Filtratsiya suvlarini inshootga, daryo o‘zaniga va qirg‘oqqa ta’siri - Suv xo'jaligi - Referatlar

Filtratsiya suvlarini inshootga, daryo o‘zaniga va qirg‘oqqa ta’siri

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1887 KB

Ko'chirib olish

Filtratsiya suvlarini inshootga, daryo o‘zaniga va qirg‘oqqa ta’siri Reja: 1. Gruntli zamindagi gidrotexnika inshoot tubidagi bosimli filtratsiya 2. Inshoot zaminidagi gruntlarning tavsifi 3. Filtratsiya paytidagi hisobiy holatlar 4. Filtratsiyani hisoblash usullari (qarshilik koeffitsenti va uzaytirilgan kontur chizig‘i usuli) 5. Qarshilik koeffitsiyentlari usuli 6. To‘g‘ri chiziqli kontur filtratsiya usuli 7. Uzaytirilgan kontur chiziqli filtrsiya uslubi 8. Filtratsiya ko‘rsatkichlarini gidrodinamika to‘ri orqali aniqlash. Gidrodinamika turini yasash usullari. EGDO‘ usuli, grafik usul 9. Elektrogidrodinamik o‘xshashlik (EGDO‘) usuli 10. Bosimli filtratsiyani boshqarish usullari (drenajlar, shpuntlar va x.k.) 11. Gruntlarni tutashgan joyidan o‘pirilishi va yuvilishi 12. Teskari filtrlar yiriklik tarkibini tanlash

Gruntli zamindagi gidrotexnika inshoot tubidagi bosimli filtratsiya Filtratsiya deganda , suyuqlikning gruntlardagi g‘ovaklik, yoriq (qoyali) orqali harakatiga aytiladi. Bunday gruntlardagi filtratsiya oqimining egallagan fazosiga filtratsiya oblasti deyiladi. Filtratsiya oqimi xarakteriga ko‘ra barqaror va nobarqaror bo‘lishi mumkin. Barqaror harakatda filtratsiya oqimi parametrlari vaqt davomida o‘zgarmaydi. Nobarqaror harakatda filtratsiya oqimi tezligi, yo‘nalishi, pyezometrik bosim va suv sarfi vaqt davomida o‘zgaradi. Keyinchalik dimlovchi inshootlardagi byeflarning suv sathlari ayirmalari doimiy qabul qilinib, barqaror harakat o‘rganiladi. Bo‘shliq va g‘ovaklardagi filtratsiya oqimi harakati bir qator sabablarga bog‘liqdir. Ularga bosimlarning har xilligi, harorat farqi (issiqlikning tushishi), elektr potensiali va boshqalar kiradi. Dimlovchi gidrotexnika inshootlari gruntli zaminlarida filtratsiya oqimi asosan byeflardagi suv sathlarining har xilligi (ayirmasi) natijasida paydo bo‘ladi. Bunday inshootlarning zaminida filtratsiya oqimi kuzatiladi. Filtratsiya oqimi inshoot ustivorligiga hamda grunt mustahkamligiga ta’sir qiladi. Yuqori va pastki byef suv sathlari vaqt davomida tebranib tursa ham (ularning vaqti ayirmasi o‘zgaradi), filtratsiya hisoblari suv sathlari ayirmasi doimiy bo‘lgan hol uchun hisob qilinadi. Buning uchun hisobiy sxema tuzishda suv sathlarining maksimal ayirmasi qabul qilinadi va hisoblar barqaror harakat uchun olib boriladi. 1 – rasm. Filtratsiya oqimining bosimli harakati:

1 – ponur; 2- suv urilma; 3 – risberma; 4 – tovoni; 5 – zatvor; 6 – flyutbetga ta’sir qiluvchi filtratsiya bosimi; 7 – suv o‘tkazmaydigan qatlam. Suv dimlovchi inshootlar zaminlarida va inshoot o‘zida filtratsiya oqimi bosimli hamda bosimsiz harakat qiladi. Ularning tavsifi grunt suvlarning joylashish holatiga bog‘liq, agar filtratsiya oqimlari inshoot flyutbeti (inshoot suv o‘tkazmaydigan elementlari) bilan grunt suvlari orasida siqilgan holda harakat qilsa bosimli harakat kuzatiladi (1- rasm). Bunday oqim inshootning tovon qismlariga gidrodinamik (filtratsion) bosim bilan ta’sir qiladi. Inshoot zaminidagi gruntlarning tavsifi Gidrotexnika inshootlari zamini qoyali va qoyamas gruntlardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Filtratsiya hisoblarida gruntlarning asosiy tavsiflaridan biri suv o‘tkazuvchanlik, ya’ni g‘ovaklar orqali suv o‘tkazish qobiliyati hisoblanadi. Filtratsiya koeffitsiyenti gruntlarning suv o‘tkazuvchanligini ifodalovchi koeffitsiyent hisoblanadi (1-jadval). Bu ko‘rsatgich grunt haroratiga bog‘liq, ya’ni harorat qancha katta bo‘lsa, uning qiymati shuncha yuqori bo‘ladi. Filtratsiya hisoblarida odatda bunday o‘zgarishlar inobatga olinmaydi. 1 - jadval Qoyamas gruntlar uchun filtratsiya koeffitsiyentining o‘rtacha qiymatlari Грунт К f , см/сут К f , м/сут Шагал ювилган ≥ 0,1 ≥ 80,0 қумли 0,1...0,2 80,0...17,0 Қум: йирик заррали 40,0...8,0 майда заррали 4,0...0,8 гилли 1,5...0,08 Қумоқ: зич 0,0005...0,0001 0,4...0,08 ғовак 0,005...0,001 4,0...8,0 Соғ тупроқ ≤ 0,0001 ≤ 0,08

Гил ≤ 0,000001 ≤ 0,0008 Filtratsiya xususiyatlariga ko‘ra qolyamas gruntlar suv o‘tkazuvchi va suv o‘tkazmaydigan (suv o‘tkazmaydigan qatlam) bo‘lishi mumkin. Grunt filtratsiya koeffitsentining qiymati u bilan kontakdagi grunt filtratsiya koeffitsiyentidan 20 va undan ortiq marta kam bo‘lsa, bunday grunt grunt suv o‘tkazmaydigan qatlam hisoblanadi. Suv o‘tkazuvchanligi bo‘yicha gruntlar bir jinsli-izotrop va bir jinslianizotrop kabi turlarga bo‘linadi. Filtratsiya koeffitsiyenti qiymati nuqta koordinatasiga ham, filtarsiya yo‘nalishiga ham bog‘liq bo‘lmasa, bunday gruntlar bir jinsli-izotrop gruntlar hisoblanadi. Buni grafik ko‘rinishda cho‘qqisi aylanada joylashgan tezlik vektorlari tarzida tasavvur etish mumkin (3 - rasm, a). Bir jinsli-anizotrop gruntlarda filtarsiya koeffitsenti filtratsiya yo‘nalishiga bog‘liq va paralel yo‘nalishlar uchun teng bo‘ladi. Grafik ko‘rinishda buni cho‘qqisi elleps egri chizig‘ida joylashgan vektorlar tarzida ifodalash mumkin (3 - rasm, b). Odatda filtarsiya koeffitsiyentining maksimal qiymati gorizontal yo‘nalishga, minimal qiymati esa vertikal yo‘nalishga mos keladi. 3 - rasm. Suv dimlovchi inshootlardagi yuza va filtratsiya oqimlari sxemalari: a - bir jinsli-izotrop, gruntli zaminlarda yuza oqimlar; b - bir jinsli-anizotrop, gruntli zaminlarda yuza va filtratsiya oqimlari. Grunt turli o‘lchamdagi zarralardan iborat. Bu turfa zarralarning hammasini hisobga olishning iloji yo‘q, shuning uchun ularni fraksiya-larga birlashtiriladi. Tekshirilayotgan namunaning massasiga nisbatan foizlarda ifodalangan grunt zarralarining fraksiyalar bo‘yicha taqsimlanish uning donodorlik tarkibi deyiladi. Ko‘p hollarda gruntlarning donodorlik tarkibi yig‘indisi egri chiziqlar ko‘rinishida tasvirlanadi (4 - rasm).

Ushbu egri chiziqlardan bir qancha tavsiflarni, masalan nojinslilik koeffitsiyentini aniqlash uchun foydalaniladi. Shunday pi =10% bo‘lganda (4 - rasm), d60 - diametri. bunda d 60 - zarra diametri, undan kichik diametrli zarralar gruntning 60% massasini tashkil etadi; d10 - zarra diametri, undan kichik diametrili zarralar gruntning 10% massasini tashkil etadi; d60 - ni diametri ba’zi hollarda nazorat; qiluvchi deb ataladi, d10 esa amaldagi diametr deb ataladi. 4 - rasm. Gruntlarning donodorlik tarkibining yig‘ma egri chiziqlari 1-gillar; 2-sog‘ tuproq; 3-qumoq; 4-mayda qum;5-o‘rta yiriklikdagi qum; 6-yirik qum; 7-graviy; 8- shag‘al . ɳ=1 bo‘lganda grunt bir xil o‘lchamli zarralardan tashkil topadi. Ishlab chiqarish qurilishida ɳ≥ 3 bo‘lganda gruntni bir jinsli deb hisoblash qabul qilingan . Filtratsiya paytidagi hisobiy holatlar Tabiiy sharoitlarda inshoot zaminida o‘zaro joylashgan turli xil grunt qatlamlarini uchratish mumkin. Bir jinsli gruntlar kichik inshootlar ostida uchrasa,

yirik inshootlar zamini ko‘pincha turli jinsli gruntlardan tashkil topgan bo‘ladi. Filtratsiya nazariyasi barcha sharoitlar uchun filtratsiya hisoblarini bajarish imkonini bermaydi. Shu sababli gruntlarning qatlamlanishi bo‘lgan joylar filtratsiya oqimi parametrlarini aniqlashning tayyor yechimi bo‘lgan hisobiy sxemalar holatiga keltiriladi. Suv dimlovchi inshootlarda suv sathlari vaqt davomida o‘zgarib turadi, lekin filtratsiya hisoblari faqat ular orasidagi farq o‘zgarmas bo‘lgan holat uchun bajariladi. Buning uchun hisobiy sxemalar ta’sir etuvchi bosimning maksimal qiymati bo‘yicha qabul qilinadi. Bunda suv sathi me’yor bo‘yicha ta’minlangan va filtratsiya barqaror bo‘lishi lozim. Byeflardagi suv sathlari uchun har qaysi byefda bir vaqtning o‘zida ular egallagan holati qabul qilinadi. Odatda hisobiy suv sathlari uchun yuqori byefdagi normal, pastki byefdagi minimal suv sathlari qabul qilinadi. Agar byeflardagi sathlar farqi boshqa bir birikuvda davomiylik bo‘yicha ko‘p bo‘lsa, bu birikuvni hisobiy deb qabul qilinadi. Filtratsiya oblastining ixtiyoriy nuqtasidagi filtratsiya oqimining bosimi deganda potensial energiya tushuniladi, u ikkita chiziqli-geodezik Z va pyezometrik P/ γ qiymatlar yig‘indisi ko‘rinishida ifodalanadi (5 - rasm). (6.2) bunda hx – qabul qilingan taqqoslash tekisligiga nisbatan filtratsiya oblastining ko‘riladigan nuqtasidagi bosim; zx - taqqoslash tekisligidan ko‘riladigan nuqtagacha bo‘lgan masofa, bunda ( )+ belgisi nuqta taqqoslash tekisligidan yuqorida joylashgan bo‘lsa, ( )− belgisi undan pastda bo‘lsa; (P/γ)x - shu nuqtadagi pyezometrik balandlik.

5 - rasm. Suv dimlovchi inshootlarda bosimni aniqlash sxemasi Suv dimlash inshootlari filtratsiya hisoblarida taqqoslash tekisligi sifatida ixtiyoriy gorizontal tekislikni qabul qilish mumkin, unga nisbatan (3.2) formula bo‘yicha bosim hisoblanadi. Hisoblashlar qulay bo‘lishi uchun taqqoslash tekisligi sifatida pastki byef suv sathi bo‘yicha o‘tadigan tekislik, suv bo‘lmagan esa-pastki byef tubi bo‘yicha qabul qilinadi. Taqqoslash tekisligining bunday holatida bosim byeflardagi sathlar farqiga teng bo‘ladi (ta’sir etuvchi bosim). Amaldagi sharoitlarda filtratsiya oqimi harakatida uchraydigan barcha omillarni hisobiy formulalar bilan hisobga olib bo‘lmaydi. Bu esa bir necha soddalashtirishga va yo‘l qo‘yilishlar kiritishga majbur etadi. Filtratsiya hisoblarida asosiy yo‘l qo‘yilishlarga quyidagilar kiradi: 1) filtratsiya oqimining ikki o‘lchamli harakati ko‘riladi; 2) inshoot zaminidagi grunt bir jinsli – izotrop hisoblanadi (bir jinsli – anizotrop gruntlarda filtratsiya sxemasini ekvalent bo‘lgan bir jinsli izotrop gruntga keltiriladi va bunda flyutbet o‘lchamlari o‘zgartiriladi); 3) inshootga ta’sir etuvchi berilgan bosim vaqt bo‘yicha o‘zgarmaydi, demak, barqaror filtratsiya ko‘riladi; 4) filtratsiya koeffitsiyenti doimiy hisoblanadi; 5) suv harorati va grunt g‘ovakligi o‘zgarmas hisoblanadi; 6) inshoot uzunligi cheksiz hisoblanadi; 7) yer osti konturi vertikal elementlari suv o‘tkazmas deb hisoblanadi.

Filtratsiyani hisoblash usullari (qarshilik koeffitsenti va uzaytirilgan kontur chizig‘i usuli) Filtratsiya hisoblari quyidagi masalalarni hal etish uchun bajariladi: gidrotexnika inshooti yer osti konturi gorizontal elementlariga ta’sir etuvchi filtratsiya bosimini aniqlash; zamindagi gruntning filtratsiyaga mustahkamligini tekshirish; zamindan sizib o‘tuvchi suv yo‘qotilishini aniqlash. Yer osti konturining mumkin bo‘lgan variantlari taqqoslanib, ulardan texnik - iqtisodiy jihatdan foydali (afzal) bo‘lgani qabul qilinadi. Bunday yer osti konturi ratsional deyiladi. G‘ovakli muhitda filtratsiya hisoblari Darsi qonuni asosida olib boriladi: ϑ= К Jф * , * (6.3) Filtratsiya oqimining sarfi quyidagicha topiladi: Q = K ф *ω* J ёки Q = K ф ω( h 1 − h 2 ) / l (6.4) bunda, ϑ - filtratsiya tezligi; Kf– filtratsiya koeffitsiyenti; J – bosim gradiyenti (birlik uzunlikdagi filtratsion oqim yo‘li bo‘yicha bosim yo‘qolishi). ω - gruntning zarralari va g‘ovakliklari bilan birgalikdagi ko‘ndalang kesim yuzasi. Darsi qonuni filtratsiya oqimining laminar rejimini ifodalaydi va bu rejimda tezlik o‘zgarishini keng miqyosda kuzatiladi. Bu qonun galechnikli gruntlardan tashqari hamma gruntlar uchun qo‘llaniladi. Amaldagi filtratsiya hisoblari uslublarini asosiy uch guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh – gidromexanik, filtratsiya oqimi harakati matematik fizikaning masalasi sifatida asoslangan. Bu usullar bilan hisoblashlar shuni ko‘rsatdiki, bosim yer osti konturi uzunligi bo‘yicha egri chiziq bo‘yicha o‘zgaradi, bunda egri chiziq qavariqligi boshlang‘ich uchastkada tashqi tomonga, oxirida esa ichkari tomonga bo‘ladi. Ikkinchi guruh – eksperimental uslublar. Ularning ichida eng ko‘p qo‘llaniladigani EGDO‘ (elektro – gidrodinamik o‘xshashlik) uslubidir. Bu uslub yordamida har qanday flyutbet yer osti konturining gidrodinamik to‘rini qurish

mumkin. Shuningdek eksperimental uslub bilan filtratsiyani gruntli nov ichida joylashgan gidrotexnika inshootlari modellarida ham tadqiqot qilishda qo‘llaniladi. Uchinchi guruh – gidravlik uslub bo‘lib, u masalani taxminiy yechishga asoslangan. Bu eng ko‘p qo‘llaniladigan uslub bo‘lib, amaliy hisoblarda qo‘llaniladi. Gidravlik uslublarda flyutbetning siniq nuqtalari orasidagi bosim o‘zgarishi harakteri to‘g‘ri chiziqli deb qabul qilinadi, bu holda flyutbet ohirida kam, boshlanishda esa ko‘p bo‘ladi. Bunday yo‘l quyish flyutbet alohida uchastkalarida ta’sir qiluvchi bosimni aniqlashda katta xatolikka yo‘l qo‘ymaydi. Flyutbet oxirida uning qalinligi konstruktiv (hisoblarsiz) qabul qilinadi. Qarshilik koeffitsiyentlari usuli Amaliyotda ikki, uch va undan ortiq shpuntlarga ega bo‘lgan flyutbetlarni filtratsiya hisoblarini bajarishda keng qo‘llaniladi. Bu usulni qo‘llaganda quyidagi cheklanishlarga yo‘l qo‘yiladi: zamindagi grunt bir jinsli; suv o‘tkazuvchi zamin bosimli quvur ko‘rinishida deb faraz qilinib, unda bosim shpuntlarda, o‘yiq chiqiq joylarda (to‘siqlarda) va gorizontal uchastkalarda qarshiliklar tufayli kamayadi. Yer osti konturining har bir elementi uzunligi bo‘yicha bosim to‘g‘ri chiziq qonuniga asosan kamayib boradi. Hisoblarni bajarishda yer osti konturi sxemasi soddalashtiriladi, ya’ni yer osti konturi shakliga va hisoblarga ta’sir etmaydigan ba’zi detallar inobatga olinmaydi va inshoat ostining filtratsiya sohasi qarshilik bo‘yicha qismlarga bo‘lib chiqiladi (6 - rasm).

6 - rasm. Karshilik koeffitsiyenti uslubi uchun hisobiy sxema. Har bir qism uchun qarshilik koeffitsiyentlari quyidagi analitik ifodalar yordamida, aniqlanadi: 1. Kirish yoki chiqish qismlari. Agar shpunt qoqilmagan va ostona bo‘lmasa, ya’ni S = 0 , a =0 (18-rasm, a) bo‘lsa, u holda qarshilik koeffitsiyenti &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; к = = 2 0,44 бўлади. 7 - rasm. Kirish va chiqish fragmentlari sxemalari. Agar shpunt qoqilmagan va bitta ostona (7 - rasm, b), ya’ni S = 0, a =0 bo‘lsa (6.5) Agar shpunt qoqilgan bo‘lsa (7 - rasm, d), ya’ni S = 0, a = 0 1. Pog‘ona (ustup) va ichki shpunt. Agar shpunt qoqilmagan va bitta ostona bo‘lsa, (8 - rasm, a) ya’ni S = 0, a = 0 bo‘lsa, pog‘ona qarshilik koeffitsiyenti quyidagi formula orqali topiladi :

8 - rasm. Pog‘ona va ichki shpunt fragmentlari sxemalari. Agar shpunt qoqilgan bo‘lsa (8 - rasm, b) va pog‘ona bo‘lmasa, ya’ni S = 0 va bo‘lganda agar bo‘lsa qarshilik koeffitsiyenti (6.7) bo‘ladi. Agar bo‘lsa (6.8) 3. Gorizontal fragmentlar. Suv o‘tkazmaydigan qatlam chuqurligi T bo‘lib (6.20-rasm, a), qoqilgan ikki shpunt oraliq masofasi l ≥ 0,5(S1 +S2) bo‘lsa, qarshilik koeffitsiyenti bo‘ladi. 12 Т а = (6.6)

Agar l≥0,5(S1 +S2) bo‘lsa, u holda &#55297;&#56321; g =0 bo‘ladi. 9 - rasm. Gorizontal fragmentlar sxemalari. Agar S1 = =S2 0 bo‘lsa (9 - rasm, b), u holda qarshilik koeffitsiyenti quyidagi formula orqali aniqlanadi: l &#55297;&#56321; Г = (6.9) T Suv o‘tkazmaydigan qatlamning bosim bo‘yicha Txis' va chiqish gradiyenti bo‘yicha Txis'' hisobiy qiymati quyidagi shartlarga binoan aniqlanadi: agar Txis' >Txak bo‘lsa, u holda Txis’ =Txak ; agar T Tak’ ≥ xak bo‘lsa, Txis’ =Tak' ; agar T Tak’’ > xak bo‘lsa, Txis’’ =Txak ; agar Tak’’ ≥Txak bo‘lsa, Txis’’ =Tak’’ ; bo‘ladi, bunda Txak – suv o‘tkazmaydigan qatlamning haqiqiy chuqurligi; Tak’ – bosim bo‘yicha aktiv zona; Tak' - chiqish gradiyenti bo‘yicha aktiv zona. Tak' - yer osti konturining gorizontal l0 ning vertikal S0 proyetsiyalari nisbati bo‘yicha aniqlanadi. l 0 / S 0 ***** ≥ 5 < 5 *** 3,4 < 3,4 *** 1 < *** 1 0 T ак ' ***** 0,5 l 0 2,5 S 0 0,8 S 0 + 0,5 l 0 S 0 + 0,3 l 0 Т ак ’’ - ning qiymati quyidagi formuladan aniqlanadi: Т ак ’’ = 2 Т ак ’ (6.10) Har qaysi qismlarda yo‘qoladigan bosim quyidagicha aniqlanadi:

(6.11) bunda, H – inshootga ta’sir etuvchi hisobiy bosim; ∑ &#55297;&#56321; i -qarshilik koeffitsiyentlari yig‘indisi, ∑ &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; &#55297;&#56321; i = + +k 1 ...... n + chik Filtratsiya suv sarfini hisoblashda har doim suv o‘tkazmaydigan qatlamning hisobiy chuqurligi Txism uning haqiqiy chuqurligiga teng, ya’ni Txism =Txak; Suv o‘tkazmaydigan qatlam yuzasi yaqin joylashganda solishtirma filtratsiya suv sarfi (6.12) bunda ∑ &#55297;&#56321; i m − T x m ии = T хак bo‘lganda qarshilik koeffitsiyentlari yig‘indisi; Kf – zaminning filtratsiya koeffitsiyenti, m/sut. Qarshilik koeffitsiyenti uslubida zamin gruntining filtratsiyaga umumiy mustahkamligi yo‘l qo‘yiladigan gradiyent Jy k. bilan baholanadi, ya’ni zamin grunti mustahkamligi shartida quyidagi moslik bo‘lishi kerak JH ≥ Jйк . bunda JH – bosimning nazorat qiluvchi gradiyenti; Jy k. – zamindagi gruntga va inshoot sinfiga bog‘liq yo‘l qo‘yarlik gradiyent qiymati (2 -jadval). 2- jadval Gruntga va inshoot sinfiga bog‘liq yo‘l qo‘yarlik gradiyent qiymati Замин грунти Иншоотнинг капиталлик синфи бўйича J йк қиймати I II III IV Зич гил Қумоқ грунт Қум: йирик ўртача донадор майда 0,9 0,45 0,36 0,3 0,23 1 0,5 0,4 0,33 0,25 1,1 0,55 0,44 0,36 0,27 1,2 0,6 0,48 0,4 0,3 Bosimning nazorat qiluvchi gradiyenti quyidagi formula orqali aniqlanadi

J k = H /( ∑ &#55297;&#56321; i T хис ’ (6.13) Maksimal chiqish gradiyenti S.N.Numerov formulasi bo‘yicha quyidagicha aniqlanadi: J чик = ( Н T / 1 )(1/ α &#55297;&#56321; ∑ ‘‘ ) (6.14) bunda T1 va ∑ &#55297;&#56321; '' lar Txis'' bo‘yicha hisoblanadi; S=0 bo‘lganda, α= − 1- ( T T 2 / 1 ) 2 Chiqish gradiyenti Jchik  0,5…0,7 bo‘lganda zamndagi gruntni bo‘rtib chiqishga tekshirib ko‘rish lozim bo‘ladi. To‘g‘ri chiziqli kontur filtratsiya usuli To‘g‘ri chiziqli kontur filtratsiya uslubini birinchi bo‘lib, ingliz injeneri B. Blyay tomonidan taklif qilingan. Bu uslub kichik inshootlarni yetarli aniqlikda hisoblashda, yirik inshoot flyutbetlarining shaklini oldindan belgilab olishda ishlatiladi. B.Blyay uslubi bilan zaminda filtratsiya deformatsiyalarini sodir bo‘lmaslik sharti asosida yer osti konturining yo‘l qo‘yarlik yoyilgan uzunligi aniqlanadi, bunda flyutbet bilan gruntning o‘zaro tutashgan yeridan o‘tuvchi filtratsiya yo‘li eng xavfli yo‘l hisoblanadi. B.Blyay flyutbet bilan gruntning tutashgan yeridan singib o‘tuvchi filtratsiya oqimining tezligi va bosimini aniqlash uchun Darsi qonunini qo‘llaydi. Bunda oqimning barcha nuqtasida uning tezligi miqdor jihatdan o‘zgarmaydi va bir-biriga teng deb hisoblanadi. Blyayning fikricha ϑ va Kf o‘zgarmas sonlar hisoblanadi. Agarda tezlik va filtratsiya koeffitsiyenti o‘zgarmas miqdor bo‘lsa, pyezometrik nishabligi ham o‘zgarmas bo‘lishi shart. Bundan filtratsiya oqimining pyezometrik bosimi to‘g‘ri chiziq qonuniga asosan flyutbet oxiri tomon kamayib boradi. Shu tufayli bu usul to‘g‘ri chiziqli kontur usulubi degan nom olgan. Filtratsiya oqimining pyezometrik nishabligi ga teng, bunda H – ta’sir etuvchi bosim; L– flyutbet suv L

o‘tkazmaydigan qismining yer osti konturi uzunligi. Darsi qonuni bo‘yicha ϑ =K Jf * ga teng, bunda Kf – zamin gruntining filtratsiya koeffitsiyenti. Inshoot zaminida filtratsiya oqimining tezligi yo‘l qo‘yarlik tezlikdan kichik bo‘lishi shart: к . (6.15) bundan (6.16) Йўл қўярлик nishablikka teskari bo‘lgan kattalikni nishablik koeffitsiyenti deb belgilab, quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz: (6.17) Nishablik koeffitsiyenti C ning turli gruntlar uchun qiymatlar –jadvalda keltirilgan. 3 - jadval Nishablik koeffitsiyenti C ning qiymatlari Gruntlarning nomi C Gruntlarning nomi C Loyqa (balchiq) 8 Shag‘al 3,5 Mayda qum 6 Sog‘ 4-3,5 O‘rta qum 5 Qumoq 3-3,5 Yirik qum 4 Chirigan torf 8 Galechnikli 3 Chirimagan torf 5 Bosimning to‘g‘ri chiziqli konuniyat bilan o‘zgarishiga ko‘ra, bosim epyurasi to‘g‘ri burchakli uchburchak ko‘rinishida bo‘ladi. Uchburchakning bir kateti bilan yer osti konturining yoyilgan uzunligi, ikkinchisi bilan esa ta’sir etuvchi bosim ifodalanadi (10 - rasm).

10 - rasm. To‘g‘ri chiziqli kontur filtratsiya uslubi bo‘yicha bosim epyuralarini qurish: a – flyutbet sxemasi; b – yoyilgan kontur bo‘yicha bosim epyurasi. Yer osti konturining ixtiyoriy nuqtasidagi bosim uning ordinatasini masshtab bo‘yicha o‘lchash orqali aniqlanadi yoki quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: (6.18) bunda, lx - yer osti konturi yoyilgan uzunligining oxiridan ko‘riladigan nuqtagacha bo‘lgan masofa.

Uzaytirilgan kontur chiziqli filtrsiya uslubi R.R.Chugayev tomonidan ishlab chiqilgan bu uslubda yer osti konturi uzunligi bo‘yicha bosimning chiziqli o‘zgarishi asos qilib olinib, unda filtratsiya oqimining tik (vertikal) yo‘li bo‘yicha kirishdagi va chiqishdagi qo‘shimcha bosim yo‘qolishlari hisobga olingan. Bu uslub yordamida bosim epyurasi quriladi va kontur alohida uchastkalarining gradiyentlari aniqlanadi (kirish, chiqish va uzunlik bo‘yicha). Bosim Txis/ chuqurlik uchun hisoblanadi va virtual uzunlik quyidagi formuladan aniqlanadi: L вир = L хак + 2 0 * ,44 Т хис / (6.19) Yer osti konturining yoyilgan haqiqiy uzunligi oxirining uchlaridan ikki tomonga 0,44Txis/ kesma qiymati qo‘yilib vertikal uzunlik topiladi. Bu kesmalar kirish va chiqishdagi bosim yo‘qolishlarini hisobga oladi (11 rasm). Kon turining haqiqiy uzunligi Lxak ning chetlaridan ikki tomonga 0,44Txis/ kesmalarini qo‘yib virtual uzunlikning qiymatiga ega bo‘lamiz. Bu kesmalar konturining kirish va chiqish uchastkalaridagi qo‘shimcha bosim yo‘qolishlarini hiobga oladi. Bosim epyurasi avval vertikal uzunlik (11- rasmdagi A B− chiziq) bo‘yicha quriladi, so‘ngra haqiqiy uzunlik chegarasining kirish va chiqish vertikal uchastkalarida tuzatiladi. Buning uchun vertikal uchastkaning 2nuqtasidan A B− chiziq bilan kesishuviga qadar vertikal chiziq o‘tkaziladi. 1...2-kesmasi chiqish uchastkasidagi bosim gradiyenti Jchik ga mos keladi. Xuddi shunday bosim epyuralari konturning chiqishdagi vertikal uchastkalarida tuzatiladi. Bunday o‘zgarishdan so‘ng bosim epyuralari ordinatasi konturi xaqiqiy uzunligida 1'...2'...3'...5'...6'...7' siniq chiziqlar bo‘yicha o‘tadi. Ularning qiymatini grafikdan masshtab bo‘yicha olib (22-rasm), filtratsiyaga qarshi bosim epyurasi quriladi.

11 - rasm. Uzaytirilgan kontur chiziqli uslubi bo‘yicha flyutbet hisobi sxemalari: a-flyutbet sxemasi; b- yer osti konturiga filtratsiyaga qarshi bosimini grafik usulda aniqlash; 1...9 – flyutbet konturining sxemasi; 10 – hisobiy suv o‘tkazmaydigan qatlam. Kontur gorizontal uchastkalari bo‘yicha bosim gradiyenti quyidagicha aniqlanadi: (6.20) Maksimal chiqish gradiyenti taxminan quyidagicha aniqlanadi: (6.21) bunda, lchiq kontur vertikal uchastkaning oxirgi uzunligi; hchik - Txis'' =Tak" bo‘lganda epyuradan olinadigan bosim yo‘qolishi (11 - rasmda bu 6...6’ ordinata).

Filtratsiya ko‘rsatkichlarini gidrodinamika to‘ri orqali aniqlash. Gidrodinamika turini yasash usullari. EGDO‘ usuli, grafik usul Filtratsiya ko‘rsatkichlarini gidrodinamika to‘ri orqali aniqlash. Gidrodinamika turini yasash usullari Filtratsiya suvlarini hisoblash uchun uning harakatini ifodalovchi Laplas tenglamasini ma’lum chegaraviy sharoitlarda yechish ancha murakkab hisoblanadi. Shu sababli filtratsiya hisoblarida gidrodinamik to‘r uslubini qo‘llash masala yechimini yechishni ancha yengillashtiradi. Filtratsiya suvlari harakatini ko‘rsatuvchi shakl gidrodinamika to‘ri yoki harakat to‘ri deyiladi (12 - rasm). U tok chiziqlari (suv molekulalari harakati) va teng bosimli chiziqlar (chiziqning istalgan nuqtasida bosim o‘zgarmaydi H = const) dan tashkil topadi. Tok chiziqlari o‘rtasidagi oraliq sarf tasmasi va teng bosimli chiziqlari o‘rtasidagi oraliq bosim kamari deb ataladi. Tok chizig‘ining yuqori chegarasi flyutbetning suv o‘tkazmaydigan qismi, pastki chegarasi esa suv o‘tkazmaydigan qatlam hisoblanadi. Teng bosimlar chizig‘ining (H1 = H) yuqori chegarasi yuqori byef tubi yuzida, pastki (H2= 0) – pastki byef tubi yuzida va zamindagi drenaj (agar ular bo‘lsa) chizig‘ida joylashadi. 12 - rasm. Gidrodinamik to‘r: 1,2 – tok va teng bosimli chiziqlar; 3 – sarf tasmasi; 4 – bosim kamari; 5,6 – qurilgan gidrodinamik to‘r bo‘yicha filtratsiyaga qarshi bosim epyurasi va

filtratsiya oqimining pastki befga chiqishdagi gradiyentlari; 7 – suv o‘tkazmaydigan qatlam. Gidrodinamik to‘r yordamida filtratsiya oqimining hamma parametrlari bosim, gidravlik gradiyent, tezlik va suv sarfini aniqlash mumkin. Gidrodinamik to‘rining afzalligi shundaki, filtratsiya oqimi parametrlarini hisoblash juda oddiy, ularni filtratsiya oblastining istalgan nuqtasida aniqlash mumkin. Gidrodinamik to‘rni qurishda grafik, elektrogidrodinamik o‘xshashlik (EGDO‘) uslublaridan keng foydalaniladi. Gidrodinamik to‘rni grafik usulda qurishda quyidagi chegaraviy shartlar qabul qilinadi: oqim chizig‘ining yuqori chegarasi inshoot yer osti konturi, pastki chegarasi suv o‘tkazmaydigan qatlam hisoblanadi. Agar suv o‘tkazmaydigan qatlam juda chuqur joylashgan bo‘lsa, u holda uning o‘rniga t=2,5 ln chuqurlikda joylashgan shartli suv o‘tkazmaydigan qatlam qabul qilinadi, bunda ln - yer osti konturi yotiq proyeksiyasi. Teng bosimlar chizig‘ining yuqori chegarasi, yuqori byef tubi yuzasida, pastki chegarasi – pastki byef tubi yuzasida va zamindagi drenaj (agar u bo‘lsa) chizig‘ida joylashadi. Sarf tasmalari va bosim kamarlari soni, masalan talab qilingan aniqlikda yechilishiga bog‘liq holda tanlanadi va butun son bo‘lishi lozim. Δ S va Δ l qadamlari qancha kichik bo‘lsa, filtratsiya oqimi parametrlari yuqori aniqlik bilan hisoblanadi. Δ S / Δ l nisbatni to‘r shaklining koeffitsiyenti deyiladi. Δ S / Δ l=1 bo‘lsa to‘r kvadrat shaklda bo‘ladi va u hisoblarning yuqori aniqligini ta’minlaydi. M = L P/ nisbat to‘r moduli deyiladi, bunda L - sarf tasmalari soni; P -bosim kamarlari soni. Har bir aniq chegaraviy shartlar uchun to‘r moduli o‘zgarmas bo‘ladi M = L P/ = sonst. Gidrodinamik to‘rni grafik uslubda qurishda ortogonalnik (to‘g‘ri burchaklilik), uzluksizlik, tok chiziqlari va teng bosimlar chiziqlarining ravon bo‘lishi asos qilib olingan. To‘r masshtab bo‘yicha chizmada quriladi. Sarf tasmalar sonini. Δ S / Δ l = 1 deb qabul qilinadi. Filtratsiya oblastini sarf lentalari soniga bo‘linadi va tok chiziqlari o‘tkaziladi. So‘ngra egri chiziqli katakli to‘rlar

qabul qilingan Δ S / Δ l nisbat bo‘yicha tok chiziqlarini tuzatish bilan kvadrat shakliga keltiriladi. Yer osti konturining shpunt devorlari oldidan to‘r kataklari egri chiziqli kvadrat bo‘lmagan ko‘p burchakli bo‘ladi. (23 - rasmga qarang). Filtratsiya sohasining ixtiyoriy nuqtasidagi bosim quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: (6.22) bunda n - flyutbet suv o‘tkazmaydigan qismi oxiridan hisoblangandagi bosim kamarlari soni; H - ta’sir etuvchi bosim; P - to‘rdagi kamarlarning umumiy soni. Bosim gradiyentini aniqlash uchun tok yo‘nalishiga filtratsiya oblastining ichida ikkita nuqta olinadi, bosimlar orasidagi farq topiladi va uning qiymatlarini tok chizig‘i bo‘yicha olingan nuqtalar orasidagi masofaga bo‘linadi. Ta’sir etuvchi bosim H qiymatiga to‘g‘ri keluvchi teng bosimli to‘g‘ri chiziqlar orasidagi bosim gradiyenti quyidagi formuladan iborat. (6.23) bunda Δ l - tanlangan nuqtalar orasidagi masofalar. Ixtiyoriy egri chiziqli kvadratdagi o‘rtacha tezlik (6.24) Inshoot zaminidan o‘tadigan filtratsiya sarfi quyidagi formuladan aniqlanadi (6.25) Elektrogidrodinamik o‘xshashlik (EGDO‘) usuli Murakkab va turli filtratsiya masalalari yechishda akad. N.N. Pavlovskiy tomonidan ishlab chiqilgan elektrogidrodinamik o‘xshashlik uslubi eng ko‘p qullaniladi. Bu uslub filtratsiya suvlarining g‘ovak muhitdagi statsionar harakati va elektr tokining tok o‘tkazuvchi muhit bo‘yicha harakati o‘rtasidagi o‘xshashlikka (4 - jadval) asoslangan. Chunki har ikkalasi uchun Laplas tenglamasi to‘g‘ri hisoblanadi. 4 - jadval

Filtratsiya oqimi va elektr toki o‘rtasidagi o‘xshashlik Elektr toki Filtratsiya oqimi Elektr potensiali U Pyezometrik bosim h Solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik Filtratsiya koeffitsiyenti Kf S =1/ Tok zichligi i Filtratsiya tezligi ϑ Om qonuni i =−c U∂ / dl Darsi qonuni ϑ =−k h∂ /∂l Elektr potensiali uchun Laplas tenglamasi ∂2U ∂2U ∂2U + + = 0 dx2 ∂y2 ∂z2 Bosim uchun Laplas tenglamasi ∂2h ∂2h ∂2h + + = 0 dx2 ∂y2 ∂z2 Chegaraviy shartlari: himoyalangan yuza ∂U /∂n bunda n – normal ekvipotensial yuza U=const Chegaraviy shartlari: suv o‘tkazmaydigan yuza ∂h/ dl bunda n – normal teng bosimli yuza h= const Tok kuchi I Filtratsion oqim sarfi Q Elektr maydoni kuchlanishi E=(U1 –U2)/l Filtratsion oqim gradiyenti J=(h1-h2)/l EGDO‘ uslubi filtratsiya masalalarini tekis, rejali va fazoviy modellarda yechish imkonini beradi. Tekislikda filtratsiya masalalari EGDO‘ uslubida yechilganda filtratsiya sohasi elektr o‘tkazuvchi qog‘oz yoki elektrolit bilan almashtiriladi. Modelning chegaraviy shartlari haqiqiy sharoitga mos kelishi zarur. EGDO‘ asbobida (13 - rasm, a) suv o‘tkazuvchi grunt maxsus elektr o‘tkazuvchi qog‘oz, elektr suyuqligi yoki metal zar qog‘oz bilan ajratiladi. Filtratsiya masalalarini EGDO‘ usulida yechish EGDO‘ asbobi deb ataluvchi elektrik modelda amalga oshiriladi. Modellashtirish qonuniyatiga ko‘ra elektrik model o‘rganilayotgan filtratsiya sohasini qandaydir chiziqli masshtabda ifodalashi lozim. Bunda modelning elektr o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentini filtratsiya koeffitsiyentiga proporsional deb qabul qilinadi va chegaraviy shartlar o‘xshashligi saqlanadi.

EGDO‘ asbobida filtratsiya sohasi maxsus elektr o‘tkazuvchi qog‘oz, elektr o‘tkazuvchi muhitda qabul qilingan masshtabda yasaladi, inshoot byeflari uchastkalarida esa SH1 - SH2 shinalari (yo‘g‘on elektr sim) joylashtiriladi. Modeldagi elektr o‘tkazuvchi materialda bir xil potensialli nuqtalarni topish va ekvipotensial chiziqlarni chizish hamda gidrodinamik to‘rni chizish asosiy vazifa hisoblanadi. Buning uchun Uitston ko‘prikchasidan foydalaniladi (24 - rasm, b). Ma’lumki qarshilik ko‘prikchasidagi 1 nuqtada elektr toki ikki tarmoqqa ajralib 2 nuqtada birlashadigan bo‘lsa, u holda tarmoqlarni tutashtiruvchi o‘tkazgichning 3 va 4 nuqtalarida agar R1 : R2 = R3 : R4 , ya’ni potensiallar teng bo‘lsa, tok bo‘lmaydi va galvanometr nolni ko‘rsatadi. Boshqa hollarda galvanometr tokning potensial oz bo‘lgan tomonga qarab oqishini ko‘rsatadi. 3 - rasm. EGDO‘ asbobi sxemasi: a-kontur va elektr zanjiri sxemasi; b – Uitston ko‘prikchasi sxemasi . EGDO‘ asbobining elektr zanjiri ta’minlovchi va o‘lchovchi ikki tarmoqdan iborat. Ta’minlovchi tarmoq tarkibiga doimiy tok manbasi Ak, kalit K1, reostat P, ampermetr A, voltmetr V, tok o‘tkazuvchi maydon P kiradi. O‘lchovchi tarmoq esa SH1 va SH2 shinalardan, reoxord Re, galvanometr va igna qisqichdan iborat. SH1 va SH2shinalarda U1 va U2 potensiallar ushlab turiladi, ularning farqi U = −U1 U2 inshoot yuqori va pastki byeflaridagi suv sathlari farqiga teng bo‘lgan bosimga mos keladi.

Modellashtirishda bosim h potensialning absolyut qiymatlaridan emas, balki nisbiy qiymatlaridan foydalaniladi. hn = (hx −hmin)/(hmax −hmin); Un = (Ux −Umin)/(Umax −Umin); (6.26) bunda hx va Ux – mos ravishda qaralayotgan yuzadagi bosim va potensial; hmin va hmax , Umax va Umin – bosim va potensialning mos ravishda maksimal va minimal qiymatlari. Bosimning qiymati gidrodinamik to‘r xarakteriga ta’sir etmagani uchun ekvipotensiallarni qurishda U = 1 va h = 1 deb qabul qilinadi. So‘ngra kuchlanish teng bo‘laklarga bo‘linib (odatda n = 5; 10 yoki 20 deb olinadi), reoxord ko‘rsatkichini qandaydir kuchlanishga o‘rnatiladi va modelda shu ko‘rsatkichga mos keluvchi nuqta igna uchli asbob yordamida qidiriladi. Modelda nuqta to‘g‘ri topilganda galvanometr ko‘rsatishi nolga teng bo‘ladi. Modelda topilgan bir xil potensialli nuqtalar ravon chiziq bilan birlashtiriladi. Bu chiziq ekvipotensial yoki teng bosimli chiziq hisoblanadi. Ekvipotensial chiziqlari chizilgandan so‘ng grafik usulda oqim chiziqlari quriladi. Oqim chiziqlarini chizganda ularning uzluksizligi va ekvipotensial chiziqlar bilan o‘zaro kesishish joyida ortogonal bo‘lishiga rioya etiladi. Bosimli filtratsiyani boshqarish usullari (drenajlar, shpuntlar va x.k.) Drenajlar to‘g‘risida tushuncha. Drenajlar inshoot yer osti konturining suv o‘tkazmaydigan qismida joylashgan qurilma bo‘lib, ular filtratsiya suvlarini qabul qilish va chiqarib yuborish hamda filtratsiya bosimini kamaytirish uchun xizmat qiladi. Ular inshoot qirg‘oqlari va zaminlarida harakat qilayotgan filtratsiya bosimini boshqaradi. Drenajlar gruntli materiallardan (shag‘al, galechnik, shag‘al- galechnik aralashmasi, mayda va katta zarrali qum), g‘ovakli betonlardan hamda filtratsiya koeffitsiyenti yuqori bo‘lgan mineral tolali materiallardan barpo etiladi. Suv dimlovchi inshootlarda, asosan, yotiq holda (gorizontal) va tik (vertikal) drenajlar o‘rnatiladi. Yotiq drenaj filtratsiya koeffitsiyenti katta bo‘lgan gruntli materiallardan qurilib, to‘shama ustiga yopiq holda (gorizontal) yotqiziladi, tik

(vertikal) drenaj esa burg‘u quduqlar ko‘rinishida bo‘ladi. Har qanday drenaj ham suv qabul qiluvchi va suv chiqaruvchi qismlardan tashkil topadi. Hamma vaqt ham bu ikki qism birgalikda ishlayvermaydi. Ba’zi bir hollarda suv qabul qiluvchi qism suv chiqarish vazifasini ham bajaradi. Drenajlarning joylashgan o‘rni. Suv dimlovchi inshootlarda drenaj suv urilmadan keyin, risberma, suv urilma va to‘g‘on tanasi tagida, shuningdek, ponur oxirida joylashtiriladi (14 - rasm). Risberma tagida joylashtirilgan drenaj (14 - rasm, a) filtratsiya oqimi ta’sirida zamindan grunt zarralarini chiqib ketishiga yo‘l quymaydi va flyutbetning suv o‘tkazmaydigan qismi tagidan filtratsiya suvlarini chiqarib yuboradi hamda flyutbetga ta’sir qiluvchi bosimini o‘zgartiradi. To‘g‘on tanasi tagida joylashgan drenajlar (14 - rasm, b) yer osti konturining ikkita uchastkasidagi filtratsiya bosimini pasaytiradi. Suv urilma tagida yoki to‘g‘on tanasi tagida joylashtirilgan drenajlar filtratsiya suvlarini to‘siqlarga uchratmasdan pastki byefga chiqarib yuborishi kerak. Agar drenaj suv urilma tagida joylashtirilsa (14 – rasm, d), filtratsiya bosimi drenaj o‘rnatilgan qism uzunligi bo‘yicha pasayadi va shu bilan birga yuqori byef uchastkasi tomoniga yo‘nalgan bosim kamayadi. Ponur oxirida joylashgan drenaj (14 – rasm, ye) galereya sifatida ishlatiladi.

14 – rasm. Inshoot yer osti konturida drenajlarni joylashtirish sxemalari: a - suv urilmadan keyin risberma tagida; b – suv urilma tagida; d – to‘g‘on tanasi tagida; ye – ponur oxirida; 1 – drenaj; 2 – drenaj galereyasi. Drenajlarning teskari filtrlari. Filtratsiya suvlari harakat qiladigan grunt drenajning suv qabul qiluvchi qismi bilan doimiy aloqada bo‘ladi. G‘ovakligi katta bo‘lgan drenaj, masalan, tosh yoki graviy-galechnik aralashmasidan barpo etiladi va u bilan aloqada bo‘lgan grunt zarralari filtratsiya oqimi natijasida drenaj g‘ovaklariga tushadi. Grunt zarralarining ko‘chishini oldini olish uchun drenaj bilan aloqa qilish chizig‘i bo‘ylab teskari filtrlar o‘rnatiladi, ular bir yoki bir necha qatlam qilib joylashtiriladi. Har bir qatlam qalinligi 0,2 m dan katta qabul qilinadi. Ko‘p qatlamli filtrlarda keyingi qatlam grunt zarralaridan katta bo‘ladi, shuning evaziga filtratsiya oqimi ta’sirida mayda zarralarni keyingi qatlam katta g‘ovakliklariga o‘tmasligi ta’minlanadi. Ba’zi bir hollarda drenaj teskari filtrlari bir qatlamli bo‘lishi mumkin. Bunday drenaj (teskari filtrlar) odatda, suv urilma plitasi tagida, to‘g‘on tanasi tovonining tagida yoki risbermada o‘rnatiladi. Shpuntli devorlar inshoot zamini gruntlari yuqori suv o‘tkazuvchan va bosim gradiyenti grunt uchun yo‘l quyiladigan qiymatdan katta bo‘lganda yer osti konturi uzunligini uzaytirish uchun o‘rnatiladi. Shpuntli devorlarning o‘rnatilish chuqurligi ularning qanday materialdan tayyorlanishi hamda gruntning turiga bog‘liq. Shpuntli devorlar ularning o‘rnatilish chuqurligi 5.6 m gacha bo‘lganda yog‘ochdan, o‘rnatilish chuqurligi 20.30 m gacha bo‘lsa metalldan, 30 m va undan ortiq bo‘lsa temirbetondan quriladi. Shpuntli devorlarning o‘rnatilish chuqurligi 2,5 m dan kam bo‘lmasligi kerak. Shpuntli devorlar zamin gruntining suv o‘tkazuvchanligi katta bo‘lgan gruntlarida ishlatiladi. Yer osti konturida shpuntli devorlar bir-uch qatorli joylashtiriladi (15 - rasm).

15 – rasm. Yer osti konturida shpunt devorlarining joylashish sxemalari: a, b, d – bir qatorli; e, f, g – ikki qatorli. Foydalanish bo‘yicha 6.15 - rasm, a, b, d dagi sxemalar ishonchlidir. Suv urilma oxirida shpunt devorlarini o‘rnatish maqsadga muvofiq emas, chunki suv urilmada su’niy ravishda filtratsiya bosimini ortishiga sabab bo‘ladi va o‘z navbatida uning qalinligini oshirishga tug‘ri keladi. Zamin gruntlarida filtratsiya deformatsiyasi. Suffoziya va uning turlari. Zaminlarning filtratsiya deformatsiyasi Filtratsiya deformatsiyalari haqida tushuncha. Gruntlarning filtratsiya deformatsiyalari deb, gruntlarda filtratsiya oqimi ta’siri ostida paydo bo‘ladigan deformatsiyaga aytiladi. Gruntlarning filtratsiya deformatsiyalariga qarshilik ko‘rsatish qobiliyati esa filtratsion mustahkamligi deyiladi. Filtratsiya deformatsiyalari ma’lum muddatdan so‘ng to‘xtaydigan va inshoot yaxlitligiga ta’sir etmaydigan xavfsiz hamda inshootni deformatsiyalanishiga olib keladigan xavfli bo‘lishi mumkin. Filtratsiya deformatsiyalariga moyil zamin gruntlarda inshootni loyihalashda xavfli filtratsiya deformatsiyalari bo‘lmaslik sharti qo‘yiladi. Qarshilik koeffiiyentlari uslubida zamin gruntining filtratsiya umumiy mustahkamligi yo‘l quyiladigan gradiyenti (Jn) y k. bilan baholanadi va uning qiymatlari 6.5-jadvalda keltirilgan.

5-jadval Zamin gruntining umumiy mustahkamligini nazorat qiluvchi yo‘l kuyiladigan gradiyentlar (Jn) y k. qiymatlari Заминнинг юқори қатламларидаги грунтлар Иншоот синфлари I II III IV Зич гил 0,40 0,44 0,48 0,52 Йирик қум. шағал 0,25 0,28 0,30 0,33 Қумоқ 0,20 0,22 0,24 0,26 ўртача йирикликдаги қум 0,15 0,17 0,18 0,20 Майда қум 0,12 0,13 0,14 0,16 Zamin grunti mustahkamligi shartida quyidagi moslik bo‘lishi kerak: J н ≥ ( J н ) й к . (6.27) bunda, Jn – bosimning nazorat qiluvchi gradiyenti, quyidagi formula yordamida aniqlanadi: (6.28) bunda, ∑ &#55297;&#56321; − Т хис ’ - da qarshilik koeffitsiyenti yig‘indisi. Filtratsiya deformatsiyalari turlari. Qoyamas gruntlarda filtratsiya deformatsiyalarining to‘rtta turi uchraydi: suffoziya, kontaktli yuvib ketilish, filtratsiyali bo‘rtib chiqish, kontaktli turtib (bo‘rtib) chiqish. Deformatsiyaning u yoki bu turining paydo bo‘lishi filtratsiya oqimi parametrlaridan biri bosimning gidravlik gradiyenti va gruntning mexanikaviy tavsiflari– zarralar diametri, hajmiy og‘irlik, nojinslilik koeffitsiyenti, tishlashishlar bilan baholanadi. Yo‘l qo‘yilmaydigan filtratsiya paydo bo‘lishi imkoniyatini baholash har bir deformatsiya turi uchun o‘z ko‘rsatkichlari bo‘yicha o‘tkaziladi. Suffoziya. Suffoziya ikkita mexanikaviy va kimyoviy suffoziya turlariga bo‘linadi Mexanikaviy suffoziya filtratsiya oqimi tufayli gruntning mayda zarralarini grunt massividagi yirikroq g‘ovakliklar orqali harakatlanib o‘tishdir. Bunday suffoziya agar grunt zarralari ichida harakatlansa ichki, mayda zarralar filtratsiya oqimi bilan grunt massividan chiqarib yuborilsa tashqi bo‘lishi mumkin. Kimyoviy suffoziya suvda eriydigan tuzlarni gruntda erishi va ularni filtratsiya

oqimi orqali chiqarib yuborishi bilan tavsiflanadi. Kelgusida faqat mexanikaviy suffoziya ko‘rib o‘tiladi va uni qisqartirib suffoziya deb yuritiladi. Suffoziya quyidagi hollarda ro‘y bermaydi: bosimning kichik gradiyentlarida, bog‘langan gruntlarda va nojinslilik koeffitsiyenti ɳ≥10...20 bo‘lganda gruntlarda (6.16 - rasm). Minimal (buzuvchi) Jbuzc gradiyenti va zamin gruntini suffoziyaga qarshi mustahkamligini ta’minlaydigan ɳ koeffitsiyentining bog‘liqlik egri chizig‘i yo‘l qo‘yiladigan Jy kc. gradiyentlar zaxira koeffitsiyenti kiritish bilan chegaraviy buzuvchi gradiyentlardan kichik qabul qilinadi. 17 - rasmda yo‘l qo‘yiladigan gradiyentlar qiymatlari egri chiziqdan pastda joylashgan to‘g‘ri (uzuq-uzuq) chiziq ko‘rinishida tavsiflangan. 16 - rasm. Jbuzs = f ( )ɳ bog‘lanish 6.17 - rasm. Bo‘rtib chiqish hisobiy grafigi. sxemasi. Gruntlarni tutashgan joyidan o‘pirilishi va yuvilishi Filtratsiyali bo‘rtib chiqish. Yuqoriga ko‘tarilayotgan filtratsiya oqimi tufayli gruntning ajralib chiqishi va siljishi paydo bo‘lishi filtratsiya deformatsiyasining filtratsiyali bo‘rtib chiqish turi deb ataladi. U flyutbetning suv o‘tkazmaydigan qismi (masalan, suv urilma) ning maksimal bosim gradiyenti va filtratsiya oqimi pastdan yuqoriga yo‘nalganligi kuzatiladigan suv o‘tkazuvchi qismi – risberma bilan tutashgan joyida bo‘lishi mumkin (17 - rasm).

Filtratsiya oqimi oqib o‘tadigan grunt massivida filtratsiya kuchi F quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Ф =γ c VJ c , (6.29) bunda γs - suvning solishtirma og‘irligi; J c– qaralayotgan hajm chegarasida bosim gradiyenti; V – filtratsiya kuchi aniqlanayotgan grunt massivi hajmi. Agar grunt hajmini birga teng deb olinsa (masalan, bir kubometrga teng), u holda (6.29) formula F= γ cVJ c ko‘rinishini oladi va kuch N/m2 larda ifodalanadi. Grunt massivini ko‘tarishga intiladigan filtratsiya kuchiga uning o‘zining og‘irligi qarama-qarshi bo‘ladi. Bu kuchlarning tengligidan bosimning kritik gradiyenti Jkrs aniqlanadi va uning ortib ketishi gruntning bo‘rtib chiqishiga olib keladi: (6.30) bunda, γ gr - 1m3 gruntning og‘irligi; n – gruntning g‘ovakligi (birlik ulushida). Yuqoridagi (6.30) formuladan ko‘rinib turibdiki, unga γ gr va n ning amaldagi qiymatlarini qo‘ysak, bosim gradiyenti kritik qiymati odatda, 0,9…1,5 chegarasida, ba’zan esa undan katta bo‘ladi, inshootlarning filtratsiya hisoblari gruntning bo‘rtib chiqishiga yo‘l quyiladigan qiymatini inobatga Js s kr olib, bajariladi va bu qiymat ga teng bo‘ladi, bunda, kz – zaxira koeffitsiyenti bo‘lib, 1,3...1,5 ga teng deb qabul qilinadi. Inshootlarda filtratsiya hisobida bo‘rtib chiqish quyidagi shart bilan baholanadi: Jo‘rts ≥Jy k. bunda, Jo‘rts filtratsiyaning tik yo‘lida quyi befda filtratsiya oqimi chiqishi joyida bosimning o‘rtacha gradiyenti. Jo‘rts ning qiymati quyidagi formula yordamida aniqlanadi : (6.31) bunda, huch – shpunt devorining uch qismi (oxiri) dagi bosim; S – shpunt devori chuqurligi (17 - rasm) (6.30) formuladagi huch o‘rniga

(6.32) ni qo‘yishni taklif etadi, bunda, amalda &#55297;&#56321; = 0,7...0,8 ga teng. huch ning qiymati gidrodinamik to‘r yoki qarshilik koeffitsiyenti uslubi bilan chizilgan bosimlar epyurasi bo‘yicha aniqlash mumkin. Agar Jo‘rtc ≥ Jy kc. S ning yo‘li ta’minlamasa, teskari filtr qatlami ustidan tosh to‘kiladi yoki uzunligi uzaytiriladi. Kontaktli bo‘rtib chiqish. Bu filtratsiya deformatsiyasi turi grunt zarralarini yirikroq grunt bilan kontakt zonasida bo‘rtib va qatlam ajralib chiqishi bo‘lganda kuzatiladi. Kontaktli bo‘rtib chiqish filtratsiya oqimini quyi befda risberma ostida yoki drenajda oqib chiqish joyida, shuningdek, teskari filtr qatlamlari orqali filtratsiya oqimining harakatlanishida ro‘y berishi mumkin. Kontaktli bo‘rtib chiqishi birikkan va birikmagan gruntlarda uchraydi. Birikmagan gruntlarda kontaktli bo‘rtib chiqishi paydo bo‘lishi imkoniyatini baholash 30-rasmda keltirilgan grafik bo‘yicha o‘tkaziladi, bunda yirik donador qatlamning nojinslilik koeffitsiyentining turli xil qiymatlarida nisbat va yo‘l quyiladigan variant o‘rtasidagi ɳ bog‘liqlik o‘z ifodasini topgan. Agar gradiyentlar qiymati egri chizig‘idan pastda joylashgan bo‘lsa, ular yo‘l quyiladigan hisoblanadi. 18 - rasm. Kontaktli bo‘rtib chiqish sharoitlarini baholovchi grafigi.

Birikkan gruntlarda kontaktli bo‘rtib chiqish paytida gil zarralarining chiqishi kuzatiladi. Kontaktli bo‘rtib chiqishni baholash uchun 30–rasm b, dagi grafikdagi yotiq o‘ki bo‘ylab teskari filtrning ɳ= D'60 / D'10 nojinslilik koeffitsiyenti, tik o‘qida esa ushbu gruntning o‘rtacha diametri joylashtiriladi. Grafik maydonchasi ikkita tavsifning yo‘l quyiladigan 1 va yo‘l quyilmaydigan 2 bo‘lingan. Agar grunt parametrlari tavsiflarning yo‘l quyiladigan qismida to‘g‘ri kelsa, kontaktli bo‘rtib chiqish holati ro‘y bermaydi. Grafikdan foydalanishda quyidagi shart quyiladi: pastdan yuqoriga J≥3 qarab tik filtratsiyada, ya’ni da birikkan gruntning namlik koeffitsiyenti 0,95 ga teng yoki undan katta bo‘lishi kerak. Yirikroq gruntning Dmin ≥ 3mm bo‘lishi kerak. minimal o‘lchamlari. Kontaktli yuvib ketish. Filtratsiya deformatsiyalarining bunday turi yirikligi turlicha bo‘lgan ikkita (masalan, birikmagan – qum va shag‘al yoki gil va oraliq shag‘alsimon) gruntlar kontakti oqimi ta’siri ostida yuzaga keladi. Kontaktli yuvib ketish teskari filtr va inshootlarning tabiiy zaminlarida yirik donador materiallardan qatlam mavjud holatlarda ro‘y berish mumkin va u ikkita grunt kontaktiga haqiqiy bosim gradiyenti buzuvchi bosim gradiyentidan Jbuzk r. >1,3 qiymati ikkita oraliq qatlamlar diametrlari D10 va d10buz nisbati hamda maydaroq gruntning ishqalanish koeffitsiyenti tg φ ga bog‘liq. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bo‘lganda kontakt bo‘ylab filtratsiyaning yo‘l quyiladigan gradiyenti ga teng va ning qiymati 0,1...0,02 gacha kamayadi. bo‘lganda Birikkan gruntlar (masalan, gil) uchun buzuvchi gradiyent dinamik koeffitsiyenti 0,95 ga teng yoki katta va ortiq graviysimon gruntning minimal diametri Dmin ≈3mm bo‘lgan Jbuzk r. = 0,6...0,8 ga teng bo‘ladi.

Teskari filtrlar yiriklik tarkibini tanlash Teskari filtrlar drenajlarning qabul qiluvchi qismi hisoblanib, ular grunt zaminlarini filtratsion deformatsiyalardan himoya qiladi va filtratsion oqimni erkin chiqishini ta’minlaydi. Teskari filtrlarni tabiiy bog‘lanmagan yoki sun’iy tanlangan gruntlardan barpo etiladi. Teskari filtrlar uchun qum, shag‘alli va chaqiq toshli gruntlar qo‘llaniladi. Keyingi yillarda teskari filtrlar barpo etish uchun shisha va bazalt asosida tayyorlangan sun’iy tolasimon materiallar qo‘llanilmoqda. Teskari filtr qatlamlarida suffoziya va kolmatajga yo‘l qo‘yilmaydi. Teskari filtr bilan himoyalangan zaminlarda hamda filtrning o‘zida gruntning qatlamlarga ajralishi va kontakt yuvilish bo‘lmasligi lozim. Teskari filtrlarda filtratsion deformatsiyalarga yo‘l qo‘ymaslik uchun uni betonli inshootlarda tish tagligidan yoki flyutbetdan birmuncha yuqorida joylashtiriladi (pastki tishlar bo‘lmaganda). Filtratsion oqimning chiqish joyida tezliklarni (gradiyentlarni) baravarlashishini ta’minlash uchun tishning pastki qirrasi teskari filtr tagligidan chuqurroq joylashtirilishi lozim, chunki bu joyda nazariy jihatdan cheksiz bo‘lgan, yo‘l qo‘yarlik qiymatdan yuqori tezliklar gradiyentlar kuzatiladi. Teskari filtrning har bir qatlami qalinligi (7...8) D85 dan kam bo‘lmasligi shart, bunda D85 – zarra o‘lchami, ulardan kichik zarralar miqdori grunt massasining 85% ini tashkil etadi. Ishlab chiqarishda teskari filtrlarni barpo etishda qulaylik yaratish maqsadida filtrning har bir qatlami qalinligini 20...25 sm dan kichik bo‘lmagan o‘lchamda qabul qilinadi, suvda yotqizishda esa 50...70 sm va undan ortiq o‘lchamda olinadi. Bunday hollarda qatlamlanishi va mayda zarrachalarning olib chiqib ketilishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida gruntning nojinslilik koeffitsiyentini ɳf =D60 / D10 = 4...5 gacha o‘tkaziladi. Teskari filtr filtratsiya koeffitsiyenti minimal qiymati quyidagi tengsizlikni qanoatlantirishi lozim (6.33)

bunda ɳf -teskari filtr nojinslilik koeffitsiyenti; Kzam–zamin filtratsiya koeffitsiyenti. Teskari filtrning filtratsiya koeffitsiyenti quyidagi formula orqali aniqlanishi mumkin (6.34) bunda φ1 - zarrachalar shakli va g‘adir-budirligini hisobga oluvchi koeffitsiyenti (qum-graviyli gruntlar uchun φ1 =1, maydalangan tosh uchun φ1 = 0,35...0,4); v-suvning kinematik yopishqoqligi; d17 –zarracha o‘lchami, undan kichik zarralar miqdori grunt massasining 17% ini tashkil etadi. (6.34) formuladan bog‘lanmagan gruntli zaminlarning filtratsiya koeffitsiyentini aniqlashda ham foydalansa bo‘ladi. Yuklanishlar o‘zgarib turadigan joylarda (drenajli suv urilmalarda va gruntli to‘g‘onlar yuqori qiyaliklari mustahkamlangan choklarda) teskari filtrlar tarkibini tanlashda qat’iy talablar qo‘yiladi. Drenaj teshiklari orqali o‘tuvchi o‘zgaruvchan bosimlar ta’sir qiladigan drenajli suv urilmalarning teskari filtrlari uchun uchun oraliq qatlamlanish koeffitsiyenti (ɳm) ni D150 /d50 ≥D5011 / D501 ≥D50111 / D5011 ≥ 6 deb qabul qilinadi. agar drenaj teshiklari xavfli o‘zgaruvchan bosimlardan himoya etilgan hollarda oraliq qatlamlanish koeffitsiyentini orttirish mumkin. Bosim sekin o‘zgaruvchan joylarda, masalan, ponur yoki to‘g‘on ostidagi drenajlarda, filtrlar oraliq qatlanish koeffitsiyentini 12...15 oralig‘ida qabul qilish mumkin. Bog‘lanmagan gruntli zaminlar uchun teskari filtrlarni tanlash. Dastlabki taxminiy hisoblar uchun nojinslilik koeffitsiyenti ɳ≥10 bo‘lganda teskari filtrlarni tanlash uchun V.S. Istominaning grafigidan foydalanish mumkin (19 - rasm, a), bunda absissa o‘qi bo‘yicha filtrning nojinslilik koeffitsiyenti, ordinata o‘qi bo‘yicha yonma-yon joylashgan qatlamlar aro koeffitsiyent ɳm = D50 /d50

Ilmiy tadqiqot institutlari ma’lumotlariga ko‘ra qatlamlararo koeffitsiyent ɳm zarralar o‘lchamlari D17 - ni qatlamning yig‘ilgan zarralari o‘lchamlariga nisbati kabi, ya’ni ɳm = D17 /dsv. deb qabul qilinadi, undan kichik o‘lchamli zarralar teskari filtr qatlamida massasi bo‘yicha 17% ni tashkil etadi. 19 - rasm. Teskari filtrlarni tanlash grafiklari: a - zamindagi bog‘langan gruntlar uchun; b - zamindagi bog‘lanmagan gruntlar uchun; d - sun’iy materialli filtrlar uchun; 1 - yuklama; 2 - filtratsiya oqimi; 3 - yo‘l quyilmaydigan tavsiflar hududi; 4 - yo‘l quyiladigan tavsiflar ; Haqiqiy qatlamlararo koeffitsiyent quyidagi shartni qanoatlantirish kerak ɳ ɳ м ≥ мй к . . (6.35) bunda ɳm y k. . - yo‘l qo‘yarlik qatlamlararo koeffitsiyenti, quyidagi formuladan aniqlanadi (6.36) Yig‘ilib qoladigan zarralar dsv diametri sochilib ketmaslik shartiga ko‘ra quyidagi tengsizlikni qanoatlantirish lozim. (6.37) bunda D0- teshikchalarning o‘rtacha diametri. Teskari filtr qatlamlar filtratsiya koeffitsiyentiga quyiladigan talablar bo‘yicha dsv quyidagi tengsizlikni qanoatlantirish lozim

(6.38) “ F” belgisi filtr qatlamlari uchun aniqlanadigan qatlamlarga tegishli. Teskari filtrlar uchun suffoziyalanadigan gruntlar foydalanil-ganda ɳ ф = D 60 / D 10 ≥ 15 suffoziyalanmaydiganda - ɳf ≥ 25 ruxsat etiladi. Bog‘langan gruntli zaminlar uchun teskari filtrlarni tanlash. Bog‘langan gruntli zaminlar uchun ( Jbuz > 0,07) teskari filtr tanlash zamirida mavjud karyerdagi gruntning filtrning birinchi qatlami uchun yaroqliligini tekshirish yoki sun’iy filtrni loyihalash yotadi. (3.31- rasm, b) da filtrning nojinslilik koeffitsiyenti ɳf = D60 / D10 va uning o‘rtacha diametri D50 ga ko‘ra teskari filtrning birinchi qatlamini tanlash grafigi keltirilgan. Filtrning birinchi qatlami uchun gruntning yaroqliligi tengsizlik orqali baholanadi D 0 мак ≥ D 0 хис (6.39) Kuzatish imkoni bo‘lmagan va gradiyenti Jbuz >3 bo‘lgan filtratsion oqim ta’sir etayotgan drenajlar uchun D0xis quyidagi formula orqali aniqlanadi (6.40) bunda J –berilgan yoki hisobiy bosim gradiyenti; Ө- filtratsiya va og‘irlik kuchi yo‘nalishlari orasidagi burchak. Kuzatish imkoni hamda bosim gradiyenti J <3 bo‘lgan tashqi drenajlar uchun g‘ovaklarning maksimal diametri D0mak 15 mm dan katta bo‘lmasligi lozim. φ ning qiymatini aniqlash uchun maxsus grafiklar mavjud. Dastlabki hisoblar uchun φning quyidagi qiymatlaridan foydalanish mumkin: J 10 6,5 3,5 1 φ 0,45 0,4 0,3 0,1 Teskari filtrning qolgan qatlamlarini bog‘lanmagan gruntlar uchun ishlab chiqilgan tavsiyalardan tanlab olinadi. Teskari filtrlar uchun sun’iy materiallardan foydalanish. Yuqori qiyalikni mayda qum, qumoq, sog‘ tuproq va sifatida ularning o‘rniga grunt bo‘lmagan teskari filtrlar – 50...100 mm qalinlikdagi 10 x 100 m o‘lchamli, teshiklar diametri

dek =11...17 mkm bo‘lgan sun’iy yarim qattiq to‘shaklar, teshiklar diametri dek =14 mkm bo‘lgan shishato‘r va dek =15 mkm li shpatel tolali o‘ramdan foydalanish qulayroq. Ularni qo‘llash uchun sun’iy tola filtratsiya koeffitsiyenti Kf yoki bekitiladigan zamin filtratsiya koeffitsiyenti Kzam dan katta bo‘lishi kerak: qumli gruntlar uchun Kf ≥ 0,5, bog‘langan gruntlar uchun Kf ≥ Kzam. Tolaning filtratsiya koeffitsiyenti qiymati g‘ovaklik diametri dek va yuklama r ga bog‘liq bo‘ladi va 19 - rasm, v grafigidan aniqlash mumkin.

Adabiyotlar: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. 9. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P. Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985.

O'xshashlar

Kanallar va kanallardagi gidrotexnika inshootlari

Daryo o‘zanini tartibga solish usullari va rostlash inshootlari

Daryo oqimi gidravlikasi

Daryo o’zanining shakllanishi va gidromorfologik ifodalar

Daryo o’zanidagi tabiiy jarayonlar