To’g’onning yuqori va quyi b'еflarida o’zanning qayta shakllanish jarayonlari - Suv xo'jaligi - Referatlar

To’g’onning yuqori va quyi b'еflarida o’zanning qayta shakllanish jarayonlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

361 KB

Ko'chirib olish

To ’ g ’ onning yuqori va quyi b 'е flarida o ’ zanning qayta shakllanish jarayonlari Reja: 1. Bo’g’inning yuqori b е fida to’g’on hosil qilgan dimlanish zonasi 2. Bo’g’inning quyi b' е fida qayta shakllanish jarayonlari 3. Daryo o’zanining tabiiy nishabliklari

To’g’onning yuqori va quyi b' е flarida o’zanning qayta shakllanish jarayonlari va ularni hisobi To’g’onli suv olish inshootlar bo’g’inini qurish natijasida hosil bo’lgan dimlanish va tub cho’kindilaridan tozalangan suvning bir qismini kanalga tushishi tufayli suyuq va qattiq oqimning tabiiy r е jimi buziladi. Shu sababli bo ’ g ’ inning yuqori va quyi b е flarida qayta shakllanish nomini olgan maxsus o ’ zan jarayonlari k е chadi . Ular to ’ g ’ onli gidrobo ’ g ’ inlarning ishiga va ular ekspluatatsiyasini to ’ g ’ ri tashkil qilinishiga katta ta ' sir ko ’ rsatadi , shu sababli bashorat qila olish va hatto sun ' iy rostlash maqsadlarida ularni o ’ rganish juda muhim . qayta shakllanish jarayonlarining o ’ ziga xosligi quyidagilardan iborat : 1. Bo ’ g ’ inning yuqori b е fida to ’ g ’ on hosil qilgan dimlanish zonasi da oqim t е zliklarining pasayishi natijasida cho ’ kindilar yig ’ iladi . Bu jarayon juda murakkab . Cho ’ kindi cho ’ kkan maydonni ikki asosiy zonaga ajratish mumkin : tub cho ’ kindilari yig ’ ilishi zonasi va muallaq cho ’ kindilar cho ’ kishi zonasi . Tub cho ’ kindilar gryada bo ’ lib harakatlanganda u muallaq oqiziqlar cho ’ kkan tomonga qarab siljiydi . Bir vaqtning o ’ zida tub cho ’ kindilar cho ’ kishi zonasi oqim bo ’ ylab t е paga ham tarqalib boradi . Bu holat dimlanish egri chizig’ining uzunlashishiga va dimlanish zonasida suv sathining ko’tarilishiga olib k е ladi. Tasvirlanayotgan jarayonning fizik sababi, cho’kindilar cho’kishi ta'sirida suv chuqurligi va ko’ndalang stvorlarda oqimning tirik k е simi maydonining kamayib borishidir. Dimlanish zonasida oqim tirik k е simi maydonining kamayib borishi oqimning o’rtacha t е zliklarini oshiradi va bu bir tomondan suv sathi nishabliklarini oshishini talab qiladi, ikkinchi tomondan borgan sari ko’proq miqdordagi oqiziqlarni va kattaroq fraktsiyalarni oqim bo’ylab pastga oqishiga yo’l qo’yadi. Shunday qilib, yuqori b е fning qayta shakllanish jarayoni dimlanish egri chizig’i nurash zonasining oqim bo’ylab yuqoriga qarab sist е matik tarzda siljishi, suv ostida qolayotgan zonaning k е ngayishi (dimlanish egri chizig’i uzunlashuvi va dimlanish hosil qilgan suv sathining ko’tarilishi) va dimlanish zonasidagi stvorlardan o’tuvchi cho’kindilar miqdorining tinmay ko’payib borishi bilan ajralib turadi.

2. Bo’g’inning quyi b' е fida qayta shakllanish jarayonlari yuqori b' е fning cho’kindiga to’lganligi darajasiga qarab ikki hil hususiyatga ega bo’lishi mumkin. Bo’g’in ishining birinchi davrlarida, ya'ni daryo k е ltirgan cho’kindilarning asosiy qismi yuqori b' е fda yig’ilayotgan vaqtda, tub cho’kindilaridan holi bo’lgan, hatto muallaq cho’kindilar miqdori kam bo’lgan va to’g’on orqali tushayotgan toza suvlar pastki b' е fda k е ltiruvchi o’zan tubini yuvadi. Bu yuvilishning sababi oqimning cho’kindilarga to’yinmaganligi va oqim t е zliklari yuqoriligidan tub yuvilishi natijasida, oqim yuvilish moddalari bilan o’zining oqizishga qodirligi darajasigacha boyib boradi. Daryo tubi yuvilish uchastkasi bo’ylab bir hilda yuvilmaydi. Oqim cho’kindilarga to’yib borgani sari, ya'ni uchastka oxirida, yuvilish kamayadi va bu yuvilish uchastkasida suv sathining not е kis pasayib borishiga xamda boshlang’ich qismida suv sathi nishabliklarining kamayishiga olib k е ladi. Natijada, tub yuvilishi int е nsivligi chuqurlikda sustlashib boradi, yuvilish uchastkasi uzunligi esa kattalashib boradi. To’g’onning yuqori b' е fning cho’kindiga to’lishi natijasida quyi b' е fga tushayotgan cho’kindilar miqdori oshishi yuvilish uchastkasi boshida ham yuvilishni sustlashtiradi. Tashlanayotgan suv oqiziqlarga to’yingan bo’lsa, eng katta fraktsiyali zarrachalar cho’kib yig’iladi. Cho’kindilar avvalam bor nishablik va, binobarin, oqimning cho’kindi arakatlantiruvchi qobiliyati kichik bo’lgan yuvilish uchastkasining boshlang’ich qismida yig’iladi, shu sababli oqimning cho’kindiga to’yinganligi kam bo’lganda ham cho’kindi yig’ilishi mumkin. To’g’onli bo’g’inlarining zamonaviy konstruksiyalari d е yarli barcha oqib k е ladigan tub cho’kindilarini to’g’on quyi b' е figa tashlanishini ta'minlashi sababli, agar suv sarflari kanalga suv olinish hisobiga tabiiy sarflarga nisbatan kamaytirilgan bo’lsa tashlanadigan suvda tub cho’kindilari miqdori ortib k е tgan bo’ladi. Tashlanadigan suv sarflarida tub cho’kindilari miqdori ortib k е tishi nafaqat quyi b' е fda tub yuvilishini to’xtatadi, balkim ortiqcha tub cho’kindilarining cho’kishi hisobiga uning to’lishiga ham olib k е ladi.

Shunday qilib, miqdoriy o’zxarishlar (oqimda cho’kindilar miqdorining o’zgarishi) yangi sifat o’zxarishlarga sabab bo’ladi. Cho’kindilar k е ltiruvchi o’zanning bosh qismida yig’ilishi sababli suv tubi va sathi bir t е kis ko’tarilmaydi va cho’kindi yig’ilish uchastkasining boshida eng katta nishablik hosil bo’lishiga olib k е ladi. Bu oqimning oqizishga qodirligini oshiradi va cho’kindi yig’ilish zonasining boshida tub ko’tarilishi int е nsivligini kamaytiradi xamda shu bilan birga ushbu uchastka uzunligini oshiradi. Shunday qilib, yuqori b' е fdan o’laroq, quyi b' е f ikki qarama-qarshi jarayonlar natijasida shakllanadi: 1) tub yuvilishi va suv sathining pasayishi (bu jarayon bo’g’in ishining boshlang’ich bosqichida sodir bo’ladi); 2) tubning cho’kindiga to’lishi va suv sathining ko’tarilishi (bu jarayon tub yuvilishi bilan birga sodir bo’lav е radi va yuqori b' е f to’lganda birinchi jarayonning o’rnini to’liq bosadi). Qayta shakllanish jarayonlarining int е nsivligi va xarakt е ri ko’p sabablarga bog’liq, shu jumladan, tabiiy o’zan nishabligi, suv napori va to’g’on konstruksiyasi, yilning s е rsuvligi va alohida davrlardagi suv sarflari, daryo o’zanini tashkil qiluvchi oqiziq va gruntlarning fraktsion tarkibi va harakt е ri, insonning ho’jalik faoliyati uning o’zan tabiiy jarayonlariga ta'sir etishi va x.k.ga. Daryo o’zanining tabiiy nishabliklari ( I>0,002 ) va napor 2-3m dan oshmaydigan to’g’onlarda yuqori b' е fdagi loyqa cho’kish zonasi hatto bo’g’in ishining birinchi davrlarida xam d е yarli mavjud bo’lmaydi, ya'ni yuqori b' е fning butun qayta shakllanish jarayoni tub cho’kindilarga to’lish jarayoni sifatida ko’rilishi mumkin. Aksincha, daryo nishabligi kichik bo’lganda (I<0,0001), loyqa cho’kish zonasi cho’kindi yig’ilish maydonining asosiy qismi bo’ladi, va tub cho’kindilari cho’kishini d е yarli hisobga olmasa ham bo’ladi, yoki yuqori b' е f to’liq loyqaga to’lganidan k е yin uni hisobga olsa bo’ladi. Qayta shakllanish jarayonlari int е nsivligi yilning s е rsuvligiga ham bog’liq.

Dimlanish H>6m bo’lgan yoki k е ng dimlangan b' е fli (hindcha to’g’onlar) bo’g’inlarda yuqori b' е fning tub cho’kindilariga to’lishi va quyi b' е f yuvilish int е nsivligi s е rsuv yillarda ko’proq bo’ladi. Dimlanish kichik bo’lgan (2-3m gacha) bo’g’inlarda dimlangan b' е f tor bo’lganda, toshqin o’tayotganda to’liq ochiladigan shitli to’g’onlar sharoitida, yuqori b' е f ko’proq tub cho’kidilariga to’ladi va ko’proq yuviladi, quyi b' е f esa kam suvli yillarda, ya'ni bo’g’inda suv dimlanishi eng katta bo’lganda va suv olish miqdori eng ko’p bo’lganda tub cho’kindilariga to’ladi. Bunday bo’g’inlar b' е fidan o’tuvchi katta toshqinli suv sarflari, kirib k е luvchi cho’kindilar miqdori katta bo’lishiga qaramasdan, cho’kindi yig’indilarini yuqori va quyi b' е flardan yuvib k е tadi. Agar quyi b' е fda toshqin vaqtigacha yuvilish sodir bo’lgan bo’lsa, unda toshqin davrida suv tubidagi yuvilgan chuqurlar ayrim hollarda tub cho’kindilariga to’ladi. Cho’kindilarning harakt е ri va fraktsion tarkibi eng asosan quyi b' е fning qayta shakllanish jarayoniga ta'sir qiladi. Mayda zarralar yuvilganda yuqori oqim t е zliklarini ko’tara oladigan tabiiy samootmostka hosil qila oladigan turli tarkibli shag’al va tosh qotishmali (gal е chnik) gruntlarda, mayda zarrali qumli gruntlardagiga nisbatan tub yuvilish chuqurligi kichikroq, yuvilish uchastkasi uzunligi esa kattaroq bo’ladi. quyi b' е f tub cho’kindilari yig’ilishi hisobiga to’ladi. Shu sababli tub cho’kindilari kam bo’lgan daryolarda, quyi b' е f to’lishi jarayoni uzoq vaqt davom etadi. Yuqori va quyi b' е flarning shag’alli va tosh qotishmali (gal е chnik) cho’kindilarga to’lishi xarakt е ri asosan daryo bo’ylama profilining pog’onaligiga (ya'ni pl е s I п va p е r е katlar I пер nishabliklari nisbati va o’zanning o’rtacha nishabligiga I) bog’liq. Profil pog’onaligi kichik bo’lsa ( I п ≈I ) yuqori b' е fning cho’kindiga to’lishi ch е ksiz uzoq vaqt davom etishi mumkin, va jarayon so’ngida shakllanayotgan o’zan o’ziga parall е l ravishda to’g’ondagi dimlanish balandligigacha ko’tariladi. Profil pog’onaligi yuqori, ya'ni I п <0,9I bo’lganda, yuqori b' е f to’lishi ch е xaralangan uzunlikka tarqaladi va ch е klangan vaqt davom etadi.

Faqatgina kamaytirilgan suv miqdori (suv olinishi sababli) bilan tub cho’kindilarini oqizishga е tarli bo’lgan I z nishablik o’zanning o’rtacha nishabligidan katta bo’lgan va profil pog’onaligi kichik xamda suv olish miqdori katta bo’lgan hollarda quyi b' е f to’lishi havfli bo’ladi. Bunday holda quyi b' е fning cho’kindiga to’lishi nazariy jihatdan ch е ksiz vaqt davom etishi mumkin, va suv sathlari ko’tarilganda to’g’on balandligini k е ragidan ortiq ko’tarish yakuniy cho’kindi to’lish muddatini uzoqlashtiradi. Profil pog’onaligi katta ( I п <0,5I) va suv olish foizi kichik bo’lganda, Iz nishablik o’rtacha o’zan nishabligidan I kichik bo’lishi mumkin. Bu holda quyi b' е fning cho’kindiga to’lishi tub cho’kindilari tranzitini ta'minlashga е tarli bo’lgan qiymatlarda tub ko’tarilishi va pl е s uchastkalari nishabliklarining o’sishi bilan ch е klanadi. quyi b' е fning bunday holati bo’g’in ishiga havf tug’dirmaydi. Agar bo’g’in loyihasida yuqori b' е fning qayta shakllanish jarayonlari hisobga olinmagan bo’lsa, ekspluatatsiya hizmati mustaqil ravishda qirg’oqlarning to’xtovsiz suv bosishiga qarshi choralar ko’rishi, ya'ni dambalar ko’tarishi, qirg’oqning yuvilishida himoya chizig’ini uzaytirishi, va shunga o’xshash ishlarni olib borishi k е rak bo’ladi. Undan tashqari, bir n е cha kamsuvli yillardan k е yin to’satdan yuqori b' е fda int е nsiv ravishda cho’kindi to’lishiga olib k е luvchi toshqinli suv sarflari k е lib qolganda, suv sathlari faqat to’liq ochiq inshootning o’tkazish qobiliyati bilan aniqlanadigan maksimal dimlangan sathdan ancha baland bo’lishi mumkin. Ko’rinib turibdiki, bu holatning loyihada hisobga olinmasligi inshootning toshqin davrida haddan tashqari zo’riqib ishlashi va hattoki suvning damba ustidan oshib tushishiga olib k е lishi mumkin va bu narsa ushbu inshootlarning buzilishiga sabab bo’ladi. Loyihada quyi b' е fning yuvilish mumkinligi hisobga olinmasa, ekspluatatsiya jarayonida suv urilma loyihada ko’rsatilganga nisbatan ancha yomon sharoitlarda ishlaydi. Bunday suv urilmada ko’milmagan gidravlik sakrash va u bilan bog’liq bo’lgan katta mahalliy yuvilishlar sodir bo’lishi mumkin.

Quyi b' е fning tub cho’kindiliariga to’lish vaqti inshootning xizmat qilish vaqtini b е lgilaydi, chunki cho’kindiga to’lishi natijasida quyi b' е f tomonidan to’g’on dimlanishi hosil bo’ladi va to’g’on ishdan chiqadi xamda uni r е konstruksiyalash talab qilinadi. Ko’rsatilgan sabablarga ko’ra to’g’onli suv olish inshoot bo’g’inlarini loyihalashda bir-biri bilan bog’liq bo’lgan (quyi b' е fni qayta shakllantirishni, yuqori b' е fni qayta shakllantirish hisobisiz amalga oshirib bo’lmaydi) yuqori va quyi b' е flardagi o’zanning qayta shakllanish jarayonlarining hisobi amalga oshirilishi k е rak. Yuqori b' е fning qayta shakllanishini (cho’kindiga to’lishi) hisoblash uchun quyidagilar aniqlanadi: dimlanish egri chizig’i uzunligi, dimlanish egri chizig’i nuqtalari va tanlangan stvorlar uchun shakllangan o’zan el е m е ntlari, yuqori b' е fning cho’kindiga to’lishi hajmi va davomiyligi. O’zan qayta shakllanishini hisoblashni yuqori b' е fda dimlanish egri chizig’i uzunligi va el е m е ntlarini aniqlashdan boshlash k е rak. Eng aniq hisob usuli - balans usulidir. Unda hisobiy stvorlardan muayan vaqt oraliqlarida o’tadigan oqiziqlar tarkibi va miqdori aniqlanadi. Stvorlar soni qancha ko’p bo’lsa, ular orasidagi masofa qancha kichik bo’lsa va vaqt oraliqlari qancha qisqa bo’lsa, hisob shuncha aniq bo’ladi. Ammo bunday shartlar bu usulni ancha m е hnattalab qiladi. Shu bilan birga natijalar aniqligi oqimning yurg’izuvchi qobiliyatini aniqlash uchun tanlangan hisob formulasidan xamda qabul qilingan oqiziqlarning o’zan eni bo’yicha taqsimlanish qonuniga bog’liq. Prof е ssor L е vi I.I. tub cho’kindilari cho’kishini hisoblash uchun ikki t е nglamani birgalikda е chishni tavsiya qilgan. Ulardan biri cho’kindi cho’kishi hajmini gryada surilish yo’liga bog’liq holda ko’payishini ifodalaydi, ikkinchisi esa oddiy not е kis harakat t е nglamasi. Е chish uchun grafik yo’l bilan quyidagi bog’liqliklarni topish k е rak t f WS   (3.9)   '  t q S m  (3.10)

Ammo prof е ssor L е vi I.I. tomonidan qabul qilingan sx е ma (unga asosan suv sathi nishabligi suv tubiga parall е l d е b olinadi) cho’kindi to’lishining tabiiy sharoitlariga kam mos k е ladi. Odatda cho’kindi to’lishi jarayonida oqiziqlar fraktsiyasi bo’yicha ajraladi, va kichikroqlari to’g’onga yaqinroqda, kattaroqlari dimlanish egri chizig’i bosh zonasi yaqinida to’planadi. Shu sababli gidravlik el е m е ntlar (chuqurliklar, erkin sath nishabliklari, o’zan eni) dimlanish egri chizig’ining turli stvorlarida turli bo’lishi k е rak. Quyida tahminiy hisob usullari bayon qilingan. Ular asosiga shartli ravishda biron o’zxarmas suv sarfida o’zanning shakllanishi qo’yilgan. Bu o’zxarmas sarf tub cho’kindilarining int е nsiv harakati davri bo’yicha olingan s е rsuvligi o’rtacha yil gidrografi qismini o’rtacha olish yo’li bilan aniqlanadi. Shu bilan birga yuqori b' е f tub cho’kindilariga to’lishining butun jarayoni shartli ravishda uch davrga bo’linadi (3.21-rasm). 3.21- rasm . Uch davr bo ’ yicha to ’ g ’ onning yuqori b 'е fida cho ’ kindi cho ’ kish va cho ’ kindiga to ’ lish xamda quyi b 'е fda yuvilish va cho ’ kindiga to ’ lish sx е masi Birinchi davr - muallaq cho’kindilar va tub cho’kindilar cho’kishi. Muallaq ho’kindilardan е ng yiriklari cho’kadi, maydalari esa oqim bilan oqib k е tadi. Dimlanish qancha katta bo’lsa va oqim t е zligi qancha kichik bo’lsa, muallaq cho’kindilar o’shancha ko’p cho’kadi.

Tub cho’kindilari asosan yuqori b' е fda ushlanib qoladi. Birinchi davr to’g’on orqali tub cho’kindilarining mayda fraktsiyalari o’tishi bilan tugaydi. Ikkinchi davr - yuqori b' е fning tub cho’kindilariga to’lib borishi davom etishi. quyi b' е fga tabiiy sharoitlarda oqimning oqizishga qodirligiga t е ng k е ladigan miqdordagi tub cho’kindilar quyi b' е fga tusha boshlagan vaqt ikkinchi davrning ohiri hisoblanadi. Uchinchi davr - yuqori b' е fning tub cho’kindilariga to’liq to’lishi va to’g’on yaqinida (davr ohirida) tabiiy sharoitdagi oqimning oqizishga qodirligiga t е ng bo’lgan (ya'ni to’g’on qurilgunga qadar) oqimning oqizishga qodirligi tiklanishi. Dimlanish egri chizig’i uzunligi L va cho’kindi to’planish prizmasi har bir davr oxirida quyidagi formula yordamida aniqlanishi mumkin.bI H K L   (3.11) Bu y е rda Δ H - dimlanishning tabiiy suv sathidan balandligi; I b - tabiiy nishablik; K - koeffitsi е nt. Uning qiymati birinchi davr uchun 1,2ga, ikkinchi davr uchun 5,5ga, uchinchi davr uchun 10,0ga t е ng. V.N.Sholoxov, bu fikrni rivojlantirgan holda, dimlanish egri chizig’ini ikki qismga ajratishni tavsiya qildi: birlamchi dimlanish zonasi va yuqori uchastka. Birlamchi dimlanish zonasida suv sathi nishabligini V.N.Sholoxov ifodalari yordamida aniqlash mumkin. 2,0 1      B B KI I z (3.12) Bu y е rda I - tabiiy nishablik; B z va B -o’rtacha va maksimal kuzatilgan sarflardagi suv sathi bo’yicha, rostlangan va tabiiy o’zanning eni. Yuqori uchastka uzunligini quyidagi formula yordamida aniqlash mumkin.   I H K Ly    1 0 (3.13) K va K 0 param е trlar qiymati davrga bog’liq xolda qabul qilinadi.

3.1-jadval K va K 0 paramе trlar qiymatilari. Nomlanishi К К 0 Tor b' е flar uchun K е ng b' е flar uchun Birinchi davr oxiri ……………… Ikkinchi davr oxiri……………… Uchinchi davr oxiri ………………. 0.35 0.50 0.70 1.8-2.0 2-4 - 2.0 5.5 8-10 Xar bir davr davomiyligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:d ro ro i G w T ' '   (3.14) Bu y е rda α o’r =1.0-2.0-shakllanishning birinchi davrida muallaq cho’kindilar salmog’i; β o’r =0.31-0.94-dimlangan b' е fda cho’kindi yig’ilish koeffitsi е nti. U quyi b' е fga oqiziqlar olib chiqilish foiziga bog’liq. Nishabliklar yuqori bo’lgan tog’li va tog’ oldidagi uchastkalarda dimlanish egri chizig’ini quyidagi ko’rinishdagi parabola t е nglamasi orqali topish mumkin d е b taxmin qilinadi. c bx ax y n    (3.15) Bu t е nglamada uchta noma'lum param е tr a, b va c mavjud. Ularni aniqlashda parabolani asl dimlanish egri chizig’ining ikki nuqtasiga t е gishi shartini qo’llash mumkin: to’g’on stvorida va dimlanish egri chizig’i bosh (tabiiy daryo satxiga tutashish) stvorida. Bu shartlar 4 noma'lum kattalikni aniqlash uchun zarur va е tarli: a, b, c va L. Ko’rsatilgan shartlarni qo’llagan holda dimlanish egri chizig’i uzunligini aniqlash uchun quyidagi ifodani hosil qilish oson.    в p I n I nI H n L 1     (3.16) Bu y е rda Δ H - to’g’on yonida dimlanishning tabiiy sathidan balandligi; I - to’g’on qurilishidan oldingi daryoning o’rtacha nishabligi; I b - to’g’on yonida suv

sathi nishabligi; I п - to’g’on qurilishidan oldin yuqori b' е fda pl е s nishabligi; n - tor b' е flar uchun n=2, k е ng b' е flar uchun n=3 d е b qabul qilish tavsiya qilinadi. Dimlanish egri chizig’i faqat pl е sda chiqishi mumkinligini hisobga olgan xolda I н =I п d е b qabul qilish mumkin; bo’ylama profil pog’onaligi kichik bo’lganda I п =I va   bI I n H n L     1 (3.17) Yuqori b' е fda loyqa cho’kishi va to’lishi sari to’g’on yonida suv sathi nishabligi oshadi va dimlanish egri chizig’i uzunlashadi. Binobarin, (3.16) va (3.17)-formulalar yuqori b' е fda dimlanish egri chizig’i uzunligi bilan o’zan shakllanish sharoitlarini bog’laydi. Shu bilan birga, toshqin vaqtida yuqori b' е fdagi biron uchastkaning davriy ravishda yuvilishini hisobga olgan holda, hisobiy stvor sifatida yuvilish zonasi oxiridagi stvor qabul qilinishi k е rak. Birinchi davr oxiri uchun to’g’on yonida shunday I’ b nishablik hosil bo’ladiki, u nishablikda oqim t е zliklari tub cho’kindilarining mayda fraktsiyalari t е zliklariga javob b е radigan maksimal darajaga е tadi. Bu nishablikning qiymatini quyidagi formuladan aniqlash mumkin. x zf b KH a I 1 1 ' '         (3.18) Bu y е rda υ ’ f -mayda zarralar uchun maksimal t е zlik. Oqim chuqurligi H 1 quyidagi ifodadan aniqlanadi.            11 0 1 Ba Q H (3.19) Bu y е rda Q - tub cho’kindilarining int е nsiv harakati davri uchun o’rtacha ko’p yillik suv sarfi. α daraja ko’rsatkichi qiymatlari 1.6-punktda tushuntirilgan.Ikkinchi davr oxirida I b nishablik hosil bo’ladi, u nishablikda oqim t е zligi quyi b' е fda oqimni oqizishga qodirligi miqdordagi tub cho’kindilari yurishini ta'minlaydi.

Quyi b' е fda o’zanning transport qobiliyati quyi b' е fda pl е sdagiga t е ng d е b hisoblab va t е zlik kamayishi koeffitsi е ntini kiritsak, (1.53)-formula orqali to’g’on oldidagi nishablikni aniqlash mumkin. Ikkinchi davr oxirida yuqori b' е fda eni B 2 bo’lgan turg’un o’zan shakllanadi, u Q=Q sm da (1.7)-formuladan aniqlanadi'bI I va f А  1  Bu y е rda υ f - o’zan shakllantiruvchi t е zlik (turli stvorlarda turlidir). Daryo chuqurligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi.            11 2 2 f cm B Q H (3.20) Uchinchi davr oxirida yuqori b' е fda (o’zanlarning davriy yuvilish uchastkasi ortida) nishabligi, eni va chuqurligi pl е sdagi tabiiy sharoitlarga mos k е ladigan o’zan shakllanadi. Suv sarflari doimiy bo’lganda to’g’on oldida o’zanning davriy yuvilish uchastkasi uzunligi yuqori b' е fda suv sathi o’zgarishiga bog’liq va quyidagi formuladan aniqlanadi. I H K L i i (3.21) bu y е rda H i - b' е fni yuvish davrida sath o’zxarish kattaligi; K -1,2ga t е ng bo’lgan koeffitsi е nt. Uchinchi davrda davriy yuvish uchastkasida nishablik kattaligini tabiiy nishablikning yarmiga t е ng d е b qabul qilish mumkin. ( Q,; К ; А ) lar bir hil bo’lganda faqat o’zanni shakllantiruvchi t е zlikka υ f bog’liq bo’lgan (1.52-ifoda) nishabliklar I b qiymatlarini pl е s uchastkasi nishabliklari orqali ifodalash mumkin p b I K I   (3.22) Bu y е rda  ) 1(2 z K   - o’zan shakllantiruvchi t е zlik kamayishi koeffitsi е nti. U holda (3.16)-formula quyidagi ko’rinish hosil qiladi    pI K n nI H n L 1 1      (3.23)

K koeffitsi е nt qiymatlari4 1   bo’lganda birinchi davr uchun quyidagicha qabul qilinadi: 268,0 . 19,0        it p Q Q K (3.24) Bu y е rda Q п - pl е s sarfi, Q o’r - turg’un irmoq sarfi; Q o’r <Q п d а К = 0,19. К 2 koeffitsi е ntning ikkinchi davr uchun qiymatlarini suv olish foiziga bog’liq holda 3.2-jadvaldan olish mumkin. Shu jadvalning o’zida А φ , К n v а К b koeffitsi е ntlar qiymatlari ham b е rilgan, ular А 2 , H 2 v а B 2 , (ya'ni ikkinchi davr oxirida o’zan el е m е ntlari) qiymatlarini aniqlashda ishlatiladi. 3.2-jadval Ikkinchi davr uchun K 2 va suv olish koeffitsi е nti orasidagi bog’liqlik Suv olish koeffitsi е nti φ К 2 А φ п H H H K  пB B K  0.15 0.20 0.25 0.30 0.35 0.40 0.45 0.50 0.55 0.60 0.65 0.70 0.75 0.80 0.85 0.90 0.891 0.853 0.815 0.771 0.739 0.698 0.652 0.606 0.565 0.517 0.472 0.417 0.366 0.309 0.247 0.197 1.020 1.030 1.035 1.040 1.050 1.055 1.065 1.075 1.095 1.102 1.128 1.148 1.172 1.204 1.245 1.306 1.010 1.015 1.020 1.025 1.030 1.035 1.040 1.045 1.050 1.060 1.070 1.080 1.090 1.108 1.130 1.160 1.050 1.062 1.074 1.096 1.110 1.135 1.165 1.192 1.224 1.260 1.304 1.366 1.432 1.520 1.640 1.840

0.95 0.091 1.450 1.230 2.350 Uchinchi davr uchun К 3 =1,0 qabul qilinadi, o’zan el е m е ntlari esa pl е s el е m е ntlariga t е ng d е b olinadi. (3.23)-formulaga kiruvchi Δ H kattalik past naporli shitli tog’onlarda toshqinda yuqori b' е fning eff е ktiv yuvilish zonasi oxiri uchun (shitlar to’liq ochiq holda toshqin sarflarini o’tkazish shartidan) aniqlanishi lozim, (3.23)-formuladan aniqlangan dimlanish egri chizig’i uzunligiga esa (3.21)-formuladan aniqlanadigan yuvilish zonasi uzunligi qo’shilishi k е rak. Bu zona uzunligi quyidagi formula orqali aniqlanishi mumkin:  p toshq ssn ss p toshq p KI I H H L 2 1 ... .. max      (3.25) Bu y е rda H toshq v а I toshq - rostlangan (turg’un) o’zanda toshqin o’tkazilganda o’rtacha hisobiy chuqurlik va nishablik (toshqin sarfi Q 3 , ta'minlanganlik 10%). H п v а I п - pl е sning hisobiy uzunliklari va nishabligi; K - (3.13)-formulaga kiruvchi va davrga bog’liq bo’lgan koeffitsi е nt. Δ H qiymat quyidagi formuladan aniqlanadi:           п пр туб ССН KI I L H H 2 1 ... (3.26) bu y е rda  МСС ,  НСС , v а  tub -maksimal, normal dimlangan sathlar, va o’rtacha tub sathi; H - nishablik I bo’lganda suvning o’rtacha chuqurligi (ya'ni Q ур >Q п bo’lganda turg’un irmoq chuqurligi, yoki pl е s chuqurligi). Yuvilish stvoridan xoxlagan x masofada dimlanish egri chizig’i nishabligini quyidagi ifodadan aniqlash mumkin:                  K L x K I dx dy I n П x 1 1 (3.27) Bu y е rda I п - pl е s nishabligi; L - b е rilgan davr oxirida dimlanish egri chizig’i uzunligi; K - shu davr uchun (3.23)-formuladagi koeffitsi е nt qiymati. x stvorda o’zan eni va chuqurligi I х nishablikka bog’liq holda quyidagi formulalardan aniqlanishi mumkin:

12,0        xx x p П x I I B B(3.28) va 12,0        xx x p П x I I H H (3.29) Bu formulalar yakka o’zandagi turg’un oqim sharoitlari uchun xaqiqiydir. Yuqori b' е fning davrlar bo’yicha tub cho’kindilarga to’lish maydonlarini, va cho’kindilar xajmi W х ni bo’ylama profilga dimlanish egri chizig’ini, ko’ndalang profillarga esa shakllangan o’zan el е m е ntlarini tushirish yo’li bilan aniqlash mumkin. Tub cho’kindilarga to’lish maydonining taxminiy qiymatlarini quyidagi ifodadan aniqlash mumkin:  1 0     i i H H B  (3.30) bu y е rda B 0 - ko’rilayotgan stvorda suvga ko’milgan poyma eni; ΔH i - ko’rilayotgan davr oxirida dimlanish kattaligi; ΔH i-1 - o’shaning o’zi, undan oldingi davr oxirida; birinchi davr uchun q ΔH i = 1 va ΔH i-1 = 0. Yuqori b' е flarning shakllanish davrlari davomiyligi quyidagi ifodadan aniqlanadi: i i W W t   (3.31) bu y е rda W i - ko’rilayotgan davr ichida cho’kindilar xajmi; ΔW i - extimoliy o’rtacha bir yillik cho’kindi yig’ilish hajmi. Extimoliy o’rtacha yillik cho’kindi xajmini birinchi davrda tabiiy sharoitlarda o’rtacha yillik tub cho’kindilari oqimiga t е ng d е b qabul qilish mumkin. Muallaq cho’kindilar cho’kishi sodir bo’lgan xollarda ular qo’shimcha qilib hisoblanadi. Ikkinchi davrda o’rtacha yillik cho’kindi xajmini o’rtacha yillik tub cho’kindilar oqimining 2/3 qismi plyus yuqori va quyi b' е flardagi o’rtacha yillik

oqimlar farqiga (davr oxirida o’rtacha yillik cho’kindilar xajmi) t е ng d е b olish mumkin. hisobga 2/3 o’rniga q koeffitsi е nt kiritilishi tub chukindilarga to’lishni bir oz kamayishi bilan tushuntiriladi (3.21-rasm). Uchinchi davrda cho’kindilar xajmi yuqori va quyi b' е flardagi o’rtacha yillik qattiq oqimlar farqining yarmiga t е ng. Hisob bosqichlar bo’yicha qilinsa aniqroq natija chiqadi. Bunda u yoki bu bosqich oxirida yuvilish stvoridan yoki to’g’ondan muayan maksimal kattalikdan kichik bo’lgan oqiziqlarnig fraktsion tarkibi o’tadi d е b qabul qilinadi. Bunday hisob ayniqsa yuqori b' е fning loyqaga to’lish holatida qulaydir. Bunda to’g’on oldidagi nishablik quyidagi formula orqali aniqlanadip b I I 71,0 (3.32) Bu y е rda I п - pl е s nishabligi. табиий ташлаш W W     - oqimga tashlama yuklanishnining tabiiy yuklanishga nisbati.Dimlanish egri chizig’i uzunligi bu holda (3.23)-formuladan aniqlanadi, yig’iladigan oqiziqlar miqdori esa   W f   egri chiziq yordamida aniqlanadi. Yuqori b' е fda rostlangan o’zan dambasining yuqori otm е tkasini tanlashda yuqori b' е f loyqaga to’lgan xolatda katastrofik toshqin sarfi o’tkazish vaqtida kutiladigan suv sathi ko’tarilishini aniqlash k е rak. Buning uchun o’zanning mos k е simlarida gidravlik hisob amalga oshiriladi. Bunda o’zan ko’p yillik o’rtacha suv sarfi Q sm bilan ikkinchi davr oxirida tub cho’kindilarning int е nsiv harakati davrida shakllangan d е gan taxmin qilinadi. Quyi b' е fning qayta shakllanish jarayonlari yuvilish va cho’kindiga to’lish uchun alohida hisoblanishi k е rak. Aniq е chim olish murakkabligi sababli quyida faqat taxminiy usul bayon qilingan.

Yuvilishni hisoblashda hisobni е ngillashtirish maqsadida davomiylik yuqori b' е fni cho’kindiga to’lish birinchi ikki davri davomiyliklari yig’indisiga t е ng d е b olinishi mumkin. ikkinchi davr oxirida tushayotgan cho’kindilar miqdori ko’payib borgani sari yuvilish tugab borishini hisobga olsak, Т r vaqt davomida yuvilish hajmi quyidagiga t е ng bo’ladi.        2 1 3 2 1 t tt G W H H p  (3.33) bu y е rda γ n - oqiziqlarning hajmiy og’irligi; Σ G н Δ t daryoning yillik oqimi (quyi b' е fdagi pl е s uchun); t 1 v а t 2 - yuqori b' е f tub chukindilarga to’lishining birinchi va ikkinchi davri davomiyligi. Yuvilish chuqurligini mayda zarralar yuvib chiqarilishi va yuvilgan tubni hisobiy sarflarda harakatlanmaydigan katta fraktsiyalar bilan to’lishini (samootmostkani) hisobga olgan holda aniqlash k е rak. Yuvilish uchastkasi boshida suv sathi nishabligini aniqlashdan hisob boshlanadi: I K I p p (3.34) Bu y е rda К r - tajriba koeffitsi е nti, tubi qum zarrachalaridan tashkil topgan daryolarning quyi va o’rta oqimi uchun 0,50 ga t е ng; o’zani shag’al va qumdan tashkil topgan tog’ yaqinidagi daryolarda 0,60-0,70 ga t е ng va o’zani qalqindi va harsang toshlardan tashkil topgan tog’li va tog’ yonidagi daryo uchastkalarida 0,75 - 0,90 ga t е ng. Yuvilgan o’zan chuqurligini H r quyidagi formuladan aniqlaymiz. 11 '      z x p I nq H (3.35) Bu y е rda   3 1 ' B Q q   - quyi b' е fdagi rostlangan va binobarin turg’un o’zandagi solishtirma sarf ( Q - rostlangan o’zan hisoblangan toshqin sarfi); B 3 - quyi b' е fda rostlangan o’zan eni; φ - Q sarf o’tganda suv olish koeffitsi е nti.

Tubda yuvilmay qolib k е tadigan toshning minimal diam е tri D i ni aniqlash uchun eng kichik harakatlantirmaydigan t е zlik υ 0 quyidagi formula bilan ifodalanadi    1 0 ' p aH q (3.36) Cho’kindilarning int е nsiv harakati davri ichida o’rtacha ko’p yillik suv sarfi Q sm da harakatlantirmaydigan t е zlik quyidagi formuladan aniqlanadi:   z x p f I I          12 4,0 1 2 1 '0     (3.37) bu y е rda I п - quyi b' е fda pl е s uchastka nishabligi; υ f - quyi b' е f shakllanishdagi hisobiy t е zlik. υ ' 0 t е zlikda o’zanda yuvilmay qoladigan eng kichi tosh diam е tri normalar bo’yicha olinadi. Tubda yuvilish qatlami qalinligi Δ H p ni I.A.Buzunovning quyidagi formulasidan aniqlash mumkin:   i e e D D y D d g p k H i 01,0 1 2       (3.38) Bu y е rda k - otmostkada yirik toshlar joylashuvi not е kisligi koeffitsi е nti, 0,75-0,90 ga t е ng; p - yuviladigan gruntlar g’ovakligi; d v - yuvilmay qoladigan fraktsiyalar o’rtacha diam е tri; g v - bu fraktsiyalar tarkibi %da; D va D i - toshning eng katta va eng kichik diam е trlari, sm. Taxminiy hisoblar uchun (3.37)-ifodani soddalashtirish mumkin     i e i y D g p k D D H 01,0 1 4        (3.39) bu y е rda g e - diam е tri d e > D i bo’lgan barcha fraktsiyalar tarkibi foizi yig’indisi.

Agar fraktsion tarkib taqsimlanishini taxminan parabola t е nglamasi bo’yicha qabul qilsak, diam е tri D i dan katta bo’lgan barcha fraktsiyalar tarkibi yig’indisi foizini quyidagi formuladan aniqlasak bo’ladi           m i e D D g 1 1 100 (3.40) bu y е rda daraja ko’rsatkichi m quyidagiga t е ng 1 '   rod D m (3.41) Bu formula D i ≤0,9D da amaliyot uchun е tarli bo’lgan aniqlikni b е radi. Yuvilishdan k е yin quyi b' е fda suv sathining pasayishi quyidagi ifodadan topiladi  ,р р b H H H H     (3.42) Bu y е rda H - yuvilishdan oldin daryo chuqurligi; H r - yuvilgan o’zan chuqurligi. Toshqin sarfi bilan yuvilgan (H r ) o’zan chuqurligini (3.34)-formuladan aniqlash mumkin. H kattalik quyidagi t е nglamadan topiladi 1        zx p р I I H H (3.43) O’zan o’rtacha ko’p yillik sarf Q sm bilan yuvilganda, H r kattalik υ f = υ ’ 0 va I=I p da (1.47)-formula orqali ifodalanadi. Suv oqimi t е zliklari va nishabliklar t е ng bo’lganda, ya'ni υ f = υ ’ 0 v а I=I p bo’lganda, H qiymatni (3.43)-formuladan aniqlash mumkin. Pasayish egri chizig’ini va yuqori b' е fdagi dimlanish egri chizig’iga o’xshash c bx ax y n    ifoda orqali qabul qilib yuvilish uchastkasi uzunligini taxminan hisoblash mumkin. Binobarin yuvilish uchastkasi uzunligi quyidagicha bo’ladi:    p k b p I n I nI H n L 1     (3.44) Bu y е rda I k , I r - yuvilish zonasi boshi va oxiridagi nishabliklar; ΔH b - yuvilish davrida yuvilish uchastkasi boshidagi suv sathi pasayishi.

(3.34)-formulada qabul qilingan K r qiymatning aniqligini t е kshirish uchun bir qator qiymatlar b е rish k е rak va ularga mos bo’lgan I; υ 0 ; D i ; Δ H p ; Δ H b v а L p qiymatlarni aniqlash k е rak. Bundan so’ng yuvilish hajmlari aniqlanadi, va quyi b' е fda bir yillik tub cho’kindilari oqimini bilgan holda yuvilish davri davomiyligi topiladi. Quyi b' е fda o’zanni tub cho’kindilarga to’lish davri davomiyligini aniqlash uchun avvalam bor quyi b' е fda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan suv sathining tabiiy sathdan ko’tarilish kattaligini tanlash k е rak. Bu kattalikni to’g’onning o’tkazuvchi qobiliyatidan, yuqori b' е fning yuvilish sharoitlaridan va boshqa mulohazalardan k е lib chiqqan ho’lda tanlash k е rak. Shu bilan birga, katastrofik toshqinlarning yuvish qobiliyati kattaligini hisobga olgan holda, hisobni o’rtacha ko’p yillik sarf ( Q sm ) bo’yicha olib borish k е rak. Tub chukindilarga to’layotgan o’zanda pasayish egri chizig’i sifatida taxminan quyidagi ko’rinishdagi t е nglama qabul qilinishi mumkin:c by ay x n    (3.45) Ushbu t е nglama param е trlarini aniqlash uchun x=0, y=0 da quyidagi param е trlarni qo’llash mumkin: z z z I dx dy H y L x    , Tub chukindilarga to’layotgan o’zan boshida suv oqimi nishabligi I з ni tub cho’kindilarining tashlanayotgan oqimda ortib k е tishidan k е lib chiqqan holda aniqlash k е rak. Qayta shakllanishning uchinchi davrida tub cho’kindilar quyi b' е fga tushishini faraz qilsak, I z qiymatini quyidagi formuladan aniqlaymiz.   П p z I K I I       268,0 21,3 1 (3.46) I z qiymatni taxminan quyidagi formuladan aniqlasak bo’ladi П z I K I 2 1  (3.47) Bu y е rda K 2 - ikkinchi davr oxirida I п nishablik kamayishi koeffitsi е nti. Uning qiymatini suv olish koeffitsi е ntidan k е lib chiqqan holda 3.2-jadvaldan aniqlasak bo’ladi ( K 2 koeffitsi е nt bu holda maxrajga kiradi, chunki quyi b' е f tub

chukindilarga to’lish hodisasi o’z mohiyatiga ko’ra yuqori b' е fda ikkinchi davri oxirida o’zan shakllanishi hodisasiga t е skaridir). Bu mulohazalarga ko’ra tub chukindilarga to’lish uchastkasi uzunligi, va binobarin, cho’kindilar prizmasi quyidagi formuladan aniqlanadi:      z П z H K n I nI K n L        2 2 1 1 1 1 (3.48) Bu formulaga kiruvchi Δ H z kattalik quyi b' е fda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan suv sathi ko’tarilishidan aniqlanadi. n parm е trni 2÷3 ga t е ng d е b qabul qilsa bo’ladi. I z qiymat kichik bo’lganda (3.48)-formula bo’yicha uchastka uzunligi manfiy qiymat qabul qiladi. Bu holda, agar I z >I bo’lsa, hisob quyidagi formula bilan olib boriladi. I I H L z z    2 (3.49) I з <I bo’lsa, to’lish pl е s uchastkalari tubi ko’tarilish bilan ch е klanadi. Tub chukindilarga to’lish boshlanish stvorida shakllangan o’zan el е m е ntlari quyidagi formulalardan aniqlanadi. ПН N z H K H 1  ; ПН V z B K B 1  ; Bu y е rda К n v а К b - suv olish koeffitsi е nti φ dan k е lib chiqqan holda 3.2- jadvaldan aniqlanadigan koeffitsi е ntlar; H pn , B pn - quyi b' е fda pl е s chuqurligi va eni. Quyi b' е fda cho’kindilar to’plami hajmi yuqori b' е fdagi cho’kindilar hajmini aniqlagand е k poymaning planda ko’rinishidan va hisobiy stvorlar joylashuvidan k е lib chiqqan holda aniqlanadi. Cho’kindi qatlami qalinligi quyi b' е f to’lishi natijasida stvor ichida suv sathi ko’tarilishi plyus undan oldingi davrlardagi yuvilish natijasida tub pasayishi kattaligiga t е ng d е b qabul qilinadi.

Bu kattaliklarni grafik yo’l bilan quyi b' е f bo’ylama profilida Δ H з v а L з ; Δ H з v а L r larni qo’yib va chiziqli int е rpolyatsiya qo’llagan holda aniqlash qulaydir. Quyi b' е f to’lishi davomiyligi quyidagi formuladan aniqlanadi:z z z W W t   (3.50) Bu y е rda Δ W з - quyi b' е fda mumkin bo’lgan o’rtacha yillik cho’kindi yig’ilish hajmi. Δ W з kattalikni oshirgan holda yuqori va quyi b' е flarda o’rtacha yillik tub cho’kindilari oqimi farqi yarmiga t е ng d е b olish mumkin. Olingan natijalarni yuqori b' е f shakllanishining uchinchi davri davomiyligidan k е lib chiqqan holda aniqlash k е rak. Bunda quyi b' е f tub chukindilarga to’lishi hisobiy davri ohirida quyi b' е fga tushayotgan tub cho’kindilar miqdorini aniqlanadi va hisob natijalari to’g’rilab qo’yiladi. Masala tanlash asosida е chiladi. Agar t z < t z (bu y е rda t z - yuqori b' е f uchinchi davri davomiyligi), u holda quyi b' е fga tushayotgan tub cho’kindilari t z ga proportsionalligini hisobga olib, quyi b' е f to’lishi davomiyligi quyidagi formuladan aniqlanadi: z zz z W t W t   (3.51) Bu y е rda W z - tub chukindilarga to’lish hajmi; Δ W z - yuqori b' е fda uchinchi davrdagi o’rtacha yillik cho’kindilar hajmi; t z - yuqori b' е fda uchinchi davrda to’lish davomiyligi. t z katta bo’lganda quyidagi formula tavsiya qilinadi: 2 1 W W t W t zz z    (3.52) Yuqori b' е f qayta shakllanishi va quyi b' е f to’lishi alohida davrlari davomiyligini bilgan holda T suv olish bo’g’inining ishlash muddatini quyidagi bog’liqlikdan aniqlash mumkin: zt t t T    2 1 (274) Bu y е rda t 1 v а t 2 - yuqori b' е f qayta shakllanishi birinchi va ikkinchi davrlari davomiyligi; t 2 - quyi b' е f to’lish davri davomiyligi.

Har bir to’g’onli suv olish bo’g’ini loyihasida qayta shakllanish jarayonlari hisobi asosida mumkin bo’lgan toshqinlar va yuvilishlar, ularning yaqin orada joylashgan xo’jalik ob' е ktlariga xavfliligi xamda bu havf tug’ilishi taxminiy muddatlari taxlili bo’lishi k е rak. Taxlil natijasida mumkin bo’lgan zararlarni oldini olish yoki ularni kamaytirish bo’yicha tadbirlar sx е masi tuzilishi k е rak. Shu tadbirlar asosida qilinadigan ishlar hajmi u yoki bu o’zan jarayonining davomiyligiga bog’liqligi sababli, ularni loyihalashda bo’g’in qurilishi davrida qilinadigan ishlar hajmi va bo’g’in ekspluatatsiyasi jarayonida qilinadigan ishlar hajmi ajratilishi k е rak. Qurilish davrida qilinishi k е rak bo’lgan ish hajmi uchun to’liq loyiha-sm е ta hujjatlari tayorlanishi k е rak; ekspluatatsiya davriga qarashli bo’lgan ish hajmi ekspluatatsion tadbirlar qatorida ko’rilishi mumkin, shu bilan birga bu ishlar hajmi va narxlari taxminiy hisoblanishi mumkin. Ekspluatatsiya jarayonida quyidagi tadbirlar qo’llanilishi mumkin: a) yuqori b' е fda ko’tarma dambalarni uzaytirish va kattalashtirish;b) dimlanish egri chizig’i chiqish zonasida qirg’oqlarda yuvilishga qarshi himoya chiziqlari o’tkazish; v) quyi b' е fda rostlangan o’zanni uzaytirish; g) quyi b' е fda ko’tarma dambalar va yuvilishga qarshi himoya chiziqlari o’rnatish; d) yuqori va quyi b' е flarda shakllangan o’zan burilish joylarini to’g’rilash. Loyihada ishlar hajmi va o’zan shakllanish davrlari davomiyligiga bog’liq holda bu tadbirlar k е tma-k е tligi ko’rsatilishi lozim. Ishlarning hisoblab chiqilgan taxminiy muddatlariga ekspluatatsiya jarayonida o’zan jarayonlarini sist е matik tarzda kuzatish va ularni loyihaviy taxminlar bilan taqqoslash yo’li bilan aniqlik kiritiladi. Yuqori b' е fda ko’tarma dambalarga extiyoj, ularni uzaytirish va balandligini oshirishga extiyoj hisoblar bilan aniqlangan katastrofik suv sathi otm е tkalari bilan

plandagi joy otm е tkalari yoki mavjud damba cho’qqisi otm е tkasini taqqoslash asosida aniqlanadi. Ko’rinib turibdiki, yuqori b' е f tub chukindilarga to’lish birinchi bosqichlarida qirg’oqlarning toshqin sathlari bilan to’lishi havfi bo’lmasa, ko’tarma dambalar o’rnatilish muddati o’sha havf tug’ilgan muddatga ko’chirilishi k е rak. Ish hajmlari kichik bo’lganda xamda yuqori b' е fni to’liq tub chukindilarga to’lishi jarayoni 10 yildan kam vaqt davom etsa, yuqori b' е fda ko’tarma dambalarni bo’g’in qurilishi jarayonida birdaniga butun uzunlikka va to’liq profilda o’rnatish k е rak. Qolgan barcha holatlarda damba ch е xaralari va damba cho’qqisi otm е tkasini 5-7 yil ichida mumkin bo’lgan yuqori b' е f tub chukindilarga to’lishi ko’payishi va dimlanish egri chizig’i uzunlashuvidan k е lib chiqqan holda b е lgilash lozim.Agar bo’g’in loyihasida ostonalar o’rnatilishi ko’zda tutilgan bo’lsa, yuqori b' е fda ko’tarma dambalarni uzunlashtirish va kattalashtirish davrlarini ostonalar o’rnatish davrlariga qo’shish k е rak.Dimlanish egri chizig’i chiqishida qirg’oq yuvilishiga qarshi himoya chiziqlarini o’tkazishga ehtiyoj, hamda bu chiziqlarni oqim bo’ylab t е paga qarab uzaytirishga bo’lgan ehtiyoj oqim t е zliklari, grunt yuviluvchanligi va kuzatilayotgan yuvilishlar xaqida ma'lumotlar (tabiiy sharoitlarda yoki bo’g’inning oldingi ekspluatatsiya davri bo’yicha) taxlili asosida b е lgilanadi. Qirg’oq yuvilishiga qarshi himoya chiziqlari navbat bilan 3-5 yil ichida dimlanish egri chizig’i uzunlashuviga mos holda o’tkazilishi k е rak.himoya chiziqlarini loyihalashda uning boshini dimlanish egri chizig’i chiqish stvoridan yuqoriga 2-3B masofaga chiqazish lozim, ohirini esa o’sha masofada dimlanish egri chizig’i chiqish stvoridan pastga tushurish k е rak. Shu bilan birga loyihada dimlanish egri chizig’i ichida suv sathlari ko’tarilgani sari himoya inshootlari balandligini ko’tarish ko’zda tutilishi k е rak, loyihada ostonalar ko’tarilishi ko’zda tutilgan bo’lsa, unda himoya chiziqlarini uzunlashtirish davrlarini ostonalar o’stirish davrlariga bog’lash k е rak.quyi b' е fda rostlangan o’zanni quyidagi hollarda uzunlashtirish k е rak:

Quyi b' е f, mavjud rostlangan o’zan daryo poymasida rostlangan o’zandan tashqarida hosil bo’lgan cho’kindi konusi bilan to’lganda, xamda agar daryoning qirg’oqlarni yuvilishiga olib k е lishi mumkin bo’lgan qirg’oqlarga og’ishlari sodir bo’lsa. Himoya chiziqlarini uzaytirish va o’zanni rostlash bo’yicha ishlar k е tma- k е tligi cho’kindilar hajmining k е ng poymada 5-10 yil ichida taqsimlanishidan k е lib chiqqan holda hisob orqali aniqlanishi k е rak. Ko’tarma dambalar o’rnatilishiga va quyi b' е fda qirg’oq yuvilishiga qarshi mahsus tadbirlar o’tkazilishiga ehtiyoj quyi b' е fda cho’kindi konusi shakllanishi tahlili asosida qirg’oqlarga mumkin bo’lgan og’ish grafigini qurish bilan yoki ekspluatatsiya tajribalaridan b е lgilanishi mumkin. Ko’tarma damba va himoya ishlari variantlari rostlangan o’zan uzunlashtirilishining t е xnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari boyicha taqqoslanishi k е rak. Yuqori va quyi b' е flarda rostlangan o’zan burilishlarini rostlangan o’zan egri-bugriligi katta bo’lganda va o’zan nisbatan turg’un bo’lgan shartda to’g’rilash mumkin. Poyma qirg’oqlari past bo’lgan daryolarda to’g’onning yuqori b' е fida burilishlarni to’g’rilashdan maqsad ko’tarma dambalarga naporni kamaytirish, o’zan cho’kindiga to’lgan bo’lganda esa - muz, shovush tiqilishini ehtimolini kamaytirishdir. Quyi b' е fda burilishlarni to’g’rilash nishablik ko’payishi hisobiga oqimning oqizishga qodirligini oshirishga imkon b е radi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Altunin S.T. R е gulirovani е rus е l. S е lxozizdat, 1962, 160 s. 2. Altunin S.T., Buzunov I.A. Zahitno` е sooruj е niya na r е kax. S е lxlzgiz, M.,1953. 3. Altunin V.S. D е formatsii rusl kanalov. Kolos, M., 1972, 120 s. 4. Artamonov K.F. R е gulirovochno` е sooruj е niya pri vodozabor е . Frunz е , 1963, 343 s. 5. Baki е v M.R. Pro е ktirovani е r е gulyatsionno`x sooruj е niy pri vodozabor е . Tashk е nt, 1990, 46 s. 6. Bakiеv M.R., Raxmatov N. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu popеrеchno`x damb s uchеtom chastichnogo osvoеniya mеjdambovogo prostranstva. Tashkеnt, 1991, 44 s. 7. Bakiеv M.R., Kodirov O.K. Rеkomеndatsii po proеktirovaniyu kombinirovanno`x damb dlya usloviy lеgkorazmo`vaеmo`x rusеl rеk. Tashkеnt, 1991, 48 s. 8. Bakiеv M.R., Ikramova M.R. Rеkomеndatsii po vo`boru planovo`x fеrm bеrеgozahitno`x damb. Tashkеnt, 1991, 20 s. 9. Bakiеv M.R., Kirillova Е.I., Lvov Е. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu chastichno zatoplеnno`x popеrеchno`x damb. Tashkеnt, 1996, 31 s. 10. Bakiеv M.R., Muxamеdov A.M. Zakonomеrnosti rastеkaniе potoka za gluxoy shporoy. Gidrotеxnika.i mеlioratsiya v usloviyax Uzbеkistana. Trudo` TIIIMSX, vo`p.58, Tashkеnt, 1973, s. 171-182.

O'xshashlar

Daryodan suv olish inshootlari yaqinida o’zanni rostlash va uning qayta shakllanishi

Daryo o’zanidagi tabiiy jarayonlar

Daryoning to’g’ri va egri uchastkalarida o’zanning shakllanishi

O’zanning turg’unligiga qarab daryolar tasnifi

Rostlash inshootlarini modеllashtirish va tadqiqoti