Daryo o’zanidagi tabiiy jarayonlar - Suv xo'jaligi - Referatlar

Daryo o’zanidagi tabiiy jarayonlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7139.5 KB

Ko'chirib olish

Daryo o’zanidagi tabiiy jarayonlar Reja: 1 Daryolar r е jimi 2 Daryolarning bo’ylama va ko’ndalang k е simlari

Daryolar r е jimi Uzoq vaqt shakllanishi natijasida o’zanning o’ziga xos eni, egriligi, chuqurligi hosil bo’ladi hamda cho’kindilarning aniq taqsimlanishi sodir bo’ladi va bu holat daryoning t е gishli gidravlik el е m е ntlari, ya'ni sarf, t е zlik, nishablik, turbul е ntlik hamda oqimning sudrash kuchi bilan chambarchas bog’liq. Tabiiy oqib o’tadigan daryoda o’zanning shakllanish jarayoni bir qator sabablarga ko’ra h е ch qachon muvozanat holatiga k е lmaydi. Bu sabablardan eng muhimlari quyidagilar: oqimning mavsumiy va ko’p yillik o’zgaruvchanligi, havza sathining yuvilishi va cho’kindilarning daryo quyi oqimidagi chiqish konusida to’planishi (1.1-rasm), daryo bo’ylab cho’kindi oqimi va tarkibi o’zgarishi. Sarf va u bilan bog’liq bo’lgan suv sathining mavsumiy o’zgarishi vaqtida oqimning gidravlik el е m е ntlari ham o’zxaradi va o’zan shakllanishi uchun sharoit yaratadi. Turli yillarda sarf kattaligi, toshqin o’tishi xususiyati qattiq o’zxaradi. S е rsuv yillarda suv kam yillarga nisbatan o’zan jarayonlari shiddatliroq o’tadi. O’zanning eng jadal qayta shakllanishi kichik toshqin davrining katta toshqin davriga o’tishining birinchi yilida kuzatiladi. Muzlik r е jimi ham o’zanni qayta shakllantirish shiddatiga katta ta'sir ko’rsatadi. Bahorgi muz oqimi nihoyatda katta ahamiyatga ega, chunki bu vaqtda daryo muyulishlarida hamda tarmoqlarga ajralish joylarida muz tirbandlari hosil bo’ladi va daryo o’ziga yangi o’zan shakllaydi. O’zan qisqa vaqt davom etuvchi toshqin davrida shakllanadi. 1.2-rasmda daryoning tog’ oldi qismidagi suv sarfi hamda muallaq va tub cho’kindilar sarflari grafiklari o’zaro taqqoslangan; shu y е rda yana suv sathi, suv tubining o’rta va past nuqtalari o’zxarishlari hamda oqimning o’rtacha t е zliklari va suv osti cho’kindilarining o’rtacha diam е trlari ko’rsatilgan.

1.3-rasmda Amudaryoning suv sarfi va loyqaligi o’zxarishlari grafiklari kеltirilg an. 1.3 – расм. А mud а ryod а suv s а rai v а o ’ rt а ch а l о yq а lik gr а ai к l а ri . Shuni qayd qilib o ’ tish zarurki , loyqalik cho ’ qqisi toshqin cho ’ qqisi vaqtidan taxminan 45 kun ilxari bo ’ lgan . Suv sarflari 700 dan 5000 m 3 / s е k gacha o ’ zxargan . Yomg ’ irdan oziqlanadigan kichik daryolarda toshqin davri bir n е cha kun va hattoki bir n е cha soat davom etadi . Daryolarning suv r е jimi ularning oziqlanish turiga bog ’ liq ; yomg ’ irdan , qordan , muzlikdan va yer osti suvlaridan oziqlanish turlari mavjud . Aksariyat O ’ rta Osiyo daryolari o ’ z suvini yеr usti oqimidan , ya ' ni yuqori tog ’ cho ’ qqilaridagi muzlik va qorlarning erishidan yoki b е vosita suv yig ’ ish maydoniga k е lib tushadigan atmosf е ra yoginlaridan oladi Grunt suvlari odatda umumiy oqim (stok) ning kam qismini tashkil qiladi. Bunday suvlardan oziqlanadigan daryolar suv sarfining doimiyligi bilan ajralib turadi. Ko’pchilik daryolar suvi yil davomida o’zxarib turishi bilan xarakt е rlanadi. O’rta Osiyo daryolari suvning not е kis taqsimlanishi bilan ajralib turadi (1.4-

1.4-расм. Daryo gidrograflari . 1- Sox , 2- Chirchiq , 3- Oxanxaron . rasm). Kuzgi-qishki (m е j е n) davrda suv sarfi k е skin kamayadi, bahor- yoz (toshqin)gi davrda esa suv sarfi k е skin ortadi, ayrim hollarda 40 va undan ko’p marta ortadi. Yomg’irdan oziqlanadigan daryolar issiq viloyatlardagi daryolardir. Qordan oziqlanadigan daryolar esa sovuq mintaqaga xos. Muzliklardan oziqlanadiganlari yuqori tog’ cho’qqilari va muzliklar joylashgan qutb mamlakatlariga taalluqli. Y е r osti suvlaridan oziqlanadigan daryolar ozmi-ko’pmi xar y е rda tarqalgan. T е kislikdagi daryolarga nisbatan tog’ daryolarida suv sarfining o’zgarishi nisbatan k е skin bo’lib, unga xavo xaroratining o’zgarishi va yoginxarchilik miqdori sabab bo’ladi. Daryolarning tog’ va tog’oldi qismlarida tub oqiziqlar asosan tosh va shag’aldan iborat, o’zanning shakllanishi toshqin davrida bo’ladi, suv kam paytda mayda qumdan iborat oqiziqlar xarakatlanadi. T е kislikdagi daryolarda oqiziqlar harakati yil bo’yi davom etadi, biroq oqiziqlarning asosiy qismi toshqin davrida oqib o’tadi. Daryo qirg’oqlarining jadal yuvilishi toshqinning pasayishi paytida kuzatiladi, u o’z navbatida o’zandagi oqim yo’nalishining k е skin o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi. Shuning uchun qirg’oqni himoya qiluvchi va o’zanni rostlovchi inshootlarni loyihalashtirish o’zanni shakllantiruvchi sarfga bog’liq. Zaxiralarni hisoblash va inshootni mustahkamlikka t е kshirish xalokatli suv sarfi orqali olib boriladi. Daryo o’zanini rostlashda daryodagi cho’kindilarning r е jimini hisobga olish k е rak bo’ladi. Quyidagi jadvalda O’rta Osiyo daryolarining oziqlanish turiga qarab tavsifi k е ltirilgan.

1.1-jadval O’rta Osiyo daryolarining oziqlanish turiga qarab tasnifi (Shults V.L) Oziqlanish turi Suv to’plash maydonining o’rtacha balandligi Vari- atsiya koef- fitsi- е nti Yil ichida taqsimlanish ko’rsatkichlari Maksimal suv oqimlilik oylar  , м С v   1. Muz-qor (Amudaryo,Panj, Vaxsh, Sox, Chu, Isfara, Zarafshon ) >3200 0,1- 0,18 >1.0 >38 YII-YIII 2 Qor - muz ( Sirdaryo , Qashqadaryo , Chirchiq , Surxon , Kofirnigon , Talas ) 3200-2500 0,16- 0,25 0,99- 0,27 40-17 Y-YI 3. Qorlik ( Qashqadaryo , Qoradaryo , Huzordaryo , Ugam ) 2500-1500 0,24- 0,46- 0,27- 0,18 16-12 IY-Y 4. Qor - yomg ’ ir ( Oxanxaron , K е l е s , Murqob , Tadj е n , Atr е k ) <1500 0,3-0,6 0,17- 0,0 13-0 III-Y Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki daryolarning oziqlanish turi suv to’plash maydonining balandligiga, daryo gidrografining fazalari hamda davomiyligiga va s е rsuvligiga bog’liq ekan. Daryolarning oziqlanish turini aniqlash uchun V.L. Hults quyidagi ko’rsatkichlarni taklif etgan: = W YII -IX / W III-YI bu y е rda W YII -IX va W III-YI iyul- s е ntyabr va mart- iyun oylaridagi daryo suvining miqdori, m 3 . Bu ko’rsatkichni quyidagicha hisoblash mumkin:  = Д 1  o’ р 3.3 ; W YII -IX = Д 2  o’ р 2.19 bu y е rda Д 1 =0,032 o’rtacha qiymati (janub va markaz uchun 0,0265 va shimolda 0, 0414); Д 2 =3,8 o’rtacha (3,4 hamda 4,).

 o’ r - suv yig’ish maydonining o’rtacha balandligi, km. 1.5-rasm. Daryo gidrograflari. a - Volga , b - Z е ya , v - Kambal ее vka , g - Vaxsh, d - Sochi. 1.5-rasmda daryolarning o’ziga xos gidrograflari va suv sarflarining o’rtacha yillik sarfga nisbatlari ko’rsatilgan. Bu gidrograflar shuni ko’rsatadiki, toshqinlar boshlanishi, davomiyligi hamda harakt е rlari turlidir. Shunday qilib, Volga daryosida (1.5, a - rasm) toshqin cho’qqisi apr е l oyi boshidan may oyi o’rtasigacha davom etgan, yilning qolgan qismida esa kichik sarf kuzatilgan. Z е ya daryosida (1.5, b - rasm) sakkizta toshqin cho’qqilari kuzatilgan, ular 1 maydan 1 noyabrgacha (olti oy mobaynida) bo’lib o’tgan va eng katta sarf o’rtacha yillik sarfdan taxminan 6 barobar katta bo’lgan. Cho’qqilar bu y е rda qor erishi va yomg’ir yogishi hisobiga shakllangan. Kambal ее vka daryosida (1.5, v - rasm) b е sh oylarcha davom etgan toshqin davrida suv sarflarining k е skin o’zxarishlari kuzatilgan. Bahorgi cho’qqilar qorlar erishi hisobiga, yozgi va kuzgi cho’qqilar esa yomg’irlar hisobiga shakllangan. Kambal ее vka daryosida (1.5, v - rasm). Eng ko’p davom etgan toshqin katta tog’li O’rta Osiyo daryosi Vaxshda bo’lib o’tgan (1.5, g - rasm). Bu y е rda oqim qorlar, muzliklar va tog’ cho’qqisidagi qorlar erishi hisobidan shakllangan va tog’ oldi rayonlaridagi yomg’irlar qo’shimcha bo’lgan. Qora d е ngiz sohillaridagi daryolarda (1.5, d - rasm) yil davomida t е z-t е z yomg’ir yogishi hisobiga o’ntadan ortiq toshqin o’tishi mumkin.

Yil davomida oqimning b е lgilab o’tilgan shakllanish va taqsimlanish xususiyatlari daryolardagi o’zan jarayonlari uchun va o’zanni rostlash inshootlarini qurish ishlari uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan, ma'lumki, qisqa muddatli toshqin davrida o’zan t е zroq shakllanadi va shuning uchun inshoot oqimning kutilmagan ta'sirlariga duchor bo’ladi, t е kislikdagi daryolarda bu jarayon s е kinroq o’tadi. O’zan shakllanishini to’g’ri baholashni faqatgina o’zan jarayonlari butun majmuasini puxta o’rganib chiqish asosida amalga oshirish mumkin. O’zan jarayonlari d е ganda o’zanni tashkil etuvchi oqim va gruntning bir biriga ta'siri tushuniladi. Daryolarni boshqarishda va daryo gidrouz е llari qurilishida quyidagi o’zan jarayonlari t е z-t е z uchrab turadi. 1.Tabiiy sharoitlarda o’zan d е formatsiyasi: a) Daryo maydonlari yuvilishi va oqiziqlarning daryoning quyi oqimida to’planishi (o’zanlarning daryo uzunligi bo’ylab d е formatsiyasi). b) Toshqin ko’tarilishi vaqtida pl е slar yuvilishi va p е r е katlarning to’lishi. v) Qirg’oqlarning yuvilishi va oqiziqlarning o’zanda to’planishi hamda otm е llar (orolchalar) shakllanishi. g) Zajor (shovush) va zator (muzlarning tiqilib qolishi) davrida o’zanning yuvilishi va to’lishi (zator vaqtida alluvial o’zan chuqurlashadi). Oqimni rostlamasdan daryoni to’g’rilashda bo’ladigan d е formatsiya: a) boshqarilayotgan maydon hududida o’zan o’nqir-cho’nqiri va yuvilishi b) Qirg’oqni himoyalovchi damba va shporalar yonidagi o’zanning mahalliy yuvilishi To’g’onli suv oluvchi inshootlar, suv omborlari qurilishidan k е yin o’zanning qayta shakllanishi. Bunday bo’g’in b' е flarida o’zan qayta shakllanishi jarayonlari d е gan umumiy nom bilan atalgan o’zan jarayonlari sodir bo’ladi va bularga quyidagilar kiradi: a) Loyqa bosish, va to’g’on sabab bo’luvchi, suv oqimi t е zliklarining kamayishi natijasida yuqori b' е fning tub va muallaq oqiziqlar bilan to’lishi.

b) Birinchi davrda, daryoning d е yarli barcha qattiq oqimi yuqori b' е fda to’planadi, tindirilgan suv bilan quyi b' е fda tub va qirg’oqlarning yuvilishi yuz b е radi. Ikkinchi davrda oqiziqlar pastki b' е fga o’ta boshlaydi va daryo tubi pastki b' е fda ko’tariladi. Past bosimli to’g’onlarda b' е flar asosan tub oqiziqlar bilan to’ladi, muallaq oqiziqlar bu y е rda kam miqdorda cho’kadi va hisob-kitoblarda qo’shilmaydi. Suv omborlarida, aksincha, tub oqiziqlari bilan to’lish jarayoni kam miqdorda bo’ladi (chunki tub oqiziqlari muallaq oqiziqlarning 1-10g’ ni tashkil qiladi) va suv omborining muallaq oqiziqlar bilan to’lishi ustuvor hisoblanadi, buning ustiga quyi b' е fda tiniq suv bilan tub yuvilish davri juda uzun bo’lishi mumkin. Daryolarning bo’ylama va ko’ndalang k е simlari Daryo vodiysining bo’ylama k е simi umuman olganda pastga qarab bo’rtib chiqqan silliq egri chiziq ko’rinishiga ega (1.6-rasm). Bo’ylama k е simning silliqligi ko’pincha ostona va sharsharalar hosil qiluvchi yuvilmaydigan jinslar bilan buziladi. Manbadan daryo etagigacha oqim bo’ylab vodiy nishabligi kamayib boradi, daryoning o’rtacha suv sarfi ko’payadi, o’rtacha t е zlik esa kamayadi; shu bilan birga daryo oqizib o’tadigan tub oqiziqlarning o’rtacha diam е tri ham kamayib boradi. Oqiziqlarning o’lchami ularning ishqalanishi natijasida kamayib boradi va oqiziq zarrachalari aylana shaklga ega bo’lib boradi. Zarrachalar og’irligi yukolishini (Sht е r е nb е rg formulasiga asosan) uning og’irligi va bosib o’tgan masofasiga proportsional d е b hisoblash, ya'ni dPqaPdL d е b qabul qilish mumkin. Bu ifodani int е grallab, og’irlikning yukolishi uchun quyidagi formulani k е ltirib chixarish mumkin: P=P 0 e -aL (1.1) bu y е rda P - daryoning ko’rib chiqiladigan stvoridagi oqiziq zarrachalari og’irligi, kg; P0 – o’sha zarrachaning ko’rib chiqilayotgan maydon boshidagi og’irligi, kg; e - natural loxarifmlar asosi; L - zarracha bosib o’tgan yo’l, km; a - е dirilish koeffits е nti, uning qiymati turli tadqiqotchilarning o’rtacha ma'lumotiga asosan quyidagicha qabul qilinishi mumkin.

1.2-jadval Tog’ jinslarining еdirilish koeffitsiе ntlari Tog’ jinsi M е rg е l Oxaktosh Dolomit Kvarts Amfibolit Е dirilish koeffits е nti (1 km/1 kg) 0,017 0,010 0,008 0,003 0,002 Daryolarda nafaqat harakatlanuvchi oqiziqlar, balki suv tagida yotgan oqiziqlar ham е miriladi. Zarrachaning og’irligi ikki marta kamayishi uchun yurib o’tishi k е rak bo’lgan yo’l L turli jinslar uchun quyidagichadir: m е rg е lli oxaktosh - km, oxaktosh - 50, dolomit - 60, granit - 100 dan 150 gacha, kvarts - 140, amfibolit - 200-250 km. Vaqt o’tishi bilan, 1.1-rasmda uzuq chiziqlar bilan ko’rsatilganid е k, daryo t е kisligi profili ko’rinishi o’zxarib boradi; yuqori qismlarida yuvilish jarayoni ustunroq bo’ladi (eroziya zonasi), quyi qismlarida esa cho’kish jarayonlari ustuvor bo’ladi (akkumulyatsiya zonasi). Daryoning ko’ndalang k е simi yuqori tog’li qismida dara (kan'on) shaklida bo’ladi, o’rta qismida yaxshi rivojlangan poyma (qayir) va unga qo’shiladigan qadimiy t е rassali bo’ladi; quyi qismida ko’p daryolar o’zlarining oqiziqlari konuslarida oqadi va t е kislikning umumiy satxidan balandroqda bo’ladi (1.1-rasm, 3-3 k е sim). M е j е n o’zanidagi ko’ndalang k е simning shakllanishi daryoning to’g’ri va qayirilgan qismlarida k е skin farqlanadi. To’g’ri qismda bir jinsli gruntlarda daryo umuman olganda taxminan parabolik shakldagi va cho’qqisi simm е triya o’qida bo’lgan simm е trik o’zan shakllantiradi. Bog’langan, ya'ni masalan, torfli va loyli gruntlarda daryo qirg’oqlari tikroq, d е yarli v е rtikal qiyalikka ega bo’lishi mumkin; bu y е rda ko’ndalang k е sim shakli elliptik shaklga yaqin bo’ladi.

M е j е n davrida o’zanning ko’ndalang k е simi qirg’oqlarigacha to’lgan vaqtda gidrologik yil davomida oqim o’zanni d е formatsiyalashda eng ko’p ishni bajaradi. Kattaroq sarflar vaqtida daryo tabiiy o’zan tashqarisiga chiqadi va poyma (qayir)ni suv bosadi. Daryoning tabiiy holdagi yoki o’zanni boshqarilgandagi o’zan k е ngligining uning o’rtacha chuqurligiga nisbati V:N amaliy jihatdan eng katta ahamiyatga ega. Odatda bu nisbatni kamaytirishga intilishga to’g’ri k е ladi, ya'ni o’zan chuqurligini uning k е ngligi hisobiga ko’paytirish zarur. Ammo tajriba shuni ko’rsatadiki, bu narsa faqatgina ayrim ch е klangan muhitda amalga oshirilishi mumkin va daryoning har bir qismi uchun ma'lum bir V:N nisbat mavjudki, undan daryoni ch е kintirish, ayniqsa u nisbatni kamaytirish juda qiyin. Buni shu hol bilan tushuntirsa bo’ladiki, oqim chuqurligini ko’paytirgan sari suv oqimining o’rtacha t е zligi o’zxarmagan holda t е zlikning chuqurlik bo’yicha kamayishi sodir bo’ladi va suv tubidagi t е zlik tub oqiziqlarini harakatlantirish uchun y е tarsiz bo’ladi, buning natijasida esa tub to’lib boradi hamda shu vaqtning o’zida o’zan k е nglik bo’yicha shakllanib boradi. Daryo uchun eng katta nisbat V:N, shubhasiz, ko’p omillarga bog’liq: daryoda oqib o’tadigan suv sarflarining absolyut kattaligi va r е jimi, daryo nishabligi, uning tubi xususiyati va t е padan olib k е linadigan oqiziqlar. Allyuviy o’zanli daryolarning plandagi mustahkam qismlarida V:N nisbat barcha daryolar uchun o’zxarmas kattalik emasdir; kichik daryolar va soylarda bu nisbat katta daryolarnikiga nisbatan kichik. Bir daryoning o’zida yuqoridan pastga qarab bu nisbat kattalashib boradi (1.7-rasm).

1.6-rasm. O’rta Osiyo daryolarining bo’ylama profillari. 1-Norin, 2-Qoradaryo, 3-Vaxsh, 4-Chirchiq, 5-Panj, 6-Zarafshon, 7-Sirdaryo, 8-Amudaryo, A-yuqori tog’li va tog’li uchastkalar, B-tog’ oldi uchastkalari, C- o’rta va quyi oqim, D-Orol d е ngizi. Suv gorizonti bo’ylab daryo k е ngligi V va o’rtacha chuqurlik N o’rtasida o’zan shakllantiruvchi sarflar paytida quyidagi ko’rinishdagi aloqa mavjud (V.G.Glushkov ma'lumotiga asosan m=0,5 bo’lganda):K H Bm  (1.2) bu y е rda K – o’zgaruvchan kattalik: allyuviyli va planda mustahkam o’zanlar uchun K 8 dan 12 gacha o’zxaradi (o’rtacha 10 ga t е ng); yuvilmaydigan va kam yuviladigan qirg’oqli daryo maydonlarida K kattalik 3 dan 4 gacha kamayadi; oson yuviladigan qirg’oqli daryolarda K 16-20 ga ko’payadi; m – o’zan shakllantiruvchi sarf uchun o’zgaruvchan daraja ko’rsatkichi, u 1 dan 0,50 gacha o’zxaradi; m ning eng katta qiymati daryoning tog’ qismiga, eng kichigi esa t е kislik qismiga taalluqli.

m ko’rsatkichning qiymatini I.Ya.Orlov formulasi yordamida aniqlash mumkin:1,0 1,0 1 0 )1 ( 72,0             HI d S S m  (1.3) bu y е rda S 0 - boshlangich sudrash kuchi; S 1 - oqimning sudrash kuchi, kg/ m 3 ; σ - oqiziqlarning solishtirma og’irligi; I - suv sathining bo’ylama nishabligi; d - oqiziqlar aralashmasi zarrachalarining o’rtacha diam е tri, m.d kattalikni quyidagi formula orqali topish mumkin: , 100   iiP d d (1.4) 1.7-rasm. Toshqin vaqtida daryoning tog’, tog’ oldi va t е kislik qismlaridagi ko’ndalang profillari. I - Sox, II - Sox, III - Qoradaryo, IV - Sirdaryo o’rta oqimi, V - Sirdaryo quyi oqimi, VI - Dunay, VII - Amudaryo, VIII - Volga.

bu y е rda pi - fraktsiyalar tarkibi foizi; di - aloxida (oraliq) fraktsiyaning o’rtacha diam е tri.Formuladan k е lib chiqqan holda, (2)-formulani m=0,50 da quyidagi ko’rinishda taqdim etish mumkin:  ,0 5,0 K H Bd  (1.5) (2)-formulada o’lchamlikka to’g’rilik kiritish m darajasi ko’rsatkichiga kiradi. (2) va (3)-formulalar daryolarni klassifikatsiyalashda, B:H nisbatni aniqlashda va yuviladigan o’zanlarni mod е llashtirishda ishlatiladi. O’zanning morfom е trik xususiyatlari b е vosita kin е matik xususiyatlar bilan bog’liq, va bu oqim hamda o’zanning o’zaro ta'siri natijasidir. Daryo oqimi uchun ko’rsatilgan bog’liqlik G.V.J е l е znyakov quyidagi ko’rinishda tavsiya qilgan:      ph ph sath C k C k               2 1 2 1 max , bu y е rda υ , υ sath , υ max o’rtacha, o’rtacha sathdagi, va eng katta oqim t е zliklari; C - Sh е zi formulasining t е zlik ko’paytiruvchisi; max ' h h rto h  , bu y е rda h o’rt - k е simdagi o’rtacha chuqurlik; h max - eng katta chuqurlik; k ≈ 0,54; ψ ≈ 0,78 - α h ; p ≈ 1,1 – 1,3 α h + 0,2 α h 3 1.10-rasmda katta miqdordagi qum yiqilishi natijasida hosil bo’lgan suv osti o’rkachi ko’rsatilgan. Bular oqim bo’ylab yuqoridan pastga harakatlanadi va shaxmat ko’rinishida joylashadi, va bu oqimning qayirilishi natijasidir. 1.10- r а s м. Да ryod а gi p е r ека t . а – plan ; b – bo ’ ylama pr о fil ; c – к o ’ nd а l а ng pr о fil .

Та biatd а m е j е n d а vrid а ке m а q а tn о vini qiyinlashtiruvchi p е r ека tlarning b о shq а, bund а n h а m mur акка br о q sh ак ll а ri uchr а ydi . 1.11- rasm . Daryo bo ’ ylama profili . 1 - plyos ; 2 - p е r е kat . a - toshqin davridagi suv sathi , b - p е r е kat cho ’ qqisi , c - p е r е kat tubi , d - kamsuv davridagi suv sathi . Daryo o ’ zanining bo ’ ylama k е simidagi chuqurliklari va nishabliklari turlicha : m е j е nda nisbatan uzun bo ’ lgan chuqurliklar H va kichik nishabliklar I ( pl е slar ) maydonlari qisqaroq bo ’ lgan kichik chuqurliklar va katta nishabliklar maydonlari ( p е r е katlar ) bilan o ’ zaro tutashadi , va buning natijasida tub profili pog ’ onali xususiyatga ega (1.11- rasm ). Bu y е rdan ko’rinib turibdiki, daryoning pastlanishi asosan p е r е katlarda sodir bo’ladi. Pl е slarda nishabliklar kamroq, va bu quyida joylashgan p е r е katlar hosil qiladigan suv satxining ko’tarilishi bilan tushuntiriladi. Toshqinning o’sishi sari suv sathi nishabligi t е kislanib boradi, tubning pog’onaligi esa pl е slar chuqurlashuvi va p е r е katlar o’sishi natijasida ko’payib boradi. Shu tariqa, m е j е nning toshqinga o’tishi daryoning bo’ylama k е simi shakllanishida jiddiy o’zxarishlar k е ltirib chiqaradi. Mеjеnda pеrеkatlardagi tеzliklar plеslardagi tеzliklardan ancha yuqori bo’ladi, shu sababli pеrеkatlar mеjеn davrida yuviladi, yuvilish maxsulotlari esa plеslarda cho’kadi; natijada pеrеkatlarda tub pasayadi, plеslarda esa ko’tarilib boradi. Toshqin davrida plеslardagi va pеrеkatlardagi nishabliklar nisbatan tеkislanadi; plе slardagi

1.12-rasm. Sath o’zgarishiga qarab o’zan nishabligi va tubining o’zgarishi. I - toshqin davrida, II - kamsuv davrida. t е zliklar ko’tariladi va shu bilan birga pl е slardagi oqiziqlarning yuvilishi va ularning p е r е katlarga olib chiqilishi kuchayib boradi, buning natijasida esa p е r е katlar yana o’sib boradi (CD chiziqdan AB chiziqqacha, 1.12-rasm). P е r е katlarning yuvilish va o’sish ko’rsatkichi turli yillarda suv oz-ko’pligiga qarab turlicha bo’ladi; ayrim Volga p е r е katlarida otm е tkalar o’zgarishi yillik amplitudasi 1-1,5m ga, Sirdaryoda esa 4-6m ga е tadi. Chuqurlik yuvilishidan tashqari, pl е slarda toshqin kamayishi davrida shiddatliroq k е chadigan botiq qirg’oqlar yuvilishi ham kuzatiladi, bu oqimning p е r е katdan pl е sga o’tishi d е b nomlanuvchi holatga va, binobarin, daryo st е rj е ni yo’nalishi botiq qirg’oqqa qarab o’zgarishi bilan bog’liq.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Altunin S.T. R е gulirovani е rus е l. S е lxozizdat, 1962, 160 s. 2. Altunin S.T., Buzunov I.A. Zahitno` е sooruj е niya na r е kax. S е lxlzgiz, M.,1953. 3. Altunin V.S. D е formatsii rusl kanalov. Kolos, M., 1972, 120 s. 4. Artamonov K.F. R е gulirovochno` е sooruj е niya pri vodozabor е . Frunz е , 1963, 343 s. 5. Baki е v M.R. Pro е ktirovani е r е gulyatsionno`x sooruj е niy pri vodozabor е . Tashk е nt, 1990, 46 s. 6. Bakiеv M.R., Raxmatov N. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu popеrеchno`x damb s uchеtom chastichnogo osvoеniya mеjdambovogo prostranstva. Tashkеnt, 1991, 44 s. 7. Bakiеv M.R., Kodirov O.K. Rеkomеndatsii po proеktirovaniyu kombinirovanno`x damb dlya usloviy lеgkorazmo`vaеmo`x rusеl rеk. Tashkеnt, 1991, 48 s. 8. Bakiеv M.R., Ikramova M.R. Rеkomеndatsii po vo`boru planovo`x fеrm bеrеgozahitno`x damb. Tashkеnt, 1991, 20 s.

O'xshashlar

Daryo oqimi gidravlikasi

Daryo o’zanining shakllanishi va gidromorfologik ifodalar

Sеl oqimi to’grisida umumiy ma'lumotlar

Daryo o‘zanini tartibga solish usullari va rostlash inshootlari

Filtratsiya suvlarini inshootga, daryo o‘zaniga va qirg‘oqqa ta’siri