlar, malayaliklar, Shimoliy, Ғarbiy va xatto Markaziy Afrikada yashovchi kishilarni xam uchratish mumkin edi. Abbosiylar davrida Old va Urta Osiyoning, shuningdek, Shimoliy Afrikaning juda keng territoriyasida ma`lum vaқtgacha tinchlik va xavfsizlik қaror topishi natijasida xalifalik iқtisodiy jixatdan ғoyat taraққiy topdi. Markaziy xukumat. Irrigatsiya sistemasiga muttasil e`tibor berishi natijasida, bu davrda dexқonchilik soxasida katta yutuқlarga erishiladi. Sholi, paxta va fafron keng tarқalgan қishloқ xujalik ekinlari edi. bu yerda yung, ipak va ip gazlamalar xam katta shuxart қozondi. Shisha va oynadan yasalgan buyumlar, zargarlik va attorlik buyumlari ishlab chiқarilardi. IX-X asrlarda xalifalikning iқtisodiyotida keng kulam olgan ichki savdo va ayniқsa tashқi xalқaro savdo juda katta urin tutardi. Arab savdogarlari yiroқ shimolgacha-yuқori Volgagacha va xatto Baltika dengizi қirғoқlarigacha borib savdo қilaverdilar. Boғdod xalifaligi davrida arablarda feodal munosabatlar uzil-kesil қaror topdi. Shalifalikka қarashli mamlakatlarda ekspluatatsiya қilinuvchi asosiy sinf jamoachi dexқonlar edi. Biroқ arablardagi feodalizmning uziga xos xususiyatlari bor edi. Jamoachi dexқonlarning kupchiligi xalifaning yerlarida yashab, feodal rentani bevosita davlatning uziga tular edi. Arab қonunlariga muvofiқ butun yer xalifaga қarashli bulib, xalifa bu yerning biror қismini uz xizmatkorlariga vaқtinchagina berar edi. shu tufayli xalifalikda katta yer egaligining nasldan-naslga utishi urta asr Yevropasidagi kabi қat`iy emas edi. Biror a`yon ulgandan keyin, uning mol-mulki odatda xalifa xazinasiga utar edi.

Shunga қaramasdan, Boғdod xalifaligi zamonida feodal mulkchiligi sezilarli darajada rivojlanib bordi. ikkita-xarbiy xizmat utaganligi uchun beriladigan cheker bulib, Ғarbiy Yevropa benefitsiyalariga uxshab ketdi, mulk-in`om қilingan va asta-sekin nasladan-naslaga meros bulib қoladigan yer-mulklari, xissa va boshқa imtiyozi yerlar ғaznaga soliқ tulashdan ozod қilingan bulib, bular usib kelayotgan feodal xususiy yer egaligining formalari edi. Yerlarning ma`lum қismi vaқif yerlar- machitlarga berilar edi. Shalifaning davlat feodal mulkchiligini қisқartirish xisobidan yirik va urta darajadagi xususiy yer egaligining usishi arab feodalizmi rivojlanishining xarakterli xodisalaridan biri bulib, bu xol xalifalikka қarashli juda katta territoriyani tashkil etgan turli xil mamlakat va ulkalardagi yerli feodallarning ajralib chiқishi va separatistik қayfiyatlarning tabora avj olishida ancha katta rol uynadi. Arablar xukmronligining ilk davrida ancha yengil torgan xalifalik mexnatkash axolisining axvoli keyinchalik oғirlasha boshladi. Dexқonlar қisman natura shaklida (maxsulot bilan) va қisman pul shaklida katta-katta soliқlar tulardi, bu esa mayda ishlab chiқaruvchi-dexқon yoki xunarmandlarning deyarli xamma қushimcha maxsulotini yamlab ketar edida, natijada ularning uzlari juda xam achinarli xolda kun kechirar edilar. amaldorlarning uzboshimchaligi va jabr zulmi, dexқonlarning xuқuқsizligi va ximoyasizligi, ularni xaқiқatda yarim қul xoliga solib қuygan edi. Shalifalikda қullarning axvoli esa nixoyat darajada oғir edi. ularning xaddan tashқari, vaxshiyona suratda ekspluatatsiya қilardilar. Mexnatkashlar ommasining dexқonlar, shaxar kambaғallari va қullarning қattiқ ekspluatatsiya қilinishiga javoban feodallarga va ularning manfaatini ximoya қiluvchi xalifaga қarshi bir necha marta қuzғalon kutarildi. Boғdod xalifaligi davridagi xalқ қuzғalonlari kishini xayratda қoldiradigan darajada katta -uzғalonlar bulib, ba`zan butun-butun okruglarni va xatto viloyatlarni uz ichiga olardi. Bu қuzғalonlar odatdan tashқari uzoқ davom etardi va juda xam қattiқ bulardi. Chunonchi, Mansur xalifa ulgandan keyin, oradan kup vaқt utmay, Urta Osiyo dexқonlarining katta қuzғaloni kutarildi. U 776 yilda boshlanib, 783 yilda tamom buldi. bu қuzғalonga Marv shaxri atrofidan chiққan

Muқanna laқabli Xoshim ibn Xakim degan bir қirchi boshchilik қildi. IX asrning boshida Ozarbayjonda xam dexқonlarning ikkinchi bir katta қuzғaloni kutarildi, u keyin Eronga va Zakavkazyening boshқa joylariga xam tarқaldi. Bu қuzғalonga Babek degan bir kishi bosh bulib, u xam erkin jamoa tartiblarining tiklanishini talab қildi. Bu қuzғalon 20 yildan ortiқroқ davom etdi (815-837). Keng kulam olgan xalқ xarakatlari xalifalikni larzaga keltirib, kup vaқtgacha uning birligini buzib қuydi. Biroқ xalifalikning parchalanishiga boshқa sabablar xam bor edi. Shalifalik turli mamlakatlarni uz ichiga olgan bulib, turli-tuman xalқlarning muoakkab bir konlomeratidan iborat ediki, bulardan bu`zilari utmishda uzining yorқin tarixiga ega edi. Shuning uchun xam bu xalқ uz mustaқilligini tiklashga intilar edilar, ishlab chiқaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida maxalliy aloқalar mustaxkamlanib borgan sari bu intilish kuchayib boradi. Shu bilan birga xalifalik xokimiyati tobora zaiflashib bormoқda edi. feodallashuv protsessi Sharқda uziga xos xususiyatlariga ega bulishiga қaramasdan, feodalizm taraққiyotining ilk davrida Ғarbda қanday natijalarga olib kelgan bulsa, bu yerda xam xuddi shunday natijalarga olib keladi. maxalliy yerdor zodagonlar markaziy xukumat zarariga kuchayib bordi va ajralishga intildi. Amirlar, ya`ni viloyatlarning gubernatorlari maxalliy feodal-yer egalariga suyayeқnib turib, uzlarining maxalliy dinastiyalarini vujudga keltira boshladilar. Shalifalik amaldorlari tomonidan markazlashtrilgan yer rentasi soliғining tuplanishiga қarshi kutarilgan dexқon қuzғalonlaridan maxalliy zodagonlar uzlarining seperastistik maқsadlarini amalga oshirish uchun foydalanar edilar. 1055 yilda Boғdodni saljuқiy-turklar bosib oldi. Turklarning boshliғi Tuғrulbek sulton deb e`lon қilindi. Shundan keyin xalifalar қulida faқat diniy xokimiyatgina қoldi. Mana shunday uziga xos «Sharқ papalari» sifatida xalifalar Boғdodda uzoқ vaқtgacha, muғullar istilosiga, ya`ni 1258 yilgacha yashab keldi. Shalifalikning arab madaniyati tuғrisi, arab tilidagi madaniyat uz zamoanasi uchun juda yuksak madaniyat bulib, Ғarbiy Yevropa urta asrlar jamiyatiga katta ta`sir kursatgan edi. Arab tilida olib borilgani va vujudga keltirilishida arablar katta rol uynaganligi sababli arab madaniyati deb atalgan bu madaniyatning ancha

қismi xalifalik tarkibidagi kup xalқalarniki edi. Arab taraққiyotining turli soxalarida Gretsiya-Suriya (Vizantiya), Eron(Fors), Zakavkazye (Ozarbayjon), Urta Osiyo (Xorazm, Tojikiston), Shindistonning ta`siri bor edi. Shu narsa diққatliki, vizantiyaliklar singari, arablar xam antik ana`nalarni davom ettirdilar, grek klassiklarining asaralarini қunt bilan urgandilar va arab tiliga tarjima қildilar. Aristotel, Gippokrat, Ptolamey Yevklid asarlarini arab olimlari yaxshi bilar edilar. Yevropaliklar Aristotelning asarlari bilan dastlab arabchadan lotin tiliga tarjima қilingan nusxalar orқali tanishdilar. Arab madaniyatining uziga xos xususiyati shu ediki, unda aniқ fanlar juda taraққiy topgan edi. Arablar meditsina soxasida katta muvaffaқiyatlarga erishgan edilar, ular tirik organizmni tilish yuli bilan tekshirib, odam tanasining anatomiyasini juda yaxshi bilib oldilar. Arab meditsina darsliklari Ғarbiy Yevropada butun urta asr davomida uқildi. Matematika soxasida arablar geometriya va trigonametriyani rivojlantirdilar. Ular algebrani rivojlantirish borasida kup ishlar қildilar va xind raқam sistemasini mukammallashtirib, unga «0» (nol) alomatini қushdilarki, buning natijasida raқamlar bilan xar қanday sonni xam ifodalashga imkon tuғildi. Arablar juda yaxshi sayyox edilar. Arablar nafis adabiyot soxasida mashxur asarlar yaratdilar va yana boshқalar. Arab san`atida asosiy urinni arxitektura egallaydi. Arablar manumental binolar, machitlar, saroylar, maқbaralar, mammomlar va boshқa jamoat binolari қurganlar. Arab arxiterturasining eng қadimgi yodgorliklaridan biri Қuddusdagi Umar machit deb atalgan machit bulib, u Umaviylar davrida 688 yilda қurilgan. Xaddan tashқari sipo, uzining nixoyatda nozik san`atkorona ishlanganligi bilan kishini xayratda қoldiradigan juda ziynatli naқsh solish-arab rassomchiligining xarakterli xususiyatidir. қul yozmalar, kitob muқavalari, zastavkalar, konsovkalar va shu kabilar mana shu xildagi rasmlar bilan bezatilar edi. Turmush xayotdan olingan xilma-xil temadagi ajoyib miniatyuralar xam қul yozmalarga bezak bulib xizmat қilar edi.

O'xshashlar

VI-XI ( 6 -11 ) asrlarda Arablar

VI-XI asrlarda Yevropa madaniyati (Tarix o'qitish metodikasi)

VI-XI асрларда Араблар

VI—XI асрларда Араблар

VI-XI асрларда жанубий Славянлар