АҚШ 1970-1990 йилларда - Tarix - Referatlar

АҚШ 1970-1990 йилларда

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107 KB

Ko'chirib olish

АҚШ 1970-1990 йилларда Режа: 1. Республикачилар реванши. 2. АҚШ 70-йилларнинг иккинчи ярмида кайфиятларнинг ўзгариши. 3. Р.Рейган маъмурияти фаолияти. 4. АҚШ 90-йилларда.

Республикачилар реванши. Никсоннинг ҳокимият тепасига келиши Американинг сиёсий тарихида республикачилар босқичининг бошланиши дейиш мумкин. Бу тезис шу билан асосланадики демократлар партияси вакили бўлган Ж.Нартярнинг (1976-1980) тўрт ойлик раҳбарлигини ҳисобга олмасак, 1968-1992 йиллардаги 6 та муддатнинг 5 тасида Оқ уйдаги олий лавозимни республикачи- президентлар эгаллашди. Никсон жуда оғир меросга эга бўлди. 60-йиллар охири - 70-йиллар бошларидан бошлаб АҚШнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаётида тобора чуқурлашаётган тартибсизликлар кўзга ташланди. Инфляция ўта кескинлашган атиги 2 йил (1972-1974) мобайнида 24 %га ошган эди. 1975 йилнинг охирида, Ғарбнинг араб-исроил урушида Исроилни 1979 йил октябрида қўллаб-қувватлаётганига норози бўлган бир қатор нефть ишлаб чиқарувчи мамлакатларнинг нефт натижасида, бутун саноати ривжланган мамлакатлар, жумладан АҚШни ҳам энергия танқислиги қамраб олди. Нефтнинг етишмаслиги унинг кескин қимматлашувига олиб келди, бу эса ўз навбатида 30-йиллардан кейинги даврда энг ўткир иқтисодий инқирозни келтириб чиқарди. Бу инқироз 1975 йил ўртасига келиб энг юқори чўққига кўтаришди. Бунда саноат ишлаб чиқариш ҳажми инқироздан олдинги даврга қараганда 12,7 % га қисқарди, автомобиллар, пўлат, электроэнегрия ишлаб чиқарилиши пасайди, ишсизлар сони кескин ошиб, 8,5 млн кишини ташкил этди. Республикачилар маъмуриятининг ички сиёсати асосан иқтисодий инқирозни бартараф этишга қаратилган эди. Барча кўрсаткичларнинг пасайиб бориши шароитида 1971 йил августида Никсон “янги иқтисодий сиёсат”ни эълон қилди. Унда энг аввало нархлар ва маош тўловларини , қашшоқлик таълимни қўллаб-қувватлаш каби ижтимоий дастурларни қисқартиришни кўзда тутарди. “қонун ва тартиб” шиори остида урушга қарши ва талабалик ҳаракатларига қарши кескин чоралар ишлаб чиқилди. Бу тадбирлар 1970 йил 4 майда ўзининг энг юқори чўққисига кўтарилди.

Ўшанда Кент университети талабаларига қарши қурол ишлатилди, натижада тўрт нафар талабалар полициячилар томонидан ўлдирилди. Никсон маъмуриятининг хизмати деб шуни айтиш мумкинки, у 1973 йилда Вьетнамдаги урушни тўхтатди. Жанубий Вьетнамдаги АҚШ қўшинларининг кетиши билан АҚШ томонидан маблағ ва қурол билан таъминлаш давом этаётганига қарамасдан тезда Сайгон режими ағдарилди. 1975-1976 йилларда Вьетнамнинг ягона давлатга бирлашиши узил-кесил ҳал бўлди. Бу Жанубий-Шарқий Осиёда АҚШ агрессиясининг батаомом мағлуб бўлганини билдирарди. Президент Никсон даврида дунёдаги кескинлик (таранглик)ни юмшатувчи совет-америка муносабатларида ижобий ўзгаришлар бўлиб ўтди. Масалан, 1970 йилдан бошлаб, 1968 йилдаёқ имзоланган ядро қуролини тарқатмаслик тўғрисидаги шартнома кучга кирди. Хусусан, Никсоннинг 1972 йилдаги Москва шаҳрига ташрифи билан СССР ҳамда АҚШ ўртасида 10 та келишувнинг имзоланиши катта аҳамиятга эга эди. Бу келишувлар ичида икки давлат ўртасидаги “ўзаро муносабат асослари”, Ракетага қарши Мудофаа (ПРО) ва ҳамла қилишга мўлжалланган стратегик қуролларни музлтиш бўйича вақтинчалик еклишув марказий ўринни эгалларди. Буларни тўлдирган ҳолда 1973 йилда ядро урушини бартараф этиш ва кейинчалик ракетага қарши мудофаани қисқартириш тўғрисидаги келишувлар имзоланди. Бу ва кейинги келишувлар нафақат совет-америка муносабатлари, балки халқаро миқёсда ҳам кескинликнинг анча пасайишига олиб келди. Бу ижобий ўзгаришларнинг кўрсаткичи, жумладан 1975 йил 15-25 июлдаги совет-америка космик экстрменти (тажрибаси) бўлиб, унда фазода икки давлат космик кемалари - “Союз” ва “Аппалон” уланди (жипслашди). Никсон президентлиги 1972 йилдаги президентлар сайловларидан сўнг (бу сайловда республикачилар партияси вакили, бу марта ишончли ғалабага эришган эди) рўй берган шов-шув (скандал) билан қораланган эди. Сайловолди компаниялар давомида аниқланган қонунни буриш ҳолларини

тергов қилиш пайтида ҳукуматнинг юқори органларига коррупциянинг йўл олганлиги ва юқори лавозимли шахслар томонидан ўз мансабидан суистеъмол қилиш ҳоллари аниқланди. Хусусан, шу нарса аён бўлдики, сайлов давомида республикачиларнинг вакиллари демократик партия штаб квартираси жойлашган “Уотергейт” меҳмонхонасига бузиб кириб хужжатларни ўғирлашга уриниб кўришган. Кўп шов-шувга сабаб бўлган ва кенг ёйилган “Уотергейт иши” пайдо бўлди. Шов-шувли фош этишлар натижасида, Никсон импичнент, яъни суд аралашуви ва мажбурият президентлик лавозимида бўшатилиш хавфи остида ўз хоҳиши билан истеъфо беришга мажбур бўлди. Бу Америка тарихида мамлакат президентининг муддатдан илгари лавозимдан четлашишидан иборат биринчи воқеа эди. Конституцияга кўра президентлик лавозими вице-президент Ж.Форга топширилди. АҚШ 70-йилларнинг иккинчи ярмида кайфиятларнинг ўзгариши. 1976 йилда қўшма Штатлар мустақиллик эълон қилинишининг 200- йиллигини кенг нишонлашди. Шу йили навбатдаги президент сайловлари бўлиб ўтди ва унда демократик партия номзоди Ж.Картер ғалабага эришди.Унинг сайловолди дастурида марказий ўрин эгаллаган коррупцияни тугатиш, ҳарбий харажатларни қисқартириш, соғлиқни сақлаш ва таълим соҳаларини яхшилаш, ишсизликни камайтириш, америкалик сайловчининг маънавий тозалаш бўйича чора-тадбирлар ўтказиш ҳақидаги ваъдалари сайловчиларга ўз таъсирини ўтказди. Кўпчилик сайловчиларнинг нигоҳида республикачилар партияси ва унинг номзоди Ж.Фард яқиндагина фош этилган карра ҳукуматнинг юқори органларидаги коррупция ва махсус Уотергейт воқеаси билан гавдаланарди. Картер жамоаси эса уни оммавий ахборот воситаларида маънавий тоза (обрўсига доғ тушмаган) арбоб, Вашингтонда ҳукумат аргонларидаги коррупция ва шов-шувлардан холи ва оддий америкаликларнинг манфаат ва истакларни амалга оширишга қадар бўлган шахс сифатида таништира олди. Картер яна сайловчилар учун мароқли бўлган халқаро кескинликни

юмшатишни кенгайтириш ва давом эттириш, барча мамлакатларда у ерда ҳукмрон бўлган ижтимоий ва сиёсий тузумда қатъий назар инсон ҳуқуқ ва эркинликлари учун курашишга даъват этувчи шиорлар билан чиқишга ҳам муваффақ бўлди. Картер маъмурияти активига СССР ва АҚШ раҳбарлари учрашуви давомида янги стратегик қуролланишни камайтириш тўғрисидаги совет- америка шартномасининг имзоланишини киритиш керак. АҚШ сенати бу шартномани ретификация қилмаган бўлса-да, иккала томон ўзаро келишувга асосан унинг асосий қоидаларини риоя этишди. Кэмп Девид (АҚШ президентларининг шаҳар ташқарисидаги қароргоҳи) АҚШ воситачилиги билан Исроил ва Миср (1978 йил, сентябрь) ўрталарида тузилган шартнома ҳам дунёда турлича қабул қилинди. Бу шартнома, моҳиятан, Мисрни Исроилга қарши курашаётган араб мамлакатлари ягона блокидан чиқарди. Картер яна Панама билан 2000 йилда унга Панама каналини қайтариш тўғрисидаги келишувга (унга Вашингтон учун қулай бўлган бир қатор шартларни қўйган ҳолда) имзо қўйишга мажбур эди. Лекин, умуман олганда, Картер ўзининг барча сайловолди ваъдаларини бажаришга муваффақ бўлолмади. Айниқса, унинг ташқи сиёсий соҳасидаги бошқаруви қониқарсиз бўлди. АҚШ сиёсати ва обрўсига энг қаттиқ зарбалардан бири, бу 1979 йилда Эрондаги инқилоб бўлди. Эронлик талабалар томонидан америкалик дипломатларни гаровда ушлаб турилиши, уларни куч ишлатиб озод қилишга бўлган уринишларнинг зое кетганлиги, бутун дунёга АҚШ маъмурияти ғайриодатий ҳолларда юзага келадиган ташқи сиёсий вазиятларнинг ечимини топишга қодир эмаслигини намойиш этди. Ўша пайтда вазиятга кўра мамалакат ижтимоий онгида консервативлик кайфиятнинг юзага келиши шароитида Картер маъмурияти халқаро кескинлашувнинг юмшатилишига нуқта қўйган бир қатор чораларни кўрди. Булар қаторига, 1979 йил декабрь ойида Вашингтон талабига кўра Брюссел учрашувида НАТО раҳбарияти томонидан қабул

қилинган ўрта таъсир радиусига эга ракеталарни 1981 йилдан бошлаб Ғарбий Европада жойлаштириш ҳақидаги қарорни киритиш мумкин. Совет- америка муносабатлари кескин ёмонлашиб, “совуқ уруш” томонга силжиш рўй берди. Ҳар томондан Картерга, кўпинча ҳаққоний бўлган унинг сусткашлиги, маълум мураккабликдаги ички ва ташқи сиёсий муаммоларни еча олмаслиги тўғрисидаги айбловлар ёға бошлади. Навбатдаги президентлик сайловларида 1960 йилда Картер, республикачилар партияси номзоди, собиқ машҳур киноактёр ва Калифорния штати губернатори Р.Рейгандан мағлубиятга учради. Р.Рейган маъмурияти фаолияти. Иқтисодий ва ижтимоий соҳаларда давлат ролини ошириш, хусусий ташаббускорлик (тадбиркорлик)ни рағбатлантириш, камбағалларга ёрдам дастурларига давлат маблағларини ажратишни кескин қисқартириш, касаба уюшмалари фаолиятини чеклаб қўйиш, Совет Иттифоқига нисбатан сиёсатни , шиори остида чиққан Рейганнинг ғалабаси, аҳолининг кўпчилиги онгида, кайфиятида ҳамда мамлакат бошқарув доиралари стратегиясида ўнг томонга бурилиш рўй берганидан далолат беради. Ички сиёсий соҳада, ўнг ёки консерватив бурилиш, америкалик , эллик йилдан ортиқроқ давом этаётган ва жуда катта, кўпинча оқланмаган харажатларга мажбур қилувчи эски давлат бошқарув тизимидан норози эканликларини кўрсатди. Уларнинг нигоҳида Рейганнинг тобора чуқурлашаётган инфляция ва ишсизлик муаммоларини “давлатнинг халқ елкасидан олиш” ва давлат бюрократиясини йўқотиш орқали ҳал этиш ҳақидаги ваъдаси махсус долзарблик касб этди. Рейганнинг ижтимоий-иқтисодий дастури “рейганомика” номи билан машҳур бўлди. Рейган маъмурияти ўзининг асосий мақсадлари 80-йиллар бошида иқтисодиёт учун асосий тўсиқ бўлган инфляцияни жиловлаш, АҚШ илмий-техник салоҳиятини ошириш, иқтисодиёт тузилмасини қайта қуриш, АҚШнинг дунё бозоридаги рақобатчилик мавқеини кучайтиришни кўрсатди. Бу мақсадларга эришишнинг қуйидаги йўллари таклиф қилинди:

давлатнинг иқтисодиётга аралашувини чеклаш ва бозор асосларини ҳар томонлама рағбатлантириш; кейинчалик иқтисодиётга инвестиция қилиш учун аҳоли жамғармаларини ошириш; ижтимоий ҳаракатлар, яъни ишсизлар ва ногиронлар нафақаларини, тиббий ёрдам ва бошқаларни камайтириш орқали федерал ҳукумат харажатларини чеклаш; федерал бюджет танқислигини камайтириш; Рейган Картер давридаёқ бошланган иқтисодий тушкунликни бартараф этишдан инфляция ва ишсизликни қисқартиришга, даромад солиғини пасайтиришга, иқтисодий ўсиш суръатларини оширишга, норозилик ҳаракатларини жиловлашга эришди. Бу ва баъзи бошқа омиллар унга 1984 йилдаги президент сайловларида иккинчи марта ғалаба қозонишга имкон беришди. Ташқи сиёсат соҳасида яқинлашаётган совет таҳдиди ҳақидаги ташвиқотдан ваҳимага тушган кўпчилик америкалик сайловчилар учун Рейганнинг гўёки АҚШнинг ракета-ядро соҳасида СССРдан орқада қолаётганлиги натижасида юзага келган Американинг сини ёпиш тўғрисидаги шиори алоҳида жозибадорлик касб этди. Совет Иттифоқини “Ёвузлик империяси” деб атагани ҳолда Рейган уни ҳолсизлантириш ва тўхтатиб бўлмас қуролланиш пойгасига мажбур қилиб иқтисодий жиҳатдан сусайтиришни ўз олдига қўйган мақсади сифатида эълон қилди. Рейганнинг ҳокимият тепасига келиши билан совет-америка муносабатларининг янада кескинлашуви кузатилди, қуролланиш пойгаси, янги юксакроқ даражага кўтарилди. Ҳарбий харажатлар 1979-1980 молиявий йилда 134 млярд доллардан Рейган президентлигининг охирига келиб 291 млярд долларга кўтарилди. Унинг даврида “юлдузли жанглар” деб номланган “стратегик мудофаа ташаббуси” ўта қиммат тадқиқот дастури амалга оширилди. Унда фазовий жойлашиш элементларига эга бўлган кенг миқёсдаги ракетага қарши мудофаа (ПРО) тизимини яратиш кўзда тутилган эди. Уни амалга ошириш учун миллиардлар ажратилди. Аммо, кейинчалик маълум бўлишича , бу дастурнинг кўпгина қисмлари етарлича ҳисобланиб

ишлаб чиқилмаган экан ва шунинг учун уларни амалга ошириш амри маҳол эди. Рейган ҳукмронлигининг иккинчи муддати даврида АҚШ бошқарув доираларининг ташқи сиёсий стратегиясида навбатдаги реализмга юз тутиш ва Совет Иттифоқи билан муносабатларни яхшилашга қаратилган бурилиш кузатилди. Бунга бир қатор омиллар, энгаввало, АҚШ билан муносабатларни яхшилаш, “янгича фикрлаш”га асосланган йўл топмаган 1985 йилда СССРнинг М.С.Горбачев бошчилигида янги раҳбариятнинг келиши сабаб бўлди. Бундан ташқари АҚШ бошқарув доиралари томонидан қуролланиш пойгасиникучайтириш стратегиясининг истиқболлиги, ядро урушида ғалаба қозониши эса келажаги йўқлигини тушуниб етишлари ҳам катта аҳамиятга эга бўлди. 1986 йил октябрида Рейкьявикдаги СССР ва АҚШ раҳбарларининг учрашуви совет-америка муносабатларидаги кескинликни сусайтириш йўлидаги муҳим воқеа бўлди. Барча ҳаётий муҳим масалалардаги иккала томон келишмовчиликларнинг мавжудлигига қрамасдан стратегик қуроллар ҳамда ўрта узоқликдаги ракеталар борасида келишиб олишга муваффақ бўлинди. Бу келишувни ўзаро жавобгарликка асосланган шартнома даражасига кўтаришга эришилмаган бўлса-да, Рейкьявикдаги учрашув қуролларни камайтириш учун курашни янги баландликка кўтариб, сифат жиҳатдан янги вазиятни юзага келтирди. Совет-америка муносабатларининг яхшиланишида энг муҳим, кўзга кўринган воқеа Горбачевнинг 1987 йил декабрида АҚШга ташрифи бўлди. Ташриф давомида икки мамлакат раҳбарлари ўрта ва кичик узоқликдаги ракеталарни йўқ қилиш тўғрисидаги шартномани имзолашди. Унда Ғарбий Европа мамлакатлари ва СССРнинг ғарбий минтақаларида жойлаштирилган бу турдаги барча ракеталарни демонтаж қилиш кўзда тутилган эди.

АҚШ 90-йилларда. Р.Рейган маъмурияти сиёсатидаги ижобий силжишлар республикачилар партиясига 1988 йилдаги президент сайловларида осонгина навбатдаги ғалабани қўлга киритишга имкон берди. Амалдаги президент омма орасида катта обрў эди, фақатгина конституция нормалари учинчи муддатга сайланишга имкон бермасди. Мамлакатнинг 41-чи президенти қилиб, Американинг урушдан кейинги даврдаги тарихида биринчи марта вице-президентликдан тўғридан-тўғри, Катта Ж.Буш сайланди. У АҚШнинг Иккинчи жаҳон урушининг қатнашчиси бўлган охирги президенти эди. У ўзининг узоқ муддатли сиёсий () сида катта тажрибага эга эди. Буш АҚШнинг БМТдаги вакили, Хитойдаги элчиси, ҳамда МРБ (ЦРУ) директори бўлган эди. Бушнинг Оқ уйда аввалига вице-президент, кейинчалик мамлакат раҳбари сифатида келиши қўшма Штатлар бошқарув доираларининг сиёсатига катта таъсир кўрсатган дунё миқёсидаги улкан воқеалар даврида рўй берди. Гап “совуқ уруш” тугаши, ядро уруши хавфининг пасайиши, Совет Иттифоқи ва социалистик ҳамдўстликнинг барҳам топиши, Германиянинг қўшилиши, Исроилнинг араб мамлакатлари билан очиқ музокаралар олиб боришининг бошланиши, ҳозирги дунё сиёсий харитасидаги ўзгаришлар ҳақида боряпти. Совет Иттифоқи каби энг қудратли ҳарбий-сиёсий рақибнинг сиёсий саҳнанинг тарк этиши. АҚШ раҳбарлари онгида АҚШнинг ягона ва умумэътироф этилган дунёвий ЛИДЕРС () га айланиши ва АҚШ бошчилигида ягона қутбли дунёвий тузумнинг вужудга келиши ҳақидаги хом хаёлларини вужудга келтирди. Мамлакат ичида ошиб бораётган иқтисодий қийинчиликлар ва бюджет танқислигининг кучайиб бориши даврида республикачилар маъмурияти олдида вужудга келган янги ташқи сиёсий имкониятлар истиқболли эди. Ж.Буш ўзининг кенг сиёсий тажрибасига таянган ҳолда АҚШнинг мудофаасини кучайтириш ва дунё саҳнасида очилган янги имкониятлардан самарали фойдаланишни ўз олдига мақсад қилганини маълум қилди.

Ички сиёсат соҳасида Ж.Буш президентлигининг бошланиши давлат кредитлаш тизимидан инқироз билан бир даврда тўғри келди. Маъмуриятнинг бир қатор жамғарма муассасаларини тугатиш ва 1989 йилда қабул қилинган молиявий институтларни ислоҳ қилиш тўғрисидаги қонунга таянишга бўлган уринишлари муваффақиятсиз бўлди ва федерал депозитларни суғурта қилиш зарурати натижасида бюджет харажатларининг кескин ошишига олиб келди. 1991 йилда бошланган иқтисодий пасайиш кейинчалик бюджет танқислигини ошишига таъсир қилди ва президент Рейганнинг консерватив молиявий дастурини давом эттириш ҳақидаги сайловолди ваъдасидан воз кечишга мажбур бўлди. Катта Ж.Буш маъмурияти тезда солиқларни ошириш , ижтимоий эҳтиёжларга ажратилган маблағ ва қисман ҳарбий харажатларни камайтиришга ўтди. Солиқ сиёсати тубдан қайта кўтарилди, катта даромадли шахслардан солиқ олишдаги бир қатор чекланишлар бекор қилинди. Шу билан бир вақтда кичик корхоналарни қўллаб-қувватлаш ҳамда маъмурият ихтиёридаги солиқ воситалари, энг аввало, солиқ имтиёзларининг эгилувчан тизими каби давлат томонидан тартибга солиш тури орқали эркин савдони таъминлаш дастури ишлаб чиқила бошланди. Президент бу дастурни амалга оширишга эришолмади. У давлат харажатларининг янги моддаларини жорий қилиш номумкинлиги сабабли қийин вазиятга тушиб, ҳомийликни () рағбатлантириш ва кенгайтириш бўйича катта ишларни бошлади. Шу сабабли унинг маъмурияти бир қатор зарур табиатни муҳофаза қилиш чораларини маблағни атроф-муҳитни ифлослантирувчи хусусий саноат ҳисобидан тўлашга мажбур эди. Республикачиларнинг ташқи сиёсати анча муваффақиятлироқ эди. Буш маъмуриятининг Америка қитъасидаги фаолияти АҚШда маъқулланди ва қўллаб-қувватланди. 1989 йил декабрда генерал М.А.Норвеги режимини қулатиш ва сайланган ҳукуматни барқарор этиш мақсадида АҚШ қўшинлари Панамага киритилди. Ғарб ярим шари мамлакатларининг иқтисодий ҳамкорлиги ривожланди. 1990 йилда ,

“умумамерика ташаббуси”- қарзларни ўзаро ҳисоблаш ва келишув қатнашчилари ўртасида божхона тўловларини бекор қилиш йўли билан Америка давлатлари иқтисодиётига инвестиция киритиш ва савдони кенгайтиришга қаратилган чора-тадбирлар ўзининг амалий босқичига ўтди. АҚШ, Канада, Мексика ўртасида эркин савдо тўғрисида Шимолий Атлантик келишувини қабул қилиш тўғрисидаги музокаралар муваффақиятли ўтди. Ж.Буш халқаро кескинликни сусайтириш ва “совуқ уруш” асоратларини бартараф этиш сиёсатини олиб борди. Унинг СССР раҳбари М.Горбачев билан биринчи учрашуви 1989 йил декабрь ойида бўлиб ўтди. 21-пунктдаги АҚШ томонидан таклиф қилинган совет-америка муносабатларини ривожлантириш дастури деярли тўла қабул қилинди. Кейинчалик, СССР раҳбарияти у тарқалгандан сўнг эса, Россия раҳбарлари бўлган бир қатор учрашувларда бу мамлакатлар муносабатини ёмонлаштириб турган бир қатор баҳс мунозарали масалалар АҚШ фойдасига қилинди. АҚШ томони СССРни жаҳон иқтисодиётига тўлиқ киришига ёрдам беришни таклиф қилди. Айни пайтда Ғарбий Европадан совет ва америка қўшинларини чиқариш, қуролланишни назорат қилиш ва Европа хавфсизлигини янги тизимини яратишда СБСЕ (1975 й) роли ҳақида музокаралар олиб борилди. АҚШ маъмуриятининг фаол иштироки остида Шарқий ва Ғарбий Германиянинг қўшилиши масаласи муҳокама қилинди. Кўп томонлама музокаралар 12 сентябрь 1990 йилда Москва шаҳрида шундай шартнома имзоландики, унга кўра СССР НАТОнинг тўла ҳуқуқли аъзоси сифатида ягона Германияни тузишга розилик билдирди. 1990-1991 йиллардаги Европадаги қуролли кучлар, ҳамда оддий ва стратегик ҳужумга мўлжалланган қуролларни катта миқёсда қисқартириш тўғрисидаги шартномалар тузилди. 90-йилларнинг бошида Ж.Буш маъмурияти “янги дунё тартибини” ўрнатиш вазифасини маълум қилди. АҚШ ҳукумати 1990 йилда, қувайтга хужум уюштирган Ироққа қарши ғарб давлатлари каолициясини тузди ва

унинг устидан енгил ғалаба қозонди. Шу билан бирга, “совуқ уруш”дан кейин икки дунёвий тузум рақобати даврида АҚШнинг халқаро сиёсий стратегиясига таянадиган ташқи сиёсий масалалардаги ички сиёсий консепсус барҳам топди. Хитойда 1989 йилдаги тинчлик намойишларни тарқатиш вақтида инсон ҳуқуқларининг паймол қилиниши муносабати билан бу мамлакатга қарши иқтисодий санкцияларни қўллашдан бош тортган Ж.Буш маъмуриятига АҚШ кенг жамоати танқидий муносабатда бўлди. Форс қўлтиғида уруш тугаганидан сўнг қўшма Штатларда чуқур иқтисодий инқироз бошландики, фақат 1992 йил бошида келиб уни қисман тўхтатишга муваффақ бўлинди. 1992 йилда бўлиб ўтган президент сайловларида республикачилар маъмурияти қийинчиликларидан усталик билан фойдалана олган демократлар партияси вакили Уильем Жефферсон Клитон Оқ уй хўжайинига айланди. Унинг ғалабасининг энг муҳим омилларидан бири шу эдики, у демократик партияни сайловчилар олдидаги “юзини” тубдан ўзгарган ўта моддий ислоҳотларни ўтказишга муваффақ бўлди. “Рейганомика”нинг мафкуравийлашган принципларидан воз кечиб, Клинтон ўз партиясининг анъанавий шиорларидан узоқлашишни афзал кўрди. Б.Клинтон республикачиларнинг бир қатор машҳур шиорлари, жумладан, федерал бюджетни мувозанатга келтириш мажбуриятини ўзлаштириб олди. Марказлашган сиёсатга таянган ҳолда, умуман олганда, демократлар, мамлакат ижтимоий ва иқтисодий ҳаётида давлат аралашуви тизими асосларини яратган Рузвельт-Кеннеди анъаналарида содиқ қолишди. Клинтон неокейс ёндашувга асосланган янги “иқтисодий фалсафа”ни эълон қилди. Бунда давлатнинг социал функцияси тўла сақланади., аммо у танқисчиликсиз молиялаш йўли билан амалда оширилиши керак эди. Айни пайтда Клинтон ва унинг тарафдорлари фуқароларнинг шахсий ташаббусини қўллаб-қувватлаш, бозор принципларини амалга ошириш учун қулай шароитлар яратиш, соғлиқни сақлаш, ижтимоий ёрдам ва шунга ўхшаш соҳаларни ислоҳ қилиш тўғрисидаги ваъдалар билан чиқишди.

Клинтоннинг энг муҳим ижодларидан бири АҚШнинг дунё миқёсидаги пешқадамлигини таъминлаш учун иқтисодиётни гуллаб-яшнаши ва ички барқарорликка уринишига даъват қилишдан иборат эди. Бу вазифани амалга оширишда асосий роль давлатга топширилди, давлат эса бозорни тўлдиради, эркин рақобат қоидаларини белгилайди. Клинтон маъмуриятининг иқтисодий стратегияси бюджет танқислигини қисқартириш, одамларга инвестиция қилиш, хорижий бозорларга чиқиш имкониятларини кенгайтиришга қаратилган эди. Клинтон маъмурияти аввал иқтисодиётни барқарорлаштириш, кейин уни барқарор ривожлантиришга эришди, бу эса ўз навбатида ишчи ўринларнинг кескин ошишига, инфляциянинг қисқартиришига, аҳолининг харидорлик қобилиятининг яхшиланишига олиб келди. Бу ва бир қатор бошқа омиллар президентга 1996 йилдаги сайловларда ҳам ғалаба қилишга имкон беради. Клинтонннинг иккинчи муддатдаги президентлик даврида бир қатор шов-шувлар тарқалди ва улар сал бўлмаса, уни ишпичментга, яъни суд аралашуви билан президентлик лавозимидан четлатишга олиб келганди. Икки президентлик муддатида Б.Клинтон ҳарбий ҳаражатларни анча қисқартирди ҳамда бир қатор ижтимоий дастурларнинг самарадорлигини ошириш ва уларнинг ошишини чеклаш йўли билан социал таъминотга қаратилган харажатларни ислоҳ қилиш йўлини тутди. Ҳукумат тепасига демократлар бўлган вақт ичида АҚШда 20 миллион янги иш ўринлари яратилди. 1998 йилдан бошлаб қўшма Штатлар ижобий (мусбат) бюджет сальдоси- эришди. Бир неча ўн йилликлар давомида илк бор федерал ҳукумат даромадлари харажатлардан оша бошлади. Б.Клинтон 2000 йил 27 январдаги мамлакатдаги вазият тўғридаги хотира бу профицитни яқин ўн беш йил давомида миллий қарзларни тўлашда ишлатишни таклиф қилди. Маъмуриятнинг муҳим иқтисодий муваффақияти инфляция жараёнини икки баравар секинлашиши бўлдики, бу америкаликларнинг юқори даражадаги турмуш тарзини сақлашга имкон берди. Бюджет

танқислигини ҳарбий харажатларни қисқартириш йўли билан бартараф этишга эришилди. Ҳарбий мақсадлар учун маблағ ажратиш 1998 йилда федерал бюджетнинг 16 % ни ташкил этди. Натижада ҳукуматнинг ижтимоий харажатлари ҳарбий харажатлардан уч баравар кўпайди. Ҳукумат дастурларида узлуксиз техналогик инқилобни бошдан кечираётган иқтисодиёт шароитида ишчи кучларнинг юқори малакавий даражаларини таъминлайдиган муҳим функция, таълим соҳасини қўллаб-қувватлашга муҳим эътибор қаратилди. Клинтон даврида федерал бюджет фан соҳасидаги барча харажатларнинг учдан бир қисмини (бу миқдорнинг ярмини эса фундаментал тадқиқотлар учун) ўз зиммасига олганди. Клинтон маъмуриятининг ташқи сиёсий стратегияси иқтисодий салоҳият, самарали ҳарбий таъминотни янгилаш, телевединия, кино, интернет орқали эришилган маданий-ахборот соҳадаги мустаҳкам мавқега таянган ҳолда АҚШнинг “дунё лидери” сифатидаги ролини сақлашга асосланарди. 1993 йилдан бошлаб Шимолий Америка Эркин Савдо Минтақаси (НАФТА)ни тузиш тўғрисидаги келишув кучга кирди. 1994 йилда АҚШ президенти ташаббуси билан “Америка Эркин Савдо Минтақаси” (ТАФТА) тузиш тўғрисида қарор қабул қилинди. АҚШ Осиё- Тинч океан иқтисодий ҳамжамиятида фаол иштирок этади. Янги “Евро- Атлантик бозор”ни яратиш режалари ишлаб чиқилмоқда. Шу билан биргаликда ҳарбий куч АҚШ ташқи сиёсатининг асосий воситаларидан бири бўлиб қолади. 90-йиллар бошида Ракетага қарши Мудофаа (ПРО-DAR) ривожлантириш дастурига эътибор қаратиб, Стратегик Мудофаа Ташаббуси (СОИ-SDI) дан воз кечди. Аммо 1998 йилда Ҳиндистон ва Покистонда ядро қуроли Эрон ва Шимолий Кореяда ўртача узоқликдаги ракеталар синовининг ўтказилиши президент ПРОга ўз муносабатини ўзгартиришга мажбур қилди. 1999 йилда Клинтон ҳарбий харажатларнинг оширилиши ва ҳарбий қурилишининг янги босқичи (бунда янги авлод қуролларни сотиб олишини амалга ошириш назарда тутилган) ҳақида эълон қилди.

Шу билан биргаликда Клинтоннинг ташқи сиёсий фаолияти танқидий фикрларни ҳам келтириб чиқарди. Унинг Россия, БМТ, Яқин Шарқ мамлакатлари билан муносабати, АҚШ қуролли кучларининг хориждаги тўқнашувларда қатнашганлигитанқид остига олинди. Халқаро Валюта Фонди (ХВФ) мутахассисларининг баҳо беришларича аср охирида АҚШ иқтисодиётида “қизиб кетиш” аломатлари кўзга ташланмоқда ва иқтисодий инқироз таҳдид солмоқда. 2000 йилдаги сайловлар АҚШда фожиали характерга эга бўлди. Демократлар ҳукмронлиги даврида кўзга ташланган иқтисодий муваффақиятлар улар номзоди, вице-президент Альберт Горнинг ғалабасига умид боғлашга асос бўларди. Республикачилар иштиёқида эдилар. Улар жамиятнинг анъанавий қадриятларини ҳимоя қилиш ишлари остида сайловчиларни ўзлари томон оғдириш учун ҳамма имкониятларни ишга солдилар. Ўзларининг сайловолди компанияларида республикачилар Б.Клинтон тажрибасини ҳисобга олишди. Бунда улар демократларнинг баъзи шиорларини ўзлаштириб ва марказлашган ёндашувга таяниб, демократлар мавқеига яқин мавқеда туришди. Ўта узоқ давом этган иқтисодиётнинг гуллаб-яшнаши сайловчилар кайфиятида намоён бўлди. Натижада сайловолди музокараларни муҳокамаларда анъанавий бўлган иқтисодий муаммолар 2000 йилга келиб иккинчи даражали масалаларга айланиб, таълим, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таълимот масалалари, ҳамда дин, жамиятнинг оилавий ва маънавий ҳуриятларига боғлиқ мавзулар биринчи даражали муаммоларга айланди. Бу масалаларда республикачилар мавқеи аҳолининг кўпчилик қисми томонидан қўллаб-қувватланди. Сайлов натижалари инкор этиб бўлмас характерга эга эди. Альберт Гор учун 542 мингдан кўпроқ сайловчилар овоз берганига қарамасдан, танловчилар коллегиясида озгина фарқ билан республикачилар тарафдорлари кўпроқ эди. Бунақа ҳолатга АҚШ сайлов тизимининг ўзига хос хусусиятлари олиб келди. Горни фақат 20 та штат, Колумбия федерал округи қўллаб-қувватлади. Кичик Ж.Буш эса 30 штатда ғалаба қозонди.

Айни пайтда аҳолиси ярим миллионлардан кўп шаҳарлар аҳолиси Горга 1:3 каби нисбат овоз берилган бўлса, кичик шаҳарларда 60% овоз Бушга тегишли бўлди. Демократларни қирғоқдаги кичик ҳудудда жойлашган йирик шаҳарлар, республикачиларни эса мамлакат ичкарисидаги мудофатларни қўллаб-қувватлашди. Сайлов натижасини белгилашда республикачиларнинг Флорида штатида сайлов варақаларини қайта санашга йўл қўймаганликлари бўлди. Флорида штатидаги сайлов натижалари демократларнинг бир қанча норозиликларига сабаб бўлганди. Натижада АҚШ Олий Суди қарорига кўра, АҚШнинг 43-чи президенти этиб кичик Ж.Буш эълон қилинди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995.

O'xshashlar

80-йилларда Италия

Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврда АҚШ

Италия 1945-2005 йилларда

Германия 1945-2005 йилларда

1945-2005 йилларда Франция