Германия 1945-2005 йилларда - Tarix - Referatlar

Германия 1945-2005 йилларда

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

Германия 1945-200 5 йилларда Режа: 1. Германия Иккинчи жаҳон урушидан кейин . 2. Иккита немис давлатларининг вужудга келиши.

Германия масаласининг урушдан кейи н ҳал қилиниши. Германия тақдири масаласи Гитлерга қарши коалиция давлатлари раҳбарлари томонидан урушдан кейин тартиб ўрнатиш муҳокамасида энг асосий масалалардан бири эди. Бу музокораларнинг асосий мақсади уруш сабабчиларини ҳаққоний жазолаш ва дунё ҳамжамиятини Германия томонидан навбатдаги тажовуздан холос этиш ғояларидан иборат эди. 1941 йил декабрида Москвада бўлиб ўтган Совет-Англия музокораларидаёқ иккала томон томонидан рейх ҳудудининг бир қисмини тақсимлаш, яъни Австрия мустақиллигини тиклаш, Шарқий Пруссияни Польшага, Судет вилоятини эса Чехословакияга қайтариб бериш ҳамда Рейн вилояти ва Боварияда мустақил давлатлар барпо этиш масаласи муҳокама қилинган эди. АҚШ маъмуриятида Германияни парчалаш ғояси ҳам тарафдорларга ҳам қаршиларга эга эди. 1949 йилнинг октябрида Москва конференциясида АҚШ “Германия таслим бўлишининг асосий тамойиллари” номли ҳужжатни тақдим этди. Унда гап “рейхга Пруссия таъсирини сусайтириш” мақсадида Германияда марказлашишга барҳам бериш ҳақида борарди. 1943 йилнинг ноябрида Теҳрон конференциясида АҚШ ва Англия делегацияси Германия масаласини шафқатсизроқ усулда ҳал қилинишини ёқлашди. Германияни бешта мухтор давлатларга бўлиш ёки Жанубий Германия ерларини (Ер Германияда маъмурий-ҳудудий бўлиниш бирлиги- У.М.) Австрия ва Венгрия билан биргаликда Дунай федерациясига қўшиш таклиф қилинган эди. Бу масалада Сталиннинг фикри бошқача эди. У Германияни парчалаш немис миллатчилиги ва реваншизми (қасоскорлиги)нинг яна жўш уришига олиб келади, аммо коалициянинг ҳамкорлиги Германияда милитаризми ва нацизмни йўқ қилиш ёрдам беради деб ҳисоблар эди. 1944 йил 15 январда Британия ҳукумати томонидан Германияни оккупация (босиб олиниши) минтақаларига бўлиш режаси таклиф қилинди. Унда, илк бор кейинчалик, ГФР ва ГДР чегарасига айланган чизиқ аниқ кўрсатилган эди. 1944 йил октябридаги

Квебек (Канада) конференциясида Черчилль АҚШ молия вазири Генри Моргентау томонидан ишлаб чиқилган Германияга нисбатан урушдан кейинги сиёсатни маъқуллади. Бу лойиҳада Германияни ҳудудий бўлиш, унинг саноат салоҳиятини қисқартириш ва қаттиқ халқаро назорат остида аграр ишлаб чиқаришни рағбатлантириш кўзда тутилган эди. Фақатгина уруш тугаши арафасида АҚШ ва Буюк Британиянинг Германияга нисбатан сиёсати бироз юмшади. 1945 йилдаги Ялта конференциясида Германияни ҳудудий жиҳатдан бўлиш масаласи тўғридан-тўғри қўйилмади. Фақатгина оккупация минтақалари лойиҳаси тасдиқланди. Унда АҚШ ва инглиз оккупация минтақаларидан Франция оккупация минтақаси ажратиб олинди. Ялта коммюникесида биринчи марта Германияни урушдан кейинги бошқарувининг умумий шакли, яъни “мамлакатнинг демилитаризация (ҳарбийсизлантирилиши)си ва демократлаштирилиши” халққа маълум қилинди. Бу вазифаларни бажариш Германия сиёсий тизимни миллийсизлантириш ва немисларга Германия ҳарбий-саноат салоҳиятини йўқ қилишга қаратилган мамлакат иқтисодиётини монополиясизлантириш ва давлат тизимини шакллантириш ҳуқуқини беришни талаб этарди. Совет делегацияси томонидан қўйилган Германиядан репарация (товон) ундириш масаласи (муҳимлигини барча делегатлар тан олишига қарамасдан) ҳал этилмади. Германия масаласи 1945 йил 17 июлидан 2 августигача Потсдамда бўлиб ўтган конференцияда узил-кесил ҳал этилди. Конференция Германия мағлубияти тўғрисидаги Деклорация ва Ялтада ишлаб чиқилган Германия нисбатан сиёсат тамойиллари кўрсатилган коммюнике-ни тасдиқлади. Германия, жумладан, Берлин ҳудуди 4 та оккупация минтақаларига ажратилди. Бунда совет оккупация зонаси Германия ҳудудининг 40%-ини, аҳолисининг 30%-и, ишлаб чиқариш салоҳиятининг 33%ини ўз ичига оларди. Тартибга солиш учун бешта давлат (СССР, АҚШ, Франция, Буюк Британия, Хитой) ташқи ишлар вазирлари Кенгаши, Бош қўмондонлар назорат Кенгаши ҳамда Берлинда қўшма комендатуралар

ташкил қилинди. Германиянинг иқтисодий бирлигини ва немис халқининг ягона демократик давлат тузиш ҳуқуқини сақлаб қолиш тамойили қатъий белгиланди. Аммо шу нарсага эътибор бериш керакки, Потсдам келишуви матнига “Ғарбий минтақалар” деган тушунча аллақачон киритилган эди. Потсдам конференцияси Германиянинг янги чегараларини белгилади: Шарқий Пруссия СССРга берилди, Одергача бўлган ҳудуд ва Ғарбий Нейсе-Польшага, Судет вилояти Чехословакияга қайтарилди, Австрия мустақиллиги тикланди. Польша, Чехословакия ва Венгрияда яшовчи немислар мажбуран Германияга кўчириб келинди. Товон (репарация) ҳажми ва манбалари тўғрисидаги масала баҳс- мунозараларга сабаб бўлди. Оқибатда АҚШ делегацияси таклифи қабул қилинди. Унга кўра ҳар бир ҳукумат ўз оккупация зонасидан ва Германиянинг Кориндаги маблағлари (Болгария, Венгрия, Руминия, Финляндия, Австрия) ҳисобидан товон ундириши керак эди. СССР Германиядан Ғарб мамлакатлари фойдасига ундирилган олтиндан воз кечди, аммо Ғарбий оккупация зоналардаги саноат жиҳозларининг 10%ига эга бўлди. Германия флоти СССР, АҚШ ва Буюк Британия ўртасида тенг бўлиб олинди. Товон тўловларининг аниқ суммаси белгиланмади, чунки Британия ва АҚШ делегацияси Германия СССР талабини қондира олишига шубҳа қилишди. СССР, АҚШ, Буюк Британия ва Франция бош қўмондонларидан иборат Иттифоқ Назорат Кенгаши (ИНК) 1945 йилнинг июн ойида ташкил қилинди. ИНК ўз фаолиятининг биринчи ойларида Потсдам конференция коммюникесига аниқлик киритувчи “вермахтга барҳам бериш”, “немис ярим ҳарбий ташкилотларини тарқатиб юбориш”, “Германияда ҳарбий қурилишларни тақиқлаш” тўғрисидаги қарорларни қабул қилди. ИНК Германия ҳудудида тўла ҳокимиятни қўлга олди. Унинг қарорлари ҳар бир томоннинг вето ҳуқуқидан фойдаланиш ҳокимияти билан консепсус асосида қабул қилинар эди. Аммо оккупация зоналарида маъмурий бошқариш мустақил амалга оширилар эди. Оккупацион ҳукуматлар

назорати остида маҳаллий ўз-ўзини бошқариш ва немис сиёсий партиялари тиклана бошланди. Ягона Германия ҳукуматини барпо этишга илк қадам сифатида марказий бошқармаларни (молия, транспорт, ташқи савдо ва саноат бошқармалари) тузиш кўзда тутилган эди. Бу бошқармалар ИНК назорати остида фаолият кўрсатиши керак эди. Оккупация даври. Урушдаги қақшатқич мағлубият Германияни иқтисодий ва ижтимоий-психологик тазйиқ исканжасига қўйди. Фақатгина вермахт талофати 13,5 миллион кишини ташкил этди. Ҳаммаси бўлиб уруш йилларида Германия аҳолисини ўндан бир қисмидан маҳрум бўлди. Кўпгина шаҳарлар, айниқса, Шарқий ҳудудларда бутунлай вайрон қилинди. Саноат корхона ва жиҳозларининг асосий қисми бомбардимонларда вайронага айланди ёки ғолиблар томонидан демонтаж (қисмларга ажратиш) қилинди. 1946 йилда саноат ишлаб чиқариши уруш олдинги даврга нисбатан ҳам уч баравар қисқарди, қишлоқ хўжалиги ўттиз йил орқага сурилди. Иқтисодиётга ишчи куч етишмас эди. Транспорт тузилмаси ва энергия тизими бутунлай ишдан чиққан эди, минтақалараро савдо алоқалар узилди. Ёппасига олиб-сотарлик, “қора бозор” ва дўконларнинг бўм-бўш расталари одатий ҳолга айланди. Урушдаги вайроналар ва аҳоли кўчиши туфайли уй-жой масаласи оғирлашди. 1945 йилда аҳолининг энг зарур нарсалар билан таъминланиш даражаси аҳоли жон бошига қуйидагича эди: бир жуфт оёқ кийими - 12 йилга, костюм-50 йилга, тарелка-5 йилга, “пелёнка”- 5 йилга. Очарчилик ҳукм сурарди. Моддий талофатга молиявий тизимнинг бутунлай ишдан чиққанлиги қўшимча эди. Муомалада бўлган пул миқдори мавжуд бўлган маҳсулотга нисбатан бир неча марта кўп эди, давлат қарзлари 1938 йил охиридаги 27,2 млрд. маркадан 1945 йил майига келиб 377,3 млрд маркага етди. Инфляция урушдан олдинги даврга нисбатан 600%ни ташкил этди. Иш куни 16 соат ва ундан кўп давом этарди, аммо ойлик 1940 йил даражаси сақланиб қолган эди.

Немис жамиятини қамраб олган психологик шок ҳам қаттиқ зарба берди. Одамлар кайфиятини асосан ички ОПУСТОШЕННОСТЬ, АПАТИЯ сиёсати нафрат, келажакдан умидсизлик ташкил этарди. Миллий ўзликни - англашнинг тикланиши дунёда янги ўз ўрнини англаш, ўзини урушга сабабчиси деб ҳис этиш муаммоларини ҳал этиш жуда қийин эди. Фуқаролик бошқарув органларини шакллантириш ниҳоятда мураккаблашган эди. Аҳоли катта қисмининг сиёсий фаоллиги жуда паст эди. Илгариги амалдорлар ва сиёсатчиларнинг катта қисми нацистлар билан алоқада бўлганликда айбланиб ижтимоий лавозимлардан четлаштирилди. Франция ва Италиядаги каби янги бошқарув органларини тузиш масаласида келиша олмас эдилар. 1945 йилнинг октябридаёқ АҚШ маъмурияти Потсдам конференцияси қарорлари асосида немис Марказий бошқарувларини яратиш масаласини қўйди. Аммо бу таклифларга Германияни бутунлай марказсизлантириш (децентрализация) тарафдори бўлган Франция қатъий қаршилик қилди. Франция ветосига қаршилик кўрсата олмаган АҚШ 1945 йил ноябрида ИНКга икки ёки уч минтақа учун марказий бошқармалар яратиш тўғрисидаги таклифни киритди. Франция билан дўстона муносабатларни сақлаб қолишга интилаётган ва АҚШга шубҳа билан қарайдиган Совет томони АҚШ таклифини Германиянинг тўрт томонлама бошқарилиши тамойилининг бузилиши ва унга барҳам беришга қаратилган қадам деб баҳолади. Тикланиш жараёнини бошқариш тўлиқ оккупацион ҳукуматлар ихтиёрида қолди. Германиядаги Совет Ҳарбий Маъмурияти (ГСҲМ) фаолияти аҳолининг моддий таъминоти ва саноат жиҳозлари, истеъмол моллари, транспорт ва хом ашёни товон ҳисобига олиш муаммоларни биргаликда ҳал қилиш зарурати туфайли мураккаблашди. Германия ҳудудидан 22 минг вагон “хўжалик моллари”, 73 минг вагон “уй-жой моллари”, жумладан, 154 вагон матолар ва мўйналар ва ҳаттоки 24 вагон мусиқа асбоблари олиб чиқиб кетилди. СССРга 2 миллион бош қорамол олиб кетилди. 3474 та

саноат ва хўжалик объектларида саноат жиҳозлари демонтаж қилинди. Фақатгина 1947 йил январидан бошлаб, демонтажни тўхтатиш ва йирик корхоналарда совет ҳиссадорлик жамиятларини яратиш ва уларда ишлаб чиқарилган маҳсулотни репарация (товон) ҳисобига ундиришга қарор қилинди. ГСҲМ офицерлари тажрибага эга эмас эдилар ва қаттиқ бошқарув методлари ҳамда тартиблашган хўжалик тизимини жорий қилишди. ГСҲМ таркибида Хавфсизлик Хизмати ҳамда Ташвиқот ва Цензура Бошқармаси асосий ўринни эгаллади. Шарқий Германияда НКВД (Ички Ишлар Халқ Комиссарияти) ва СМЕРШ (?) ҳам фаоллик кўрсатишди. Ғарбий оккупацион минтақалардан фарқли ўлароқ, Шарқий Германияда тезда немис бошқарув органлари ташкил қилинди. Аммо уларнинг фаолияти тўла совет маъмурияти томонидан белгиланар эди. 1945 йил охиридан бошлаб совет минтақасида иқтисодий ислоҳот ўтказиш бўйича фаол қадамлар ташланди. Ҳарбий ёки нацист жиноятчи деб тан олинган шахслардан саноат корхоналарни мусодара қилиш ниҳоятда кенг тарқалди. ГСҲМ мусодара қилинган корхоналар тақдирини белгилаш мақсадида референдумлар ўтказди, улар натижасида бу корхоналар халқ мулки деб эълон қилинди. Шундай қилиб, Шарқий Германия саноатининг 60% и иқтисодиётнинг давлат сектори ихтиёрига ўтди. Бу сектор фаолияти режалаштириш тамойиллари асосида ва заводлардаги кенгашлар ва касаба уюшмаларига ўз-ўзини бошқариш бўйича кенг ҳуқуқлар бериш билан амалга ошириларди. 1945-1946 йилларда аграр ислоҳот ҳам ўтказилди. Юнкерлар ва бауэрлардан мусодара қилиб олинган 3,3 млн. гектар ер, улардаги хўжалик иншоотлари, чорва ва 6 мингта тракторлар билан биргаликда 560 мингта ерсиз ва кам ерга эга бўлган деҳқонларга бўлиб берилди. Бу ерлар Шарқий ҳудудлардаги аграр ерларнинг 33 %ини ташкил этарди. Уларда деҳқонларнинг ўзаро ёрдам обҳина бирлашмалари тузила бошланди, 1949 йилда эса ислоҳот давомида деҳқонларга берилган ерлар ҳамма ерлар халқ

мулки деб эълон қилинди ва жамоа хўжаликлар (“халқ мулклари”) тузиш учун асос бўлди. Ғарбий минтақалардаги иқтисодий ўзгаришлар бошидан бошқача тус олди. Вайроналарнинг Шарқий ҳудудларга нисбатан камлигига қарамасдан аҳоли аҳволи бу ерда ёмонроқ эди. Урушнинг охирги ойлари давомидаёқ Германия жанубида қочоқлар тўплана бошлаган эди. Совет минтақасидан чиққан муҳожирлар Чехословакия, Венгрия ва Польшадан чиққан қочоқлар ҳам шу ерга келишаётган эди. Агар 1945 йилда Шарқий Германияда аҳоли 17 млн. немисдан иборат бўлса, улар ғарбий ерларда 44 млн.ни ташкил этарди. Кейинчалик бу фарқ янада катталашди. Немис аҳолисининг оғир аҳволи Ғарбий маъмуриятни маҳсулотлар ва саноат жиҳозларни товон ҳисобига ундиришдан воз кечиш ҳамда немис ишчиларига ойлик маоши тўланишини кафолатлашга мажбур этди. Бепул немис саноат маҳсулотларнинг оқими “ўта қизишган” АҚШ иқтисодиёти учун демпингни келтириб чиқариши ҳам муҳим эди. Шунинг учун Ғарбий зоналардан асосан хом ашё ҳамда илмий лабораториялар ва техника марказларидаги махсус қурилмалар олиб кетилар эди. Умуман, уруш оқибатида Ғарбий Германиянинг иқтисодий салоҳиятининг қисқариши урушдан олдинги даврнинг 20%ини, демонтажлар оқибатида эса 12%ини (Шарқий Германияда мос равишда 45 ва 25%) ташкил этди. Ғарбий минтақалардаги оккупацион ҳукуматлар аввалига иқтисодий тадбирларнинг аниқ режасига эга эмас эдилар. Учала минтақада ҳарбийлар ва нацист-жиноятчиларнинг мулкини мусодара қилиш бўйича чоралар амалга оширилди. Аммо у ёки бу минтақа доирасида бирор-бир марказлашган бошқарув тузилмаларини шакллантириш ва миллийлаштириш бўйича тайёрланган лойиҳалар амалга оширилмади. Бундан ташқари энг яхши таъминланган АҚШ солдат ва офицерлари учун “қора бозор”нинг сақланиши қулай эди. Оккупацион ҳукуматларнинг барқарорликни шакллантириш бўйича турлича қарашларга эга эканликлари 1946 йил майида Парижда бўлиб ўтган

Ташқи Ишлар Вазирлари Кенгаши (ТИВК) сессиясида ошкор бўлди. Унда на Германия билан сулҳ шартномаси тузишнинг умумий тамойиллари, иқтисодий ўзгаришларнинг ягона режалари ишлаб чиқилмади. Тезда босиб олинган мамлакатни парчалаши ҳам уринишлар бўлиб ўтди. бунга минтақалараро олиб сотарлик авж олганлиги баҳона бўлдики, унинг давомида доимий ойлик маоши билан таъминланган ғарбий минтақада яшовчилар Совет зонасидан арзонроқ маҳсулотлар ва озиқ-овқатни сотиб оларди. Тўрттала томон маъмурияти розилиги билан 1946 йил 30 июнида Совет ва ғарбий минтақалар ўртасидаги чегарада одамлар ва маҳсулотлар оқими устидан қаттиқ назорат ўрнатилди. 1946 йил ёзидан бошлаб Германиядаги аҳвол кескинлаша бошлади. Июль ойида АҚШ давлат департаменти маъмурий бошқарув самарадорлигини ошириш мақсадида АҚШ ва Британия оккупацион минтақаларини бирлаштириш тўғрисидаги истагини эълон қилди. “Иқтисодий бирлашган минтақа” (Бизония) тузиш тўғрисидаги келишув 1946 йил декабрида имзоланди. Бирлашган оккупацион минтақалар доирасида иқтисодий инфратузилмани, истеъмолчи бозорини, барқарорлашган меҳнат бозорини тиклашга қаратилган тартибга солинган сиёсат амалга оширила бошланди. Бу жараёнда аллақачон немис бошқарув органлари, жумладан Л.Эрхард раҳбарлик қилаётган иқтисодий Кенгаш муҳим роль уйнади. Бу чораларнинг ҳаммаси ГСҲМ розилигисиз амалга оширилди. Германия Шарқий ва Ғарбий ерлардаги сиёсий ўзгаришлар ҳам кескин фарқ қила бошлади. аввалига бу жараён Потсдам келишувлари доирасида рўй берди. Кейинчалик, НСДАП (?) ва унинг “дочерние организации”, Германия қуролли кучлари, офицерлар корпуси, ярим ҳарбий ташкилотлар тарқатиб юборилди. Сиёсий фаолиятга аралашиш ва фуқаролик лавозимларга эгалик қилиш фақат сиёсий ва маънавий сифатларга кўра Германияда демократияни ривожлантиришга ёрдам бера олувчи шахсларга рухсат этилди. Фуқаролик, ирқий, миллий тенглик

тамойиллари асосида суд тизими қайта ташкил қилинди. 1945 йил ноябри 1946 йил октябрида Нюрнбергдаги халқаро трибунал фаолият кўрсатди. Унинг давомида нацист ва ҳарбий жиноятчилар жавобгарликка тортилди. Денацификация (миллийсизлантириш) бўйича маҳаллий немис комиссиялари (шпрухкеммер) ташкил қилинди. Улар иттифоқчиларнинг трибуналлари билан биргаликда айбланувчиларнинг айбдорлик даражасини аниқларди. Бундай жиноий ишларнинг ҳаммаси бўлиб беш тоифаси ажратилди: (“асосий жиноятчилар”, “жазо юкланганлар”, “жазо билан камроқ юкланганлар”, “ҳамтовоқлар” ва “тегинмаганлар”). Жиноий жавобгарлик фақат биринчи тоифа учун белгиланди, шунинг учун айбланувчиларнинг 95%и оқланди ва қисман ҳуқуқлардан маҳрум қилинди. Миллийсизлантириш ва демократлаштириш жараёни янгиланган немис сиёсий элитасининг шаклланиши билан биргаликда рўй берди. Ғарбий ва Шарқий минтақаларда партия қурилиши ўзига хос хусусиятларга эга бўлди. Совет маъмурияти 1945 йилда Шарқий Германия ерларида 4 та партия фаолият кўрсатишига рухсат берди: Германия коммунистик партияси (ГКП), Германия социал-демократик партияси (ГСДП), Христиан- демократик иттифоқ (ХДИ), Германия либерал-демократик партияси (ГЛДП). 1948 йилдаёқ ГСҲМ ёрдами билан миллий-демократик партия (МДП) ва Демократик деҳқонлар партияси (ДДП). Бу партиялар сўл блокнинг ижтимоий базасини тўлдиришлари керак эди. ГСҲМ ёрдами билан коммунистлар янги полиция ва суд прократура органлари учун янги кадрлар танлаш учун имтиёзга эга бўлишди. Таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиш, ижодкор зиёлилар фаолиятини назорат қилишда ҳал қилувчи роль ўйнар ва аграр ислоҳот ташаббуси билан чиқди. ГКП раҳбариятида ортодоксал мафкуравий тамойилларни ва Германияда социализм қуришни ёқловчи Вальтер Ульбрихт раҳбарлигидаги кучли сўл-радикал қанот мавжуд эди. ГКП раҳбари Вильгельм Пик позицияси юмшоқроқ бўлиб, 1945-1946 йилларда у партияни бутун немис давлати доирасида парламентар демократик республика яратишга йўналтиришни ёқлади.

ГСДПдаги сўл-радикал ва мўътадил оқимлар ўртасидаги кураш янада кескинроқ эди. Улардан биринчиси О.Гротевал раҳбарлик қилаётган Берлин Марказий қўмитаси бошқарса иккинчисини Британия минтақаси қўллаб-қувватлашига суянувчи К.Шумахер бошқараётган партиянинг (ГСДП) Гоннавердаги бюроси бошқарарди. ГСДП раҳбарияти коммунистлар билан қўшилиш ва ягона Германия сўл партиясини тузиш тарафдори эди. Бу йўналиш 1946 йил апрелида ГКП ва ГСДП бирлаштирувчи съездида тантана қилди. Янги партия Германия ягона социалистик партияси (ГЯСП) деб номланди. Унинг дастури долзарб иқтисодий муаммоларни ҳал қилиш “эксплуатация ва зулм, қашшоқлик, ишсизлик ва империализм таҳдидидан холос бўлиш”га, истиқболли режаси социализм қуришга қаратилган эди. ГЯСПнинг икки тенг ҳуқуқли раҳбарлари В.Пик ва О.Гротеваль бўлишди. Ягона ишчилар партиясининг режаларини қўллаб-қувватламаган ГСДП аъзолари янги партия сафидан четлаштирилди. Шумахер гуруҳи бирлаштирувчи съезд натижаларини тан олмади. Ўнг социал-демократлар 1946 йил майида Гоннавердаги съездда ГСДПни қайта тиклашди. Шумахер коммунистлар ва уларга қўшилган социал демократларга нисбатан қаттиқ позицияни эгаллади ва улардан бирини “совет партияси”, иккинчисини “немис миллий манфаатлари сотқинлари” деб атади. Шарқий ерларда фаолият кўрсатишдан воз кечган ГСДП, Одер-Нейседан ўтган чегарани қайта кўриб чиқиш ва ҳамма оккупацион зоналарда товон тўловларини бас қилишни талаб қиларди. Шумахер айирмачиликнинг ашаддий душмани эди ва ягона, мустақил немис давлати тарафдори эди. Аммо урушдан кейинги шароитда Совет ҳарбий-сиёсий таъсиридан қутулиш учун ҳаттоки мамлакат парчаланишига ҳам тайёр эди. Ички сиёсат бобида ГСДП ўрта радикал позицияни эгаллади ва буржуазияни тўла ЭКСПРОПРИАЦИЯ қилиб “социализмни жорий этиш”га ҳаракат қилди. Шумахернинг ўзи нацистлар лагерида 10 йилни ўтказган муросасиз антифашист сифатида жуда машҳур эди.

ГЯСП нинг ташкил этилиши ва бир вақт рўй берган Германияда социал-демократик ҳаракатнинг парчаланиши Ғарбда ҳам коммунистик ҳаракат ўзига хос бўлишига сабаб бўлди. Ғарбдаги оккупацион ҳукуматлар ГЯСП байроғи остида ягона коммунистик ва социал-демократик ташкилотлар тузишни тақиқлаб қўйишди. 1948 йил апрелида Ғарбий Германия коммунистик ташкилотлари Макс Рейман раҳбарлигида ўз раҳбариятини сайлади. ГКПнинг ГЯСПдан тўлиқ ажралиб чиқиши 1949 йилнинг 3 январида рўй берди. Германиянинг урушдан кейинги сиёсий элитасида христиан демократлар муҳим ўринга эга бўлди. Германия кўп асрлик христиан сиёсий ҳаракати анъаналарига эга эди. Аммо Веймар республикасида на “Марказ” католик партияси, на протестант немис халқ партияси етакчи позицияга эга бўла олмаган эди. Аҳвол 30-йилларга келиб ўзгара бошлади. Унда черков нацистик Германияда етакчи мухолифот кучларидан бирига айланди. Иккинчи жаҳон уруши тугагандан сўнг нафақат Германия, балки Италия, Австрия, Франция, Голландия, Бельгияда ҳам христиан-демократик ҳаракатнинг бирлашуви рўй берди. Христиан демократияси мафкуравий синтез асосида ривожланди: давлат қурилиши тўғрисидаги либерал- демократик қарашлар ижтимоий католицизм, “тараққиётнинг учинчи йўли” мафкураси билан қоришиб кетган эди. Ижтимоий католицизмнинг корпоратив ғояларидан воз кечган христиан демократияси ижтимоий бирдамлик қадриятлари, жамиятни ягона ўзаро боғланган организм деб қараш, инсонни Худо томонидан яратилганлигини тан олиш, инсоннинг ўз виждони ва Худо олдида жавобгарлиги ғояларига асосланар эди. Христиан демократик партиялар клерикализмда воз кечиб, христианликни сиёсатнинг атиги маънавий- ахоқий асоси деб ҳисоблар ва жамиятнинг янгиланиши ва инсонпарварлик ғояларини ёқлар ва ўз дастурларини прагматизм асосида тузар эдилар. Консерватив-анъанавий қадриятлар (интизом, барқарорлик, давлат, оила, миллат) уларнинг дастурларида эркин бозорни рағбатлантириш, шахс ҳуқуқ

ва тўла эркинлигини таъминлашга қаратилган неолиберал қарашлар билан мужассамлашган эди. Германия учун христиан-демократиясининг уйғониши, ниҳоятда муҳим эди. Христиан демократияси, вайронага айланган, ўз ўтмишидан ҳафсаласи пир бўлган ва келажакка умидсизлик билан қараётган мамлакатда юзага келган маънавий бўшлиқни тўлдира олди, миллий ғоя ҳаққонийлигини сақлаб қолди, янги қадриятларга самовий қарашларни шакллантирди. ХДИнинг умумгермания ташкилоти 1945 йил юнида Берлинда ташкил қилинди. Унинг раҳбари Андрос Гермес тезда совет маъумрияти тазйиқи остида ўз лавозимини тарк этишга мажбур бўлди. Унинг ўрнини касаба уюшмалари раҳбари Яков Кайзер эгаллади. ХДИ совет зонасида иқтисодий ўзгаришларни амалга ошириш масалаларида сўл партияларга фаол рақибга айланди. ГЯСБ ташкил қилингандан сўнг христиан демократлар янада радикал позицияни эгаллашди. 1947 йил октябрида Берлинда бўлиб ўтган ХДИнинг 2-съездида Кайзер партияни “догматик маркаизм ва унинг тоталитар (мустабид) қарашларига қарши ВОЛНОРЕЗга айлантиришга зарурати ҳақида гапирди. Кайзер жосусликда айбланди. Таъқиблар остида Кайзер ва унинг бир қатор ҳамкасблари Ғарбий Германияга кетишга мажбур бўлишди. бутун Шарқий Германия патиясига айланган ХДИ раҳбари О.Нушке бўлди. Ғарбий Германия христиан демократияси раҳбари 1933 йилда нацистлар томонидан ўз вазифасидан озод этилган ва кейинчалик АҚШ томонидан шаҳар озод қилинганда қайта сайланган собиқ Кельн шаҳри мэри Конрад Аденауэр бўлди. Кельн Британия оккупацион зонасига ўтганидан сўнг Аденауэр яна вазифасидан озод қилинди. Британия ҳукумати Шумахерга ён босар, консерватив ғоялари ва Германия тикланиши ғоялари билан машҳур бўлган тажрибали ва талабчан Аденауэрга ишонмас эдилар. Аденауэр 1945 йил 2 сентябрида Кельндаги съездда ташкил этилган ғарбий ерлар ХДИсига раҳбар этиб сайланди.

АҚШ ҳукумати ёрдами билан у обрўли жамоат арбоблари ва йирик сиёсий гуруҳ вакилларидан ўз партияси ядросини шакллантира бошлади. У партия қурилишининг “активистлар” моделидан воз кечди. ХДИ тактикаси сайловчиларнинг иложи борича кенг доираси қўллаб-қувватлашига эришиш ва бу асосда янги демократик давлатчиликнинг ижтимоий асосини шакллантиришга асосланган эди. ХДИ “барча христианлар” ва “барча қатламлар” бирлашмаси, яъни барча ижтимоий гуруҳлар ҳамда иккала христиан конфессиянинг манфаатларини ҳимоя қилувчи партия деб қараларди. Шу билан бирга Аденауэр ХДИнинг қатъий антикоммунистик йўналишини таъкидлаб, ҳам нацистик, ҳам марксистик мафкуравий экстремизмни инкор этарди. Ғарбий минтақалардаги оккупацион ҳукуматлар томонидан ХДИнинг қўллаб-қувватланиши 1946 йилнинг охиридан, иттифоқчилар муносабатларда узоқлашиш ўсиб бориши, Германиянинг парчаланиши тобора яққол бўлиб бораётган даврда кучайиб бошлади. Аденауэр Ғарбий Германия давлатини тузиш ғоясини очиқчасига қўллаб-қувватловчи немис сиёсатчиларидан бири эди. Аденауэр немис руҳига ишонмас, пруссча анъаналарни кўрар кўзи йўқ ва Ғарб цивилизацияси доирасида Германия буюклигини тиклашни орзу қиларди. Аденауэр Рейнлик айирмачидан олдин Германия, кейинчалик Европа бирлашиши ғоясининг фаол ҳимоячисига бўлган йўлни босиб ўтди. Бундай сиёсатни амалга оширишда 1946 йилда Католик христиан партия (кейинчалик конфессиялараро) сифатида Баварияда ташкил топган Христиан Ижтимоий Иттифоқи (ХИИ) ишончли иттифоқчига айланди. ХИИ раҳбари Франц-Йозеф Мтраус бўлди. Христиан демократиянинг умумий тамойилларини Аденауэрнинг сиёсий дастурини ёқлаган ХИИ раҳбарияти ўз фаолиятида мустақилликни сақлаб қолишга интилар эди. Бошқа Ғарбий Германия ерларида христиан демократик ҳаракатнинг бирлашиши 1947 йилда рўй берди. Партиянинг умумий дастури февраль ойида қабул қилинган Британия зонасидаги ХДИнинг Ален дастури бўлди.

Либерал йўналишдаги сиёсий партиялар урушдан кейинги даврда Германияда сўллар ва христиан демократлар каби мустаҳкам партияга эга бўла олмади. Либерал-демократик партия шарқий зонада 1945 йилдаёқ ташкил қилинди, аммо Совет маъмуриятининг қаттиқ тазйиқи остида бутун Германияга ўз таъсирини тарқата олмади. 1946 йилнинг бошидан Ғарбий зоналарда либералларнинг мустақил сиёсий ҳаракати шакллана бошлади. Бу ҳаракат асосида 1948 йилнинг декабрида Эркин демократик партия (ЭДП) ташкил топилди. Унинг раҳбари Теодор Хейс эди. ЭДПнинг дастурий йўналишлари аввалига ниҳоятда эклектик характерга эга эди. Улардан миллий-либерал ғоялар ва классик либерал-демократик қадриятлар бирлашган эди. ЭДП сиёсатнинг ҳам конфессионаллаштириши, ҳам этатизациясига (давлатлаштирилиши) қарши чиқиб христиан демократик блокка ва ГСДПга рақиб бўлди. 1946 йилда бўлиб ўтган ер ҳукуматлари (ландтаг)га сайловлар Германиядаги етакчи сиёсий кучлар деярли танг эканлигини намойиш этишди.Ҳаттоки совет зонасида ҳам сайловлар демократик муҳитда ўтказилди. Бу ерда ГЯСП ландтаглар ва ерлар ҳукуматлари таркибида ГЛДП ва ХДИлар биргаликда эгаллаган мандатлар сонига тенг мандатларга эга бўлди. Ғарбий зоналарда христиан-демократлар 6 та, социал- демократлар 5 та ер ҳукуматларига эга бўлишди. Аммо тезда Шарқий ва Ғарбий Германия сиёсий элиталарининг ўзига хослиги намоён бўла бошлади. Бунга оккупацион ҳукуматларнинг тўғридан-тўғри аралашувидан ташқари немис жамиятининг ўзини минтақавий хусусиятлари таъсир қилди. Шимолий ва Шарқий Германия бир неча ўн йиллар давомида ишчилар ҳаракатининг яхши ташкил қилинганлиги, Германия ҳудудида коммунистларнинг таъсири энг кучли бўлган ҳудуд сифатида ажралиб турарди. Тарихан бу ерда ижтимоий ҳаётда давлат бошқарувининг катта аҳамиятга эга бўлиши, “пруссча психологик хусусият”- сиёсий ва ижтимоий фаолиятнинг марказлашган шаклларига мойиллик, ҳарбий ва давлат

хизматига ҳурматга қаратилган Лютерча сиёсий маданият устун эди. Айнан шу минтақа немис тупроғида социалистик тузумнинг ривожланиши учун энг табиий таянч бўлди. Ғарбий ва Жанубий Германия тарихан айирмачилик ҳаракатлари ва католицизм ҳукмронлик қилган минтақа эди. Рейн ва Бовария немислари ўзига хос этнопсихологик хусусиятларга эгаки, бу хусусиятлар уларни немис миллатининг этник асосидан ажратиб туради. Муҳожирлар ва қочоқларнинг оммавий оқими ҳам немис жамияти ва сиёсий элитасининг қутбланишига таъсир кўрсатди. Коммунистик таҳдидга кўникишни хоҳламайдиган кўпгина немислар Ғарбий ерларга қочиб кетишди. Канцлагерлар ва муҳожирликдан қайтган коммунистлар ва сўл социалистлар, албатта мамлакат шарқида тўпланаётган эди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995.

O'xshashlar

Италия 1945-2005 йилларда

1945-2005 йилларда Франция

Буюк Британия 1945-2005 йилларда

Германия

80-йилларда Италия