Kanallar va kanallardagi gidrotexnika inshootlari - Suv xo'jaligi - Referatlar

Kanallar va kanallardagi gidrotexnika inshootlari

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3975 KB

Ko'chirib olish

Kanallar va kanallardagi gidrotexnika inshootlari Reja : 1. Kanallarning vazifasi. Ularning ko‘ndalang kesimlarining o‘lchamlari va shakllari. Kanalni trassalash Kanallardagi suv dimlash inshootlari 2. Kanal trassasini tanlash va uning bo‘ylama kesimi 3. Kanallardan suv yo‘qolishlari va ular bilan kurash choralari. Kanallarning qoplamalari 4. Kanal o‘zanini mustahkamlash 5. Kanallardagi rostlovchi inshootlar 6. Ochiq rostlovchi inshootlar 7. Quvurli rostlagichlar 8. Diafragmali rostlagichlar 9. Kanallardagi tutashtirish inshootlar 10. Sharsharalar 11. Tezoqarlar 12. Konsolli sharsharalar

Kanallarning vazifasi. Ularning ko‘ndalang kesimlarining o‘lchamlari va shakllari. Kanalni trassalash Kanallardagi suv dimlash inshootlari Kanallarning vazifasi. Bir joydan ikkinchi joyga suv o‘tkazish vazifasini bajaradigan to‘g‘ri kesimli ochiq sun’iy o‘zanlarga kanal deb ataladi. Vazifasi bo‘yicha kanallar energetik, kema o‘tkazuvchi, ichimlik suvini o‘tkazuvchi, sug‘orish, zah qochirish, yaylovlarga suv yetkazuvchi, yog‘och oqizuvchi va kompleks vazifalarini bajarishga mo‘ljallangan turlarga bo‘linadi. Energetik kanallar suv omborlari yoki daryodan gidroenelektorastansiyaga suv yetkazish vazifasini bajaradi. Energiya yo‘qotilishini kamaytirish maqsadida ular ko‘pincha ancha kichik nishablik bilan loyihalanadi. Ularning uzinligi odatda 20… 25 km dan, suv o‘tkazish sarfi esa 2000 m3/s dan oshmaydi. Kema o‘tkazuvchi kanallar. Suv transport tizimlari tarkibiga kiradigan kema o‘tkazuvchi kanallarning shakli va ko‘ndalang kesim o‘lchamlari o‘tkaziladigan kemalarning o‘lchamlariga va ular uchun ruxsat etiladigan oqim tezligiga bog‘liq ravishda qabul qilinadi. Ichimlik suvini o‘tkazuvchi kanallar yirikroq aholi maskanlari va sanoat korxonalariga suv yetkazib berish uchun xizmat qiladi. Ular yuqori ishonchlikka ega bo‘lishi va yil davomida uzluksiz ishlay olish imkoniyatini ta’minlay olishi lozim. Sug‘orish kanallari sug‘orish tizimlariga suv keltirish uchun mo‘ljallanadi. Ularning joylashuvi va sath belgilari maydonlarga kafolatlangan suv yetkazish imkoniyatini ta’minlashi lozim. Zah qochirish kanallari botqoqliklarni quritish, sug‘orish maydonlarini ikkilamchi sho‘rlanishdan saklash va drenaj suvlarini chiqarib yuborish uchun xizmat qiladi. Ular relyefning past joylaridan o‘tkaziladi. Yaylovlarga suv chiqaruvchi kanallar suv bilan ta’minlanmagan yoki kam ta’minlangan qishloq xo‘jaligi, jumladan, chorvachilikka iqtisoslashgan hududlariga suv yetkazish uchun barpo etiladi.

Baliq o‘tkazuvchi kanallar baliqlar urug‘ qo‘yadigan havzalarga suv keltirish va baliqlarni gidrotexnika inshootlariga kiritmasdan o‘tkazib yuborish uchun xizmat qiladi. Yog‘och o‘tkazuvchi kanallar yog‘ochni qayta ishlash hududlariga yog‘och yotkazib berish uchun mo‘ljallanadi. Kompleks kanallar bir vaqtning o‘zida turli vazifalarni bajaradi va ular tabiiy zahiralardan kompleks foydalanish uchun qo‘llaniladi. Suv o‘tkazib berish usuliga ko‘ra kanallar o‘zi oqar va mashinali (suv manbasidan suv nasoslar yordamida kanalga yetkaziladi) turlariga bo‘linadi. Kanalarning ko‘ndalang kesimlari to‘g‘ri burchakli, trapetsiya, poligonal, parabolik shakllarda loyihalanadi (1 - rasm). Kanallarning ko‘ndalang kesimlari ularning vazifasiga, qurilish usuliga, muhandis-geologik va trassasi bo‘yicha topografik sharoitlariga hamda ishlash rejimi, suv o‘tkazish qobiliyati qoplama bilan qoplanganligiga bog‘lik ravishda qabul qilinadi. Kanalning suv o‘tkazish qobiliyati qabul qilingan xisobiy tezlik asosida qabul qilinadi. Kanalning minimal tezligi loyqa yig‘ilmaslik sharti bo‘yicha qabul qilinadi. Eng katta tezlik qoplamasiz kanallar uchun foydalanish sharoitlaridan kelib chiqqan holda yuvilib ketish tezligidan katta bo‘lib ketmasligi kerak. Bosh sug‘orish kanallarida katta tezliklar sug‘orish maydonlariga suv o‘z oqimi bilan o‘tkazishni kamaytiradi, energetik kanallarda energiya yo‘qolishga olib keladi. Kema o‘tkazuvchi kanallar oqim tezligi kema qatnoviga qarshilik qilmasligi kerak.

1 - rasm. Kanallarining ko‘ndalang kesimlari: a - yarim qazima-yarim ko‘tarmali trapetseidal; b - poligonal; d - parabolik; e - chuqur qazilmali; f - ko‘tarmali; g - yo‘l va rezerv joylatirilgan; h,i - qiya tog‘ yon bagirli; j – qoyali gruntlarda. 1 - ko‘tarma; 2 - berma; 3 - qoplama chegarasi; 4 - daraxt ekilgan rezerv; 5 - suv olib ketuvchi ariq; 6 -inspektorlik yo‘li. Har-xil geologik va topografik sharoitlarda kanal trassasi bo‘yicha va uning ba’zi bir uchastkalarida har-xil ko‘ndalang kesimlar qabul qilinadi. Qoyamas gruntlarda kanal ko‘pincha trapetsiadal va poligonal kesimli yarim qazilma-yarim ko‘tarma kesimda o‘tkaziladi (1 - rasm, a, b). Ba’zi bir hollarda ishlab chiqarish sharoitlaridan kelib chiqqan holda parabolik kesimga yaqin qilib qabul qilinadi (1 - rasm, d). Bu holda damba balandligini kamaytirish uchun kanal kengroq va chuqurligi kamroq loyihalanadi. To‘liq qazilmada o‘tgan kanal uchastkalariga (1 - rasm, e) har 5…8 m dan keyin balandligi bo‘yicha kengligi 1 m dan kam bo‘lmagan bermalar o‘tkaziladi.

Odatda, ishlab chiqarishdan kelib chiqqan holda berma kengligi 3 m gacha qabul qilinadi. Ba’zi bir hollarda kanallar to‘liq ko‘tarmada loyihalanadi (1 - rasm, f). Bu holda yig‘ilgan toshqin suvlarini o‘tkazib yuborish uchun-quvurlar o‘rnatishga to‘g‘ri keladi. Berma yoki damba yukorisi kanaldagi maksimal suv sathidan 0,2…2 m baland qilib loyihalanadi (1 - rasm, g). Damba yuqorisining kengligi 4 m gacha qabul qilinadi. Kanalning ikkinchi tomonidan kengligi 7 m dan kam bo‘lmagan inspektorlik yo‘li loyihalanadi. Chuqurligi 5 m dan yuqori bo‘lgan kanallarning qiyaliklari ustuvorlikka tekshiriladi. Kanal bo‘yicha rezervlar joyi damba tashqi qiyaligi ustuvorligini ta’minlash asosida tanlanadi. Qiya tog‘ yon bag‘irlari uchastkalarda joylashgan kanallarda tuproq ishlari xajmini kamaytirish uchun odatda ularda damba barpo etilgan yarim qazilmayarim ko‘tarmali trapetsiadal kesimli qabul qilinadi (1 - rasm, h). Tik yon bag‘irlarda odatda kanalning bir tomonidan beton devor o‘rnatiladi (1 - rasm, i). Qoyali va yarim qoyali jinslarda kanal qiyaliklariga yetarlicha tiklik beriladi (1 - rasm, i), ba’zi bir holatlarda ular vertikal qilib loyihalanadi. qoyali jinslardagi yon bag‘irli qiyaliklar qiymati ularning mustahkamligiga, yoriqlar borligiga bog‘liq holda m = 1…0,25 qabul qilinadi.

Kanal trassasini tanlash va uning bo‘ylama kesimi Kanal trassasi yo‘nalishi uning vazifasidan kelib chiqqan holda tanlanadi. Ichimlik suvi uchun mo‘ljallangan kanallar aholi istiqomat qiluvchi maskanlaridan o‘tmasligini ta’minlash, sanitar zonalarni tashkil qilish lozim. Sug‘orish kanallari trassasi joyning yuqori nuqtalaridan, zah qochirish kanallari trassasi joyining past sathidan o‘tkaziladi. Energetik kanallar trassasini belgilashda yo‘qotilgan energiyaning minimal narxlar yig‘indisi va foydalanish davrida ketgan narxni hisobga olgan holda o‘tkaziladi. Trassani tanlashda, odatda relyefning tegishli joylarida boshlang‘ich va oxirgi punktlar orasida o‘tkaziladigan trassaning mumkin bo‘lgan variantlari ko‘rib chiqiladi. So‘ngra kanalning o‘rtacha nishabligi aniqlanadi. Qabul qilingan nishabliklar kanaldagi suv oqimi tezligi yo‘l quyiladigan tezlikdan katta bo‘lsa, uni uchastkalarga bo‘linadi, trassaning eng noqulay joylarida tutashtiruvchi, to‘siqlardan suv o‘tkazuvchi inshootlar o‘rnatiladi. Kanal balandliklar bilan kesishganda kanal trassasi turlicha suv sathiga ega bo‘lgan uchastkalarga bo‘linadi. Uchastkalar orasidagi suv sathlari farqibalandlikka ko‘tarilishda nasos stansiyalar va undan tushishda tutashtiruvchi inshotlar yordamida bartaraf etiladi. Kanal trassasini o‘tkazishda noqulay bo‘lgan muxandis – geologik va topografik sharoitlarni chetlab o‘tishga to‘g‘ri keladi, chunki bunday noqulay sharoitlar ba’zi bir uchastkalarda kanallarni tunnellarga, lotok yoki quvurlarga almashtirishga olib keladi. Noqulay muxandis-geologik sharoitlar tog‘ jinslarining tektonik buzilishlariga, tog‘ jinslaridagi tuzlarning erishiga, suyuq oquvchan loylarning paydo bo‘lishiga, grunt suvlarining satxi kanaldagi suv suv sathidan baland bo‘lishiga, to‘liq ko‘tarmadagi kanallarning cho‘kishiga olib keladi. Kanal trassaning holati (o‘rni) qurilgan imoratlarga, sanoat korxonalariga, muhandislik inshootlariga, hosildor yerlarga ta’sir ko‘rsatadi. Kanal trassasini tanlashda kanalni to‘liq qazilmada yoki yarim-qazilma – yarim ko‘tarmada o‘tkazishga intilishimiz lozim. To‘liq ko‘tarmada o‘tgan kanallarni,

nisbatan uncha katta bo‘lmagan pastliklar bilan kesishgan joylardan o‘tkazish mumkin. Kanalning oxirgi ko‘ndalang, bo‘ylama kesimlari va trassasi qurilish ishlarini hisobga olgan variantlarni texnik-iqtisodiy asoslash asosida qabul qilinadi. Katta kanallarni loyihalashda, ularning uzun uchastkalarga ega bo‘lishi kanaldagi suv sathini ko‘tarib yuborishini hisobga olish lozim. Kanal trassasini, mumkin qadar shamol eng ko‘p esadigan yo‘nalish bilan mos kelmasligini ta’minlanish kerak. Kanal burilishlarida muz va muz parchalarining tiqilib qolish holati yuz bermasligi uchun uning botiq qirg‘oqlarida suv tezligi oshirishga erishish lozim. Buning uchun, burilish radiusi kanaldagi suv sathi kengligining besh barobariga teng qilib olinadi. Kema o‘tkazuvchi kanallar o‘qi bo‘yicha burilish radiusi eng katta o‘tuvchi kema uzunligining besh barobariga teng qilib olinadi. Kanal trassasi tanlab olingach va uni gidravlik hisobi bajarilgandan so‘ng kanalning bo‘ylama va ko‘ndalang kesimlari quriladi. Kanal o‘qi buylab olingan kesim kanalning bo‘ylama kesimi, kanal o‘qiga ko‘ndalang olingan tik kesma esa uning ko‘ndalang kesimi deyiladi. Kanal bo‘ylama kesimini tuzish yo‘li bilan shu kanal tubining nishabligi, suv satxi, damba tepasi, qazilma va ko‘tarma belgilari hamda ayni kanaldagi suvni boshqa kanallarga olish mumkinligi aniqlanadi, shuningdek, kanal bo‘ylama kesimi kanalni qurish uchun bajariladigan ish xajmi, unda inshootlarni joylashish nuqtalarini aniqlash imkonini beradi. Kanal bo‘ylama kesimning eng muhim elementi bo‘lib-kanal tubi nishabligi hisoblanadi va uni aniqlash uchun kanalning yuvilmasligini ta’minlaydigan sharoitlarni inobatga olgan holda, ularning hisob qilinadigan nishabliklari belgilangandan keyin bu nishabliklar loyihalangan kanal o‘tadigan joyning haqiqiy nishabligi bilan solishtiriladi. Bunda grunt o‘zanli kanallarning bo‘ylama kesimini loyihalashda quyidagilarni e’tiborga olish kerak: 1) kanal trassasi o‘tadigan joy nishabligi yo‘l qo‘yiladigan va hisobiy nishablikka qaraganda kattaroq bo‘ladi, bu holda byeflarni o‘zaro bog‘laydigan inshootlar qurish zaruriyati tug‘iladi; 2) kanal

trassasi o‘tadigan joy nishabligi uning yuvilmaydigan nishabligiga teng bo‘ladi, bu holda kanal tubining chizig‘i yer sathi chizig‘iga parallel holatiga yaqin o‘tadi; 3) kanal trassasi o‘tadigan joy nishabligi yuvilishga yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan va hisobiy nishablikdan kichik bo‘lishi mumkin. Bu holda kanal tubining chizig‘i yer sirti chizig‘iga parallel qilib chiziladi. Bunda kanalni yuvilishdan saqlash talablarini hisobga olish lozim. Dimlovchi inshootlarning asosiy vazifasi, bosh kanaldan hisobiy suv sathidan kam miqdorda suv o‘tkazilganda, uning tarmoqlariga suv berish uchun zarur bo‘lgan suv satxini rostlab turishdan iborat. Masalan, sutka mobaynida sug‘orishga bo‘lgan iste’molning kamayishi, tunda sug‘orishning chegaralanishi, iste’molchilarning suvni ishlata olmaslgi tufayli, ularni bir qismiga suv bermaslik (to‘xtatib kuyish) shular jumlasidandir. Tizimdan normal sharoitlarda foydalanishda, hamma suv oluvchi rostlagichlar hisobiy rejimda ishlashadi, katta kanaldagi suv satxi kichik kanalga suvni o‘zi oqib kirishini ta’minlaydi (2 - rasm, a). Katta kanalda suv satxining pasayishi, o‘z navbatida unda suv satxining pasayishiga olib keladi va bu vaqtda suv oluvchi rostlagichlarga suv o‘zi oqib kirishi ta’minlanmaydi (2 - rasm, b). Zarur bo‘lgan suv satxini ko‘tarish uchun kanalga dimlovchi inshootlar o‘rnatiladi, u suv satxini ko‘tarishni ta’minlaydi va suv oluvchi rostlagich normal rejimda ishlaydi (2-rasm, d). Suv dimlovchi inshootlar konstruktiv jihatdan ochiq yoki quvurli ko‘rinishda loyihalanadi. Katta (bosh, xo‘jaliklararo) kanallarga nisbatan kichik xo‘jalik ichidagi kanallarda quvurli konstruksiyali dimlovchi inshootlar ko‘p qo‘llaniladi. Suv dimlovchi inshootlar konstruksiyalari jihatdan ochiq rostlagichlarga o‘xshash bo‘lsada, lekin ular kanalga joylashish vaziyatlari bilan farq qiladi. Ochiq rostlagichlar katta kanalga nisbatan (300 dan 900 gacha) hosil qilib joylashtirilsa, suv dimlovchi inshootlar esa faqat kanalga ko‘ndalang holda joylashtiriladi. Dimlovchi inshootlarning o‘qlari kanal o‘qlari bilan ustma-ust tushadi. Dimlovchi inshootlar ostonasi sathi kanal tubi sathi bilan teng qilib olinadi. Jadallashgan suv sathlarida inshoot orqali suv zatvor ostidan o‘tkaziladi. Bu holda pastki byefda

energiya eng yuqori bo‘ladi va energiyani so‘ndirish sharti asosida energiya so‘ndirgichlar tanlanadi. 2 - rasm. Dimlovchi inshoot o‘rnatilganda kanalning ishlash rejimi: a - dimlovchi inshoot bo‘lmaganda kanalning normal ishlashi; b - kanaldan minimal suv sarfi o‘tkazilganda; d - dimlovchi inshoot o‘rnatilganda suv satxining dimlanishi; 1 - suv oluvchi rostlagich; 2 - katta kanal; 3 - kichik kanal; 4 - dimlovchi inshoot. Dimlovchi inshootlarning o‘rnatilishi, kanalning gidravlik ishlash rejimini o‘zgarishiga olib keladi va ularning konstruksiyasiga qo‘shimcha talablar quyiladi. Birinchidan, inshoot elementlarining qarshiliklarini yengish uchun va ikkinchidan inshootning zatvorlari ko‘tarilgan vaqtda kanalga nisbatan unda suvning tez oqishini ta’minlash uchun ham ma’lum miqdorda suv bosimi sarf bo‘ladi. Mana shu qarshiliklarni yengish uchun va suvning inshootdan tez oqib o‘tishini ta’minlash uchun sarf bo‘ladigan bosim foydasiz dimlanish deyiladi. Dimlovchi inshootlarini konstruksiyasiga quyiladigan talablardan biri foydasiz dimlanishni mumkin qadar kamaytirishdir. Kanal tubining nishabligi 0,0003 va undan katta bo‘lsa, foydasiz dimlanish ta’siri uncha uzoqqa bormaydi. Agarda kanal tubining nishabligi 0,0003 dan kichik bo‘lsa, foydasiz dimlanish ta’siri kanal buylab ancha yuqoriga dimlanib boradi. Bunda suvning oqish tezligi kamayadi va kanalni loyqa bosadi. Bundan tashqari, foydasiz dimlanish kanal dambalarini uzoq masofagacha

baland qilishga majbur qiladi. Shuning uchun bunday hollarda dimlash inshootlarining maxsus konstruksiyalaridan foydalanish lozim bo‘ladi. Agar inshootdagi suvning oqishi tezligi kanaldagi suvning oqishi tezligiga teng yoki undan kichik bo‘lsa, qo‘shimcha tezlik yaratish uchun kanaldagi suvni dimlashga ehtiyoj qolmaydi. Foydasiz bosimni kamaytiruvchi dimlovchi inshootlar ikki xil ko‘rinishdagi konstruksiyali bo‘lishi mumkin. Birinchi konstruksiya 3 - rasmda ko‘rsatilgan bo‘lib, bunda kirish qismining jonli kesim yuzasi ( ω ) kanalning jonli kesim yuzasiga ( ω 1) ga teng bo‘lsa, ularda suvning oqish tezligi ham bir-biriga teng bo‘ladi. Bunday turdagi inshootlarda inshootda foydasiz bosim qiymati juda ham kamdir. 3 - rasm. Zax qochirish kanalidagi dimlovchi inshoot.

4 - rasm. Sug‘orish kanalidagi dimlovchi inshoot. Kanalning inshoot tomonga kengayishi 1:4, inshootdan chiqishda esa 1:5 bo‘lib, bunday turdagi inshootlar zax qochirish kanallarida keng qo‘llaniladi. Ikkichni turdagi konstruksiya 4 - rasmda ko‘rsatilgan. Bunda inshoot kirish qismi jonli kesim yuzasi kanal jonli kesim yuzasi o‘lchamlariga tengdir. Inshoot oralig‘i yassi qoplamali segment zatvor yordamida qiyaliklar bilan bir tekis (baravar) qilib yopiladi. Zatvor oyoqlari qirg‘oqqa o‘rnatilgan massiv betonga biriktiriladi. Kanallardan suv yo‘qolishlari va ular bilan kurash choralari. Kanallarning qoplamalari Kanalda suv isrofi: bug‘lanish va o‘zanda yuz beradigan filtratsiya miqdorini yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Bug‘lanish miqdori kanal qurilgan joyning iqlim sharoitiga, kanalning ko‘ndalang kesimining geometrik o‘lchamlariga bog‘liq. Respub-likamizning janubiy rayonlarida ishlatilayotgan kanallarda olib borilgan tajribalar bug‘lanish natijasida bo‘ladigan suv yo‘qolishi kanalning 1,0 m2 yuzasiga o‘rtacha yiliga 0,3…0,8 m ni tashkil etishini ko‘rsatdi. Kanal tarmog‘ida bo‘ladigan asosiy suv isrofi asosan filtratsiya hisobiga bo‘ladi. Farg‘ona vodiysida o‘tkizilgan tajribalar natijasi suv manbasidan to dalagacha bo‘lgan kanallar tizimining foydali ishlar koeffitsenti 0,62 ...0,65 ga teng ekanligi aniqlangan. Kanaldan is’temolchilarga suv taqsimlashda filtratsiya hisobiga bo‘ladigan yo‘qolishlarni hisobga olish zarur. Bundan tashqari, katta miqdordagi filtratsiya kanaldan foydalanish ishonchliligini kamaytiradi, yerlarni sho‘rlanishiga va botqoqlanishga olib keladi, kanal qirg‘oqlarini o‘pirilishini keltirib chiqaradi. Kanallardagi filtratsiya erkin (mavjud grunt suvlari oqimi kanaldagi filtratsiyaga ta’sir qilmaydi) va erkin bo‘lmagan (kanaldagi filtratsiya oqimi grunt oqimi bilan birlashgan) turlarga bo‘linadi (5 - rasm).

5 - rasm. Kanallardagi filtratsiya suvlari sxemasi. a - erkin; b - erkin bo‘lmagan. Suvning filtratsiya hisobiga yo‘qolishi (sug‘orish kanalining 1 km uzunligi uchun) A.A. Kostyakov ifodasi yordamida aniqlanadi: tez suv o‘tkazuvchan gruntlar uchun (qumloq, yengil sog‘ grunt) &#55349;&#57102; =3,4/Qn3,4 (3.1) o‘rtacha suv o‘tkazuvchan gruntlar uchun (yengil sog‘ tuproq, sog‘ grunt) 0,4 &#55349;&#57102; =1,9/Qn (3.2) kam suv o‘tkazuvchan gruntlar uchun &#55349;&#57102; = 0,7/Qn0,3 (3.3) bunda Qn – kanaldan oqib o‘tadigan netto suv sarfi Kanal uzunligi bo‘yicha filtratsiyaga absolyut yo‘qolishi S = &#55349;&#57102; Qn *l/100 (3.4) bunda l – kanal trassasi uzunligi Filtratsiya miqdori vaqt bo‘yicha doimiy bo‘lmaydi va u grunt bo‘shliqlarida mayda zarralar o‘tirib qolishi natijasida kamaya ди . Kanal o‘zanini mustahkamlash Kanalda yuz beradigan filtratsiyani kamaytirish uchun kanal o‘zaniga qoplamalar o‘rnatiladi. O‘rnatiladigan qoplamaning suv o‘tkazuvchanlik xususiyati kanal o‘zanidagi gruntning xususiyatidan past bo‘lishi shart. O‘zandagi gruntining suv o‘tkazmaslik qobiliyatini quyidagi usullarni qo‘llab oshirish mumkin: 1) uni sun’iy zichlash, shiballash; tabiiy yoki sun’iy loyqa cho‘ktirib grunt bo‘shliqlarini mayda zarrachalar bilan to‘ldirish. Tabiiy loyqa cho‘ktirishda bu zarrachalar kanalga suv bilan birga keladi.

Sun’iy loyqa cho‘ktirish suvga loy yoki il zarralarni qo‘shib, ularni mexanik usulda aralashtiriladi yoki kanalga loyqa yuboriladi. Loyqa yuborish bir jinsli bo‘lmagan qum va qumoq gruntlar uchun qo‘llaniladi: yumshatilgan gruntga sun’iy tuz (SaSl2, NaCl) yuborish. Uning miqdori 1m2 grunt yuzasiga 3…5 kg ni tashkil etadi; bog‘langan gruntlar (yopishqoq) strukturasiga sun’iy biokimyoviy ta’sir etish (grunt yumshatilgandan so‘ng organik moddalar suv ta’sirida va kislorod yetishmasligi tufayli parchalanadigan somon, begona o‘t, kungaboqar kabilar qoldiq-larini kiritish); yuzalarga toza neft kuyish (1 м 2 yuzaga 4…15 kg neft) yoki neft va oxak suv aralashmasini yuborish. Neft quyishning asosiy kamchiliklaridan biri o‘zan yuza qatlami suv o‘tkazmasligi juda tez kamayadi. Filtratsiya miqdori katta bo‘lganda (asosan kanal ishga tushiriladigan paytda sezilarli cho‘kish, yoriqlar hosil bo‘lganda) ISMITI (SANIIRI) tomonidan kanal o‘zanidagi gruntni suv ostida portlatish usuli (X.A.Asqarov usuli) bilan mahalliy zichlashni tavsiya qiladi. Bunda o‘zan grunti kuchli zichlashadi, filtratsiya kamayadi va gruntni mustahkamligi oshadi. Kanal qoplamalari . qoplamalar himoyalovchi va filtratsiyaga qarshi turlarga bo‘linadi. Himoyalovchi qoplamalar kanal o‘zanini yuvilishdan saqlaydi, suvda oqib keluvchi jismlar va muz ta’sirlaridan hosil bo‘ladigan buzilishlarini oldini oladi. Filtratsiyaga qarshi qoplamalar kanallardan filtratsiya tufayli suv yo‘qolishlarini kamaytiradi. Ular loyli, gruntli, polimerli, asfaltbetonli bitumli, beton va temir betonli turlarga bo‘linadi. har bir holat uchun qoplama turi variantlarni texnik – iqtisodiy taqqoslash asosida tanlanadi. Gruntli qoplamalar (ekranlar) gruntli to‘g‘on ekranlariga o‘xshash bo‘lib, lekin ularning kalinligi kichik bo‘ladi va kanal-dagi suv chuqurligiga hamda qiyalik qiymatiga bog‘liqdir. (6 - rasm, a). Agar kanal trassasi suv o‘tkazmasligi kam loyli gruntlardan o‘tgan bo‘lsa, unda gruntli qoplama o‘sha loydan barpo etiladi. Bunda faqat gruntning strukturasi o‘zgartiriladi: yoriqlar va g‘ovakliklar kamaytiriladi; yer o‘yuvchi jonivorlar yo‘llari berkitiladi. Buning uchun kanal tubi va qiyaliklarining yuqori qatlami 40 sm chuqurlikkacha yumshatiladi yoki ag‘dariladi va katoklar bilan zichlanadi va

shibbalanadi. Agar kanal bog‘lan-magan gruntlarda quriladigan bo‘lsa qiyaliklari va tubi yuqori qatlami bog‘langan (yopishqoq) yaxshi zichlangan suv o‘tkazmaydigan loyli yoki sog‘ gruntlar bilan almashtiriladi. Kanal o‘zani gruntdan yoki boshqa su’niy materiallardan yasaladi. Agarda kanal o‘zanida gruntdan qoplama qilinsa, uning tagidagi grunt qalinligi 0,4…0,6 m va qiyaliklarda 0,6…1,0 metrni tashkil qiladi. Agarda qoplama betondan yasalsa, uning qalinligi 8…10 sm qabul qilinadi. Qirg‘oq qiyaliklari 1:2…1:1,5 dan katta qabul qilinmaydi. Agarda qoplamaning yuvilishi ehtimoli bo‘lsa, bunday holatda himoyalovchi qatlam sifatida bog‘lanmagan qalinligi 0,2…0,3 m li shagal va galechnik-dan foydalaniladi. Sovuq iqlim sharoitli hududlarda loyli ekranni muzlashdan saqlash uchun uning ustiga mahalliy grunt yoki shag‘al to‘kiladi. Uning qalinligi qiyaliklarda minimal suv sathidan pastda 0,5 m, suv sathidan yuqorisida grunt muzlash qalinligiga teng qilib olinadi. Agar yon bag‘irlar qiyaliklari m ≥ 3 bo‘lsa, qoplama joylashtiriladi va kontur qatlamlar bo‘yicha zichlanadi, agar m ≤ 2,5 bo‘lsa kanal o‘qi bo‘yicha gorizontga nishabligi 0,1…0,5 miqdorga qatlamqatlam qilib joylashtiriladi. 6 - rasm. Kanal qoplamalari sxemasi:

a - gruntli (loyli ekran bilan); b - polimerli (sintetik plenka bilan); v -to‘kilgan toshli yoki tosh yotqizilgan; g - ko‘ndalang va bo‘ylama chok o‘rnatilgan beton va temir-betonli; 1,4, 9 – himoya qatlami mos ravishda qalinligi 0,2 m li shag‘aldan, beton plitadan, 2-loyli ekran; 3-muz; 5-simmetrik plenka; 6-graviy qumli tushama; 7-qalinligi 0,1…0,3 m li to‘kilgan tosh;8-bir qatorli tushama tosh; 10 - o‘lchami 8 x 8 sm li yog‘och brus; 11-drenaj. Polimer qoplamalar (plyonkali ekranlar) gruntning himoya qatlami tagida joylashtiriladi. Ular polietilen yoki boshqa turdagi polimer plenkalar bo‘lishi mumkin (6 - rasm, b). Kanal o‘zanidagi yer ishlarini yilning har qanday vaqtida bajarsa ham bo‘ladi, ammo plenka va to‘shama qatlami sovuq va shamol bo‘lmagan davrlarda to‘shaladi. Kanaldan foydalanish davrida plenkali ekran o‘sib chiqayotgan o‘simlik ildizlari va poyalaridan shikast-lanmasligi uchun grunt zaminiga gerbitsidlar sepib ishlov beriladi va himoya qatlami qalinligi 0,5 m dan kam qabul qilinmaydi. Plenka qalinligi 0,2 mm dan kichik, qumli tushama-larda esa 0,1m dan kam bo‘lmasligi kerak. Plenkalar bo‘lak (ensiz tomoni kanal bo‘yicha, enli tomoni yuqoriga) qilib tushaladi plenkalar cheti kanal kirgogiga kazilgan xandakka (transheyaga) ankerlanadi. Plenka bo‘laklari maxsus payvandlash mashinalari yordamida payvadlanadi (birlashtiriladi). Plyonkali qoplamalar filtratsiyaga suvning umuman yo‘qolmas-ligi va kanaldan 10…30 yil davomida normal foydala-nishni ta’minlaydi. Ularning kamchiliklardan biri grunt bilan ekran orasidagi ishqalanishning kamligidir. Shuning uchun bunday qoplamalar kanallar qiyaliklari m ≥ 3 qiymatlarida qo‘llaniladi. Ba’zi bir hollarda plyonka yuqorisiga (monolit yoki yig‘ma) betonli himoya qatlami barpo etiladi. himoya qoplamalarida to‘liq qirqilmagan xarorat – kichrayish choklari, kanal kengligi bo‘yicha har 6 m dan so‘ng va uzunligi bo‘yicha har 20 m dan so‘ng o‘rnatiladi. Asfaltbeton qoplamalar qalinligi 5…8 sm li asfalt-beton kanal jonli kesim perimetri bo‘yicha shag‘al to‘shama ustiga o‘rnatiladi. Kanalga suv berishdan oldin asfaltbeton yuzasi asbest qo‘shimcha qo‘shilgan issiq bitum bilan qoplanadi.

Qiyalik-lar uchun asfaltbeton qorishmasi 160…1800S ga qizitiladi. Kanal tubiga uni ba’zi bir hollarda quyilmaydi. Bunday qoplamalar mustahkam, egiluvchan, atmosfera ta’sirlari betonga ko‘ra chidamli, suv o‘tkazmaslik kabi yutuqlarga ega. Ular orasidan o‘simliklarning tez o‘sib chiqishi, asosiy kamchiliklaridan biridir. qiyaliklar qiymati 1:1,5 dan tikkaroq, qoplama qalin-ligi 6…8 sm qabul qilinadi. Issiq xaroratli hududlardan asfaltbeton tarkibi qiyalik o‘pirilib ketmaslik sharti bilan qabul qilinadi. Asfalbeton qoplamar 40 va undan ortiq yil muddatda xizmat qiladi. Toshli va shag‘alli qoplamalar . To‘kma yoki terilgan tosh, hamda metall ichiga tosh to‘ldirilgan quti ko‘rinishida barpo etiladi. Toshli to‘kma uchun (rasm, d) saralanmagan tosh ishlatiladi. Koplama ostiga kalinligi 10…20 sm li sheben, shag‘al yoki katta zarrali qumli to‘shama ba’zi bir hollarda toshli to‘kma to‘qilgan kataklar ichiga to‘kiladi. Kataklar to‘g‘ri burchakli yoki rombli bo‘lib, uning tomonlari uzunligi 0,5…0,7 m ga teng bo‘ladi. Kataklarga tosh, qum yoki graviy to‘shama ustiga qalinligi 0,3…0,4 m qatlamda tosh yotqiziladi. Qiyaliklarni yuvilishdan, muz va shamol ta’sirlaridan himoya-lash maqsadida kanal qiyaliklariga tosh teriladi. Toshning shakli va o‘lchamlari tanlanib, ular qalinligi 10…15 sm to‘shama ustiga qo‘lda teriladi. qoplama usti vibrokatoklar va pnevmozichlagichlar bilan zichlanadi. Terilgan tosh qalinligi 15…20 sm gacha o‘zgaradi. Bunday kanallar sirti g‘adirbudurliklarga ega bo‘lib, ular 100 yil va undan ortiq ishlaydi. Katak ichiga tosh to‘ldirilgan qutilar ko‘rinishidagi mustah-kamlash ta’mirlash va avariya ishlarida ishlatiladi. Kattaligi 10 sm li tosh o‘lchamlari 10 x 10 sm li metaldan yasalgan turli katak-larga joylashtiriladi. Beton va temir-betonli qoplamalar nisbatan silliq yuzaga ega bo‘lib, bu o‘z navbatida kanalning suv o‘tkazish qobiliyatini oshiradi, qiyaliklari va tubini yuvilishdan saqlaydi, kanaldan filtratsiya tufayli yo‘qolishini keskin kamaytiradi, kanaldagi suv sifatini yaxshilashga imkon beradi. Uning asosiy kamchilik-laridan biri juda ko‘p miqdorda choklarni o‘rnatishdir. Beton va temir-betonli qoplamalar monolit va yig‘ma bo‘lishi mumkin (3.6 - rasm, ye). Monolit qoplamalar qurilish

joyida tayyorlanadi (3.7; 3.8; 3.9; 3.10 – rasmlar), alohida plitalardan tashkil topgan yig‘ma qoplamalar esa temir-beton zavodlarida tayyorlanadi. 7 - rasm. Kanal o‘zanini betonlashga tayyorlash: a) kanal o‘zanini profilini xosil qilish; b) kanal o‘zaniga polietilen plyonka yotqizish; 1 – kanalni gruntli o‘zani; 2 – kanal qazgich; 3 – kanalni plyonka bilan qoplangan o‘zani . 8 - rasm. Kanal o‘zanini betonlash:

a) kanalning polietilen plyonka yotqizilgan o‘zani; b) kanal o‘zaniga beton yotqizish; 1 – plyonka yotqizilgan o‘zan; 2 – gusenitsali beton yotqizgich; 3- beton qoplama. 9 - rasm. Beton qoplamasiga ishlov berish: a) tebranuvchi reyka bilan zichlash; b) gusenetsali beton yotqizgich; 1 – beton qoplama; 2 – tebranuvchi reyka; 3 - beton yotqizgich hosil qilgan qoplpma. 10 - rasm. Quyilgan betonga texnik qarov ishlarini amalga oshirish a) yangi quyilgan beton qoplamada birinchi 3 kungacha o‘tkaziladigan qarov; b) yangi quyilgan betonga 3 ... 7 kun ichida o‘tkaziladigan texnik qarov; 1 – qoplama

ustiga yotqizilgan bo‘z mato; 2 – avtobetonqorgich yordamida qoplama yuzasini namlash. Monolit betonli qoplamalar qalinligi 10 - 20 sm li yaxshi tekislangan shag‘al, shag‘al qum aralashma ustiga yotqiziladi. Agar kanal loyli gruntlarda o‘tgan bo‘lsa, tushama qalinligi 30 - 50 sm gacha oshadi. Bunday qoplamalarda yon bag‘irlar, qiyaliklar qiymati 1:1,5 dan tik bo‘lmasligi kerak. Ularni yotqizish zamonaviy kompleks beton yotqizuvchi mashinalar bilan bajariladi. Monolit temir- betonli qoplamalar beton qoplamalarga nisbatan beton qalinligi va po‘lat armaturaning qalinligi bilan farq qiladi. Armaturaning ishlatilishi uning mustahkamligi yoriqlar hosil bo‘lishiga qarshiligini oshiradi, deformatsiyalanishi va cho‘kishi oldini oladi. Ularni kuchli deformatsiyalanadigan va ustuvorligi kam bo‘lgan gruntlarda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. O‘zidan issiqlik chiqarib qizishi, betonning kichrayishi, harorat o‘zgar-ishi monolit betonning yemirilishiga olib keladi. Buni oldini olish uchun unda avvalroq bo‘ylama va ko‘ndalang deformatsiya choklari, (siqilish, kengayish va qurilish) choklar o‘rnatiladi. Kengligi 8 - 10 mm ko‘ndalang siqiluvchi choklar har 3…6 m dan so‘ng o‘rnatilib, qoplama qalinligi yarimigacha yoki uning qalinligini uchdan birigacha qirqiladi. Kengligi 20…25 mm li ko‘ndalang kengayuvchi choklar har 12…16 m dan keyin, bo‘ylama choklar esa qiyalik kanal tubi tutashgan chizig‘i bo‘yicha o‘rnatiladi. choklar qoplama qalinligi bo‘yicha to‘liq qirqiladi va zichlagichlar sifatida yog‘och, tol, plastika yoki asfalt mastika qo‘llaniladi. Temir-betonli qoplamalarda deformatsiya choklari beton qoplamalarga nisbatan kamroq ishlatiladi, ba’zi bir xollarda kengligi 0,5 m va har 15…20 m dan so‘ng faqat vaqtinchalik ko‘nda-lang qo‘llaniladi. Bu choklar uzun beton seksiyasi kichraygandan so‘ng beton bilan berkitiladi. Yig‘ma qoplamalarda monolit qoplamalarga nisbatan mehnat ishlarining kamligidir. Bu qoplamalarning kamchiliklariga ularda choklarning ko‘p bo‘lishi, suvning ko‘p o‘tkazuvchanligi, qiyaliklar deformatsiyasi tufayli ularning siljish ehtimolining oshishidir.

Meliorativ kanallar qurilishida uzunligi 5 m, kengligi 1,5 va 2,0 m li oldindan kuchlantirilgan NPK turdagi silliq temir betonli plitalar keng qo‘llaniladi. Yig‘ma plitalar yordamida o‘zaro bog‘lanmagan grunt o‘zanli kanallarning o‘zani qoplanadi. Qoplama hosil qilishdan oldin kanal tagi va qirg‘oqlari tekislanishi shart. Kanallardagi rostlovchi inshootlar Gidromeliorativ tizimlardagi kanallarda suv oqimi rostlash inshootlari yordamida boshqariladi va ular rostlovchi (shlyuz-rostlagichlar) inshootlar deb ataladi. Rostlovchi inshootlarning vazifasi suv manbaidan bosh kanalga suvni olish, kanalga suvni taqsimlash, suv sathini rostlash, kanalni to‘liq yoki qisman bo‘shatish, kanallarda to‘plangan loyqalarni gidravlik usul bilan yuvish, iste’molchilarga beriladigan suvni o‘lchash hamda avariya holatlarida suvni tashlab yuborishdan iborat. Rostlovchi inshootlar quyidagi belgilar: vazifasi bo‘yicha va konstruksiyasiga ko‘ra tasniflanadi Vazifasi bo‘yicha ularni uch guruhga bo‘lish mumkin: suv sarfini rostlovchi (suv oluvchi va suv tashlovchi qurilmalar); suv sathini rostlovchi (dimlash yeki tusuvchi va avtomatik suv tashlagichlar); loyqa yuvuvchi qurilmalar (tezlikni rostlagichlar ) . Konstruksiyasiga ko‘ra ular ochiq, yopiq (quvurli) va diafragmali ko‘rilishda bo‘ladi. Agar rostlovchi inshoot bosh, xo‘jaliklararo va xo‘jalik kanalining boshida joylashgan bo‘lsa, u bosh inshoot deb ataladi. Ba’zi bir hollarda, kanallarda turli xil vazifani bajaruvchi bir nechta inshootlarni bir joyga joylashtirishga to‘g‘ri keladi. Inshootlarning bu holatda joylashuviga inshootlar tuguni deb ataladi. 11 - rasmda har xil vazifani bajaruvchi inshootlarning joylashuv sxemasi keltirilgan. Bu sxemada (11 - rasm, a) dimlovchi inshoot (2) yon tomonga

joylashgan suv oluvchi inshoot bilan birgalikda joylashtirilgan. Bu joylashtirishda dimlovchi inshoot (2) suv sathini rostlaydi hamda suv oluvchi inshoot uchun loyqa yuvuvchi qurilma sifatida ham xizmat qiladi. 11 - rasm, b sxemada yon tomonga suv oluvchi inshoot bosh kanalda dimlovchi inshootsiz joylashtirilgan. Yen tomonga suv oluvchi inshoot o‘rniga vodosliv tepa sathi bosh kanaldagi maksimal yo‘l quyarlik sathga teng bo‘lgan avtomatik suv tashlagich (4) ni (vodosliv) joylashtirish mumkin. 11 - rasm. Inshootlarning joylashuv sxemasi. a-to‘g‘ri burchakli kanalda; b-trapetsiadal kanalda; 1-kanal; 2-dimlovchi inshoot; 3-yon tomondagi suv oluvchi inshoot; 4-avtomatik suv tashlagich. Sug‘orish kanallarida gidrotexnika inshootlarini joylashtirish taqsimlovchi (tarqatuvchi) va suv chiqarish joylarida berilayetgan suvni o‘lchash, tizim bo‘yicha suvni rejali taqsimlashni qo‘llash imkoniyatlarini, shuningdek, tizimdagi kanallar va inshootlarning ayrim qismlarini to‘xtatib quyishni ta’minlashi kerak. Kanallardagi inshootlarni loyihalashda suv olish joyidan kanalning eng uzoqdagi nuqtasigacha suv isrofini mumkin qadar kamaytirish va eng qisqa muddat ichida yetkazishni ta’minlashni, sug‘orish kanallari va inshootlarini (zarurat paydo bo‘lganda) gidroenergetika, kema qatnovi va suv ta’minoti maqsadlarida foydalanishni nazarda tutish lozim. Tarmoqdagi inshootlardan foydalanish (ekspluatatsiya), unga xizmat ko‘rsatish (tozalash, ta’mirlash,

tekshirish), kanallar va inshootlarni ta’mirlash ishlarini maksimal darajada mexanizatsiyalashtirish uchun qulay bo‘lishi kerak. Ochiq rostlovchi inshootlar Bunday inshootlar juda ko‘p guruhdagi rostlovchi inshootlarni birlashtiradi va ular har xil maqsadlar uchun foydalaniladi – sug‘orish va zah qochirish, suv ombori tug‘onlarining suv tashlovchi traktlarda, baliqchilik xo‘jaligida va x.z. Ular katta va mayda kanallarda hamda katta miqdordagi suv o‘tkazuvchi kanallarda keng tarqalgan. Ochiq rostlovchi inshootlar flyutbet, yon devorlar, kirishdagi va chiqish dagi birlashtiruvchi devorlar, zatvor va uni ko‘tarib - tushiruvchi mexanizmlar bilan jihozlangan sun’iy chegaralangan o‘zan shaklini namoyon etadi (12 rasm). Konstruktiv jihatdan rostlagichlarni shartli ravishda bir-biridan deformatsiya choklari bilan ajratilgan uchta asosiy qismga bo‘lish mumkin: 1) yuqori tutashtiruvchi qism – bo‘ylama birlashtiruvchi devorlar va ponurdan tashkil topadi va bu qism inshootni kanal bilan birlashtirish uchun xizmat qiladi. 2) o‘rta qism – inshootning asosiy qismi bo‘lib, uning chegarasida beton plita joylashtiriladi. Unda flyutbet, oraliq devorlar, yon devorlar, ta’mirlash zatvorlari uchun pazlar (uyiqlar), zatvor, xizmat ko‘prigi, transport qatnovi uchun ko‘prik va inshoot ostida harakat qiluvchi filtratsiya oqimi yo‘lini uzaytiruvchi qurilma (shpunt) lar joylashtiriladi; 3) quyi tutashtiruvchi qismi-flyutbet o‘rta qismining davomi bo‘lib, suv urilma va risbermadan iborat. Sur urilmada quyi tutashtiruvchi devorlar, energiya so‘ndirgichlar, filtratsiya chiqish joylarida esa tishlar yoki shpuntlar o‘rnatiladi. Rostlagich alohida elementlarni bir-biriga va kanal bilan birlashtirish hamda oqimning oqib o‘tishi uchun qulay gidravlik sharoitlarni ta’minlanishi lozim. Ponur yuqori byefda inshootning oldi tomonidan quriladi. U inshoot oldidagi o‘zanni yuvilishdan saqlaydi, shuningdek, inshoot ostidan singib o‘tuvchi filtratsiya yo‘lini uzaytiradi, natijada filtratsiya suvining tezligi va sarfi kamayadi.

Filtratsiya yo‘lini uzaytirish maqsadida ponurning boshlanish joyida «tish» ham o‘rnatiladi. 12 - rasm. Ochiq rostlovchi inshoot: 1-ponur oldidagi shpunt; 2-ponur; 3-markaziy shpunt; 4-suv urilma; 5-pastki shpunt; 6-risberma; 7-pastki byef qiyaliklarini plitalar bilan mustahkamlash; 8- yon deforlar; 9-xizmat ko‘prigi; 10-zatvor; 11-yuqori byef qiyaliklarini plitalar bilan mustahkamlash; 12-teskari filtr. Bundan tashqari, ponur filtratsiya suvining flyutbetga bo‘lgan bosimini kamaytiradi va suv urilmani uncha qalin qilishga zarurat qolmaydi. Ponur ustidagi suv bosimi uning ostidan singib o‘tuvchi suv bosimidan ortiq bo‘lganligi uchun uning qalinligi konstruktiv mulohazalarga asoslanib belgilanadi. Ko‘p yillik mulohazalar rostla-gichning ponur qismi uzunligini taxminan H dan 2H gacha olish mumkinligini ko‘rsatdi, bunda H - inshoot oldidagi suv chuqurligi. Inshootning kapitallik sinfiga ko‘ra, ponurning qalinligi 0,2 m dan 0,5 m gacha qabul qilinadi. Ponur suv o‘tkazmaydigan materiallar beton, temir-beton va loyli tuproqlardan quriladi. Inshoot uncha katta bo‘lmasa, ponurni pishitilgan loy (paxsa) dan 0,6 m kalinlikda barpo etish mumkin, lekin suv yuvib ketmasligi uchun uning ustidan tosh terish yoki plitalar bilan mustahkamlab quyish zarur. Betonli rostlagichlar ostonasi katta kanal tagidan baland joylashgan bulsa, bunday

paytlarda ponur qiya qilinib yoki katta kanal sathiga teng qilinib gorizontal holda o‘rnatiladi. Kanalni inshootning kirish qismi bilan konus va teskari devor, shunguvchi devor, egri devor va kengayib boruvchi devorlar bilan birlashtiriladi (13 - rasm). Konusli teskari devor (13 - rasm, e) amalda juda keng tarqalgan, chunki bunday konstruksiya suvning inshootga sokin (tinch), girdobsiz (uyurmasiz) oqib kirishni ta’minlaydi. Inshoot o‘lchamlariga ko‘ra, teskari devor konus orka tomoniga 0,5…1 m qalinlikda o‘rnatiladi. Konusni esa yuvib ketmasligi uchun beton, tosh, shoh-shabba boglami va boshqa malalliy materiallar bilan mustahkamlanadi. 13 - rasm. Kanal bilan inshootni birlashtiruvchi devor turlari: a - kengayib boruvchi teskari devor; b-shung‘uvchi devor; d-egri devor; e-konusli teskari devor. Kengayib boruvchi teskari devor inshoot kirish qismi va kanal tubining kengligi har xil bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi (13 - rasm, a). Bu konstruksiya suv oqimini inshootga bir tekis kirishini va tubining kengligi katta kanaldagi kirish

qismining kengligi kichik bo‘lgan inshootga bir tekisda o‘tishini ta’minlaydi. Kengayish burchagi yon devor bo‘ylab suv oqimi devordan ajratmasdan oqishini ta’minlash sharti asosida qabul qilinadi va uning qiymati Ө = 14…220 oralig‘ida bo‘ladi. Shung‘uvchi devorli konstruksiya kichik inshootlarning kirish qismida o‘rnatiladi, u konus va teskari devorlarga nisbatan oddiydir, lekin bunda suv oqimining inshootga tekis va girdobsiz kirishini to‘la ta’minlab bo‘lmaydi. (13 - rasm, b, e). Devorning etak tomonlarida girdob hosil bo‘lib, suvda oqib keluvchi loyqalarning inshoot oldida cho‘kib qolishiga sabab bo‘ladi, bu esa zatvor o‘rnatiladigan novlarni kengaytirib qo‘yadi. Bu kabi konstruksiyalar inshoot atrofidan filtratsiya suvlarining singib o‘tishi uchun qulay gidravlik sharoitlar tug‘dirganidan ular katta inshootlar uchun qo‘llanilmaydi. Kanal nishabligidan shung‘uvchi devor nishabligiga o‘tish egri chiziqli yuza orqali amalga oshiriladi. Shunguvchi devor uzunligi uning yon bag‘irlar qiyaliklari va balandligi bo‘yicha aniqlanadi. Egri devorli konstruksiyaning (13 - rasm, d) yuza qismi o‘zgaruvchan qiyalikka ega. Bu qiyalik kanal bilan tutashadigan joyda kanalning qiyaligiga teng, agar inshoot o‘rta qismi to‘g‘ri burchakli qismga ega bo‘lsa, ular devorlar bilan tutashuvida vertikal holatda bo‘ladi, kanal bilan inshootni bir tekisda tutashtiruvini ta’minlaydi, shuning uchun kirishdagi bosim yo‘qolishi bu joyda kam miqdorda bo‘ladi. Bunday konstruksiyalar katta inshootlar uchun ham ishlatiladi, lekin bu kabi devorlarni qurish ancha murakkab bo‘lib, maxsus qoliplar talab qilinadi. Teskari devorli birlashtirishning konstruktiv sxemasi 13 - rasmda keltirilgan. Teskari devorlar oddiyligi tufayli gidrotexnika inshootlarida keng qo‘llaniladi. qurilish materiallarining ko‘p sarf bo‘lishi, inshoot kirish joyida girdob hosil bo‘lishi natijasida noqulay gidravlik sharoit va bo‘ylama devordan oqimning siljishi yuz berishi teskari devorning asosiy kamchiliklariga kiradi. Uncha katta bo‘lmagan qiymatlarda sunggi holat sezilarli ahamiyatga ega emas. Yon va oraliq devorlar rostlovchi inshootning o‘rta qismi konstruksiyasini belgilovchi asosiy elementlaridan biridir, ular o‘zining tashqi ko‘rinishi bilan oddiy

konstruksiyadan murakkab konstruksiyaga o‘tuvchi xilma-xil ko‘rinishlarda bo‘ladi. (14 - rasm). Yon devorlar turi va qalinligi inshoot o‘rta qismiga zatvorlar uchun mo‘ljallangan pazlar, xizmat va transport vositalari katnovi uchun mo‘ljallangan ko‘priklarning joylashuviga bog‘liq. Zatvorlarni ko‘tarib-tushirish sharoitidan kelib chiqqan holda va inshoot oldidagi suv chuqurligi 1…1,5 m dan katta bo‘lsa, xizmat ko‘prigi inshoot sathidan yuqoriga ko‘tariladi yon va oraliq devorlar ustiga o‘rnatilgan vertikal devorlarga tayanadi. 14 - rasm. Yon va oraliq devorlar joylashuv sxemasi: a-past joylashgan xizmat ko‘prigi bilan; b-yuqori ko‘tarilgan paz va transport o‘tish ko‘prigi bilan; d-ikkita xizmat ko‘prigi bilan; e-uch katorli paz, ikkita xizmat ko‘prigi va bitta transport o‘tish ko‘priklari bilan. Yon devorlar gruntlarni o‘pirib tushishdan saqlaydi va zatvor hamda ko‘priklar uchun qirg‘oqdagi tayanch vazifasini bajaradi. Massiv betonli yon devorlar gravitatsion tirgak devor ko‘rinishida bo‘ladi, ularning o‘lchamlari siljishga ustuvorlik sharti asosida qabul qilinadi. Massiv betonli yon devorlar asosan uch turga bo‘linadi (15 - rasm). Birinchi turdagi (15 - rasm, a) yon devorlar shandorlar uchun pazlar va zatvor o‘rnatiladigan yerda quriladi. Ikkinchi tur (15 - rasm, b) yon devorlarini qurish uchun material kam sarf bo‘ladi va suvga qarab turgan tomoni qiya, grunt bilan tutashib turgan tomoni tik qilib barpo etiladi. Ularni shandor qurilmalari o‘rnatilmaydigan joyda qurish mumkin. Uchinchi turdagi yon devorlarni (15 -

rasm, d) qurish uchun material kam sarflanadi, ancha arzon va u o‘tish uchastkalarini mustahkamlash uchun qo‘llaniladi. 15 - rasm. Massiv betonli yen devor turlari: a-tashqi tik va ichki qiya qirralar bilan; b-tashqi qiya va ichki tik qirralar bilan; d-qiya devor; 1-yen devor; 2-konstruktiv chok; 3-massiv plita. Massiv betonli yon devorlarning konstruksiyasini qabul qilishda tagining kengligi taxminan balandligining 0,5...0,6 qismiga teng qilib olinadi. Yon devorlar odatda uzunligi bo‘yicha bir sathda qurilib, gorizontal bo‘ladi va uning tepasi xisobiy suv satxidan 0,5 m baland qilib olinadi. Temirbeton-dan qurilgan yon devorlar asosan to‘rt turga bo‘linadi (16 - rasm). Birinchi turdagi (16 - rasm, a) yon devorlar temir-betonli burchakli yoki konsol ko‘rinishida bo‘ladi ularni 4 m balandlikkacha qurish mumkin. Ikkinchi turdagi (16 - rasm, b) yon devorlar qovurg‘ali bo‘ladi. Bu xildagi devorlar qurilish jihatidan ancha murakkab hisoblanadi va balandligi 4,0 m dan ortiq bo‘ladi. Uchinchi turdagi (16 - rasm, d) yon devorlar qutisimon shaklda quriladi, bu turdagi devorlar qovurg‘ali devorlarga o‘xshash bo‘lib, ular flyutbet temir-betondan qurilganda ishlatiladi. qurilish jihatidan bunday devorlar yuqorida ko‘rsatilgan devorlarga nisbatan ancha murakkabdir.

16 - rasm. Temir-betonli yon devorlar turlari: a-burchakli yoki konsolli; b-qovurg‘ali; d-qutisimon; e-yotiq qovurg‘ali. Turtinchi turdagi (16 - rasm, e) yon devorlar esa egri yon devorlar ko‘rinishiga ishlatiladi. Oraliq devorlar inshoot kengligi katta bo‘lgan xollarda, ularni bir nechta oraliqlarga bo‘ladi. Oraliq devorlarda shandorlar uchun pazlar joylashtiriladi, hamda ular zatvor va ko‘priklar uchun tayanch vazifasini bajaradi. Oralik devorlar barcha rostlovchi inshootlarning zarur konstruktiv elementi hisoblanmaydi. Ko‘pincha gidromeliorativ tizimlar kanallarida qurilgan kichik rostlagichlarda ular o‘rnatilmaydi, shandorlar uchun pazlar konstruksiyasi va xizmat ko‘priklari yon devorlarga joylashtiriladi. Xizmat ko‘prigi zatvorlarni boshqarishda foydalaniladigan har xil doimiy va vaqtinchalik qurilmalarni joylashtirish hamda xizmat qiluvchi hodimlarning xarakatlanishi uchun xizmat qiladi. Xizmat ko‘priklari oddiy bo‘lib, ular asosan temir-beton plitalardan va metallardan quriladi. Zatvorlar inshootda suv sathini, suv sarfini rostlash, muz parchalarini va suzgichlarni o‘tkazib yuborish, cho‘kindilarni yuvib yuborish uchun xizmat qiladi. Zatvorlar to‘g‘risida ma’lumotlar VI-bo‘limda berilgan. Suv urilma inshootning barcha oraliqlari uchun bitta qabul qilinadi. Uning asosiy vazifasi inshoot orqali oquvchi suvning energiyasini so‘ndirishdan iborat

(11 - rasm). Suv urilma konstruksiyasi inshoot orqali oqib o‘tadigan suvning solishtirma sarfi, byeflarni tutashtirish rejimi, ortiqcha kinetik energiya miqdori, turli suzindi va cho‘kindilarni pastki byefga o‘tkazib yuborish tartiblariga bog‘liq bo‘ladi. Suv urilmada turli energiya so‘ndirgichlar joylashtiriladi. Inshoot ostidan singib o‘tadigan oqimning bosimi suv urilmani ko‘tarib yubormasligi uchun u yetarli miqdorda qalin va og‘ir bo‘lishi shart. Suv urilmaning qalinligi filtratsiya hisoblari natijasida uzunligi esa zatvor, ko‘targichlar, ko‘prikchalarni joylashtirish hamda suv oqimining energiyasini so‘ndirish shartlarini nazarga olib gidravlik hisoblashlar orqali aniqlanadi. Suv urilma chegarasida filtratsiya suvlarini chiqarib yuborish uchun teskari filtr va diametrlari 0,1 m li teshiklar o‘rnatilib, ular bir- birlaridan 1,0…1,5 m oraliqda joylashtiriladi. Suv urilma tubining kengligi bir xil yoki pastki byef tomon kengayib borishi mumkin. Suv urilmaning ko‘ndalang kesim yuzasi to‘g‘ri burchakli yoki trapetsiya shaklida bo‘ladi. Quyi tutashtiruvchi qism birlashtiruvchi devorlari o‘rta qismni ketuvchi kanal bilan birlashtirish uchun xizmat qiladi. Ular teskari devor, kengayuvchi teskari devor, shung‘uvchi devor, qiyshiq devor va x.z. ko‘rinishlarda bo‘ladi (17 - rasm). Rostlagich oraliqlarining kengligi teng yoki bir muncha katta bo‘lsa teskari devor, kengayuvchi teskari devor yoki shung‘uvchi devor o‘rnatiladi (3.17 - rasm, a, b, d). Agar ketuvchi kanal kengligi rostlagich oraliqlari kengligidan anchagina katta bo‘lsa, uning chiqish qismini kengayuvchi teskari devorli (17 - rasm, g) qilib loyihalash tavsiya etiladi. Risberma inshoot chiqish qismidan so‘ng joylashtirilib, inshootning barcha oraliqlari uchun bitta qabul qilinadi. Risbemaning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: 1. inshootdan chiquvchi oqimning tezligini kanaldagi yuvilish tezligidan katta bo‘lgan vaqtlarda pastki byefni yuvilishdan saqlash; 2. suv urilmada to‘la sundirilmagan oqimning energiyasini sundirish; 3. inshootdan chiquvchi oqimning kanalga tekis tarkalishini ta’minlash.

- rasm. O‘rta qism bilan suvni olib ketuvchi kanalni birlashtiruvchi devor turlari: a-teskari devor; b-kengayuvchi teskari devor; d-shung‘uvchi devor; e-teskari devor; f-egri devor. Risbermalar ikki xil, deformatsiyalanmaydigan va deformatsiyalanadigan ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Risbermaning bosh va etak qismlarining konstruksiyalari oqimning xarakteriga, kanal gruntining hususiyatiga va resberma ohiridagi kanal uchastkasining yo‘l quyarlik yuvilish chuqurligiga bog‘liqdir. Risbermaning kanal tubi bilan tutashgan qismini yuviladigan va yuvilmaydigan qilib loyihalash mumkin. Risbermaning gorizontal qismining sathi suv urilma sathi bilan bir tekis yoki oqim hususiyatiga, o‘zan gruntlari uchun yo‘l quyiladigan tezlika qarab undan baland yoki past qilib olinadi (18 - rasmda) risbermaning sxemasi ko‘rsatilgan. Diformatsiyalanmaydigan risbermalar beton, temir-beton, metalldan yasalgan qutilar ichiga to‘ldirilgan tosh va boshqa materiallardan, deformatsiyalanadigan risbermalar esa to‘kma tosh, egiluvchan yig‘ma temirbeton plitalardan va boshqa

materiallardan quriladi. Inshootdan chiquvchi oqimning kanalga bir xil tezlikda ravon kirishini ta’minlash uchun risberma kanal o‘zaniga yaqinlashgan sari u kengayib boradi. Risbermaning kengayib borish burchagi 160 dan oshmasligi tavsiya etiladi. Qanaqa materialdan qurilgan bo‘lishidan qat’iy nazar, risberma inshoot ostidan singib keluvchi filtratsiya suvlarini o‘z tanasidan o‘tkazish qobiliyatiga ega bo‘lishi shart, buning uchun risbermada teshiklar qilinadi, ular teskari filtrlar bilan jihozlanadi (risbermaning tag tomoniga ham teskari filtrlar joylashtiriladi). Oqim tezligini bir xil holga keltirish uchun risberma yuzasi gadir- budur qilinadi. Risbermaning o‘zanga tutashgan joyidan boshlab kanalga tosh to‘kib quyiladi. a. - расм. Рисберманинг схемалари. Teskari filtrlar inshoot zaminini filtratsiya deformatsiyalaridan himoya qiladi va filtratsiya oqimini erkin chiqishini ta’minlaydi. Shpuntlar inshoot zaminlarida o‘rnatilib, ular filtratsiya yo‘lini uzaytirish uchun xizmat qiladi. Shpuntlar yog‘och, metall va temir-betondan barpo etiladi. Teskari filtrlar va shpuntlar to‘g‘risida ma’lumotlar IIIbo‘limda batafsil keltirilgan. Yuqorida ko‘rib chiqilgan ishoot elementlarining poydevor qismi flyutbet deb ataladi. Flyutbet ikki vazifani bajaradi ya’ni suv oqimi inshootning oldi tomonidagi

gruntni yuvib ketishdan va inshoot ostidan singib o‘tuvchi filtratsiya oqimining zararli ta’siridan himoya qiladi. Kanallardagi inshootlar flyutbeti uch qismdan: ponur, suv urilma va deformatsiyalanmaydigan risbermadan tashkil topadi (19 - rasm). 19 - rasm. Flyutbetning tarkibiy qismlari. Flyutbetning konstruktiv shakli flyutbet materiali, zamindagi grunt va inshoot o‘lchamlariga bog‘liq. Flyutbet tosh, beton va temir-betondan quriladi. Beton flyutbetlar suv urilma qismida pog‘onali (20 - rasm, a) yoki tagi qiya (20 - rasm, b) shakllarda barpo etiladi. Tagi qiya shakldagi flyutbet tejamlirok va hamma turdagi gruntlarda qo‘llaniladi. Toshdan (g‘ishtdan) terilgan flyutbetlar hamma vaqt pog‘onali bo‘ladi, pog‘onalar balandligi terilgan tosh qatlami qalinligiga teng (0,3m atrofida), g‘isht terilganda esa 7,5 sm qalinlikda bo‘ladi. Suv o‘tkazuvchanligi ko‘p bo‘lgan gruntlarda uch qatorli shpunt o‘rnatish tavsiya etiladi. Ponur, suv urilma uzunliklari va qalinliklari qiymatlarini qabul qilish yuqorida keltirilgan tavsiyalar bo‘yicha amalga oshiriladi. 20 - rasm. Beton flyutbetlar. Temirbetonli flyutbetlar kichik inshootlar uchun plitasimon ko‘rinishda yasaladi va ularning ishchi armaturalari ko‘ndalang joylashtiriladi, katta

inshootlarda esa flyutbetlar qovurg‘ali qilinib, ularning ishchi armatura-lari inshootning bo‘yicha qarab joylashtiriladi (21 - rasm). 21 - rasm. Qovurg‘ali temir-betonli flyutbet: 1-ishchi armatura; 2-montaj (yordamchi) armaturalar . Flyutbet suv urilma qismi chegarasida filtratsiya suvlarini chiqarib yuborish uchun teshiklar va teskari filtrlar o‘rnatiladi. Xavfli zo‘riqishlarni oldini olish uchun betondan va toshdan qurilgan flyutbetlar konstruksiya choklar bilan ajratiladi. Choklar inshoot og‘ir qismlari bilan yengil qismlari, masalan, flyutbet oraliq yoki yon devor bilan birlashgan joyda o‘rnatiladi bunday choklar cho‘kish choklari deb ataladi. Konstruktiv choklarning alohida qismlari suv o‘tkazmaydigan taxta, elastik izolyatsiya materiallari (ruberoid, polietilen va x.z.), zanglamay-digan metall plastinka bilan biriktiriladi. Inshootning uzun va yupqa elementlarini xaroratning o‘zgarishi ta’sirida uyg‘otiladigan zo‘riqishlar va deformatsiyalanishlaridan himoya-lash uchun xarorat choklari qoldiriladi. Xarorat choklari inshoot qismlarini qalinligi bo‘yicha to‘liq qirqilmaydi. Ular inshoot qalinligiga qarab har 5…20 m dan keyin o‘rnatiladi. Konstruktiv choklardan boshqa yana qurilish vaqtida hosil bo‘ladigan choklar ham hosil bo‘ladi. Bunday choklar, masalan, beton quyish vaqtida ish to‘xtab qolsa, u qotib qolib, yangi beton bilan birlasha olmay, chok hosil bo‘ladi. Bunday choklarni yo‘qotish maqsadida qotgan betonning ustki qatlami olinib tashlanadi va uning ustiga yangi beton quyiladi.

Quvurli rostlagichlar Quvurli rostlagichlar gidromeliorativ tizimlarda keng tarqalgan. Ularni ko‘proq xo‘jalik va xo‘jalik ichidagi kanallarga suv oluvchi hamda dimlovchi, loyqa yuvuvchi va boshqa turdagi inshootlar sifatida ham qo‘llash mumkin. Quvurli rostlagichlar quyidagi xollarda qo‘llaniladi: 1) kanallardagi suv chuqurligi uncha katta bo‘lmasa, unda zavodda ishlab chiqilgan quvurlarni ishlatish mumkin bo‘lsa; 2) kanallar ustidan yo‘l o‘tganda; 3) kanallar chuqur qazilib o‘tkaziladigan joylardan o‘tganda; 4) inshoot suv taqsimlovchi tugunlarida rostlovchi inshootlar soni uchtadan ortiq bo‘lsa, bu holda ochiq rostlagichlarni joylashtirish imkoniyati qiyinlashganda. Gidravlik rejimi bo‘yicha quvurli rostlagichlar bosimli va bosimsiz bo‘ladi. Bosimli rejimda ishlaydigan-quvurli rostlagichlar dimlovchi, suv tashlovchi va loyqa yuvuvchi inshootlarda kam qo‘llaniladi, chunki suvdagi suzindilarni pastki byefga o‘tkazib yuborish qiyinlashadi. Bosimsiz rejimda ishlaydigan rostlagichlar byefdagi suv sathlari orasidagi farq kam miqdorda bo‘lganida qo‘llaniladi. Bosimli rejimdagi quvurlar to‘liq kesim bilan ishlaydi va unda suv sathlari orasidagi farq juda katta miqdorda bo‘lishi kerak. Bosimli rejimda ishlaydigan-quvurlar o‘lchamlari bosimsiz rejimdagiga nisbatan kichik bo‘ladi. Shu bilan birga yuqorida keltirilgan ikki rejimdan (bosimsiz, bosimli) rejimdan tashqari quvurli konstruksiyalar yarim bosimli rejimda ham ishlashi mumkin. Gidromeliorativ tizimlardagi inshootlarda yarim bosimli rejimda ishlaydigan quvurli konstruksiyalarni kullash tavsiya etilmaydi. Quvurli inshoot konstruksiyasi 22 - rasmda ko‘rsatilgan. Quvurli inshootlarni g‘isht, tosh, yog‘och, beton va temir-betondan qurish mumkin. Quvurlarning ko‘ndalang kesim yuzlari doira, to‘g‘ri burchakli yoki boshqa shaklda bo‘lishi mumkin (23 - rasm). Suv sarfini o‘tkazishiga ko‘ra, ular bir yoki ko‘p ko‘zli qilib barpo etiladi. Quvurli rostlagichlarni asosiy uchta qismga bo‘lish mumkin:

1) yuqori tutashtiruvchi qism - unga ponur, kirish kallagi va unda o‘rnatilgan yassi zatvor kiradi; 2) o‘rta qismga bir yoki bir nechta temir-betonli quvur va yo‘l o‘rnatiladi; 3) pastki tutashtiruvchi qism tarkibiga pastki byefdagi kirish kallagi, suv urilma, energiya sundirgichlar, risberma kiradi. 22 - rasm. Quvurli inshoot: 1-kirish kallagi; 2--quvur; 3-filtratsiyaga qarshi diafragma; 4-loyli grunt; 5- chiqish kallagi; 6-suv qudug‘i. a. - rasm. Quvur ko‘ndalang kesim yuzlari. Quvurli inshootlar kirish kallagi ko‘pincha gravitatsion devor shaklida barpo etiladi. Unda yassi zatvorlar uchun pazlar joylashtiriladi. Pastki byefda chiqish kallagi ham kirish kallagi konstruksiyasiga o‘xshashdir. U ham gravitatsion devordan iborat bo‘lib, lekin unda zatvorlar uchun pazlar joylashtirilmaganligi

sababli, uning yuqori qismi kengligi kichik qabul qilinadi. Kirish va chiqish kallaklari shung‘uvchi devor konstruksiyasiga ega. Energiya sundirgich chiqish kallagiga tutash joylashtiriladi, ko‘pincha suv urilma quduq qo‘llaniladi. Kirish va chiqish kallaklari quvur bilan birlashgan joylarini deformatsiya choklari bilan ajratiladi. Kirish kallagi quvur bilan diafragma yordamida birlashtiriladi. Inshootning o‘rta qismiga joylashgan quvur uzunligi qatnov yo‘li kengligi bilan aniqlanadi. Yo‘l kengligi qishloq xo‘jalik mashinalarining xarakatidan kelib chiqqan holda 7 m dan kam qabul qilinmaydi. Quvurlar shag‘al, qum aralashmasi yoki beton tushama ustiga o‘rnatiladi. Quvur tashqi yuzasining (uzunligi bo‘yicha) grunt bilan tutashuvida filtratsiya oqimi kuchayishi ko‘payadi va bu o‘z navbatida filtratsiya deformatsiyalarini sodir bo‘lishiga olib keladi. Ularni yo‘qotish maqsadida quvur diametri buylab betonli, temir - betonli va suv o‘tkazmaydigan gruntli diafragmalar o‘rnatiladi. Diafragmali rostlagichlar Diafragmali rostlagichlar odatda yuqori byef bilan pastki byef suv sathlarining ayirmasi katta bo‘lgan vaqtlarda qo‘llaniladi. Diafragmali rostlagichlardan inshoot oldida cho‘kib qolgan loyqalarni yuvib turishda foydalaniladi. Uning konstruksiyasi 24 - rasmda keltirilgan. 24 - rasm. Diafragmali rostlagich: 1-ta’mirlash zatvori (shandor); 2-asosiy zatvor; 3-diafragma; 4-shandorlar taxlab quyiladigan paz; 5-risberma; 6-risberma plitalari tagidagi teskari filtr; 7-betonli plita.

Bu kabi inshootlar ochiq rostlagichlardan diafragmalarining borligi bilan farq qiladi. Diafragmalar temir-betondan barpo etiladi. Rostlagichlarga diafragmalar o‘rnatilganda zatvor balandligi kichik bo‘ladi, ularni yasashga esa metall kam sarf bo‘ladi. Zatvorlarga ta’sir qiladigan suv bosimining bir qismini diafragma qabul kiladi, natijada zatvorlarni ko‘tarib-tushirish uchun kam kuch kerak bo‘ladi. Kanallardagi tutashtirish inshootlar Suv oqimini yuqori satxdan juda past sathga o‘tkazuvchi inshootga tutashtiruvchi inshoot deb ataladi. Tutashtiruvchi inshootlar kanallar trassasi uchastkasida joyning keskin tushishi uchraganda barpo etiladi. Shuningdek, ular derivatsiya GESlarining turbinalari to‘xtatilganda bosimli basseyndan suvni tashlab yuborish va kanalni suvdan bushatish uchun ham qo‘llaniladi. Tutashtiruvchi inshootlar mahalliy materiallardan barpo etilgan tug‘onlar suv tashlovchi traktning asosiy qismlaridan biridir. Ulardan suv transporti tizimlarida, baliq urchitish xujaligida, jarliklarni yemirilishdan himoyalashda foydalaniladi. Suvning harakat kilish sharoitiga ko‘ra, tutashtiruvchi inshootlar ikki guruhga bo‘linadi. Birinchi guruhdagi inshootlarda suv avval inshootning o‘zida harakat qilib, so‘ngra erkin ya’ni havoda harakat qiladi. Bularga sharshara va konsol sharsharalar kiradi. Ikkinchi guruhdagi inshootlarda esa suv faqat inshoot umumiy uzunligi bo‘yicha, uning o‘zanidan ajralmagan holda harakat qiladi. Bularga tezoqarlar va quvurlar kiradi. Ikkala guruhdagi elementlarni o‘z ichiga olgan tutashtiruvchi inshootlar kam uchraydi. Shaxta – sharshara, tezoqar – sharshara, quvur-sharsharalar shular jumlasidandir. Tutashtiruvchi inshoot boshi va ohiridagi satxlar ayirmasi katta bo‘lgan ligi sababli, uning ohirida suv oqimi katta miqdordagi ortiqcha energiyaga ega bo‘ladi. Shuning uchun inshootdan keyin daryo yoki kanal o‘zanini xavfli yuvilishlardan saqlash uchun ortiqcha energiyani so‘ndirish lozim bo‘ladi. Hozirgi paytda

tutashtiruvchi inshootlar uchun ortiqcha energiyani so‘ndiruvchi turli xil konstruksiyalar ishlab chiqilgan, masalan, suv urilma quduqlarini yoki devorlarini o‘rnatish (quduqda yoki devorda gidravlik sakrashning ko‘milishi, urilishi va suv qatlamining intensiv aralashishi tufayli 75% gacha hosil bo‘lgan energiya yayratiladi). Sun’iy qarshiliklarni yayratish uchun har xil turdagi sundirgichlar o‘rnatiladi, bunday sundirgichlar suv oqimi uchun mexanik to‘siq xisoblanadi (tishlar, ostonalar, shashkalar, suv urilma deorlari). Suv oqimi bunday sundirgichlarga urilib alohida jilgalarga ajraladi, harakat yo‘nalishi sekin o‘zgaradi va jo‘shqin harakatdan sokin harakat rejimiga o‘tadi. Tramplin, konsol, tirqishli devorning inshootda qo‘llanilishi, suv oqimining umumiy yo‘nalishini o‘zgartiradi va uni inshootdan xavfsiz masofaga tashlaydi. Tutashtiruvchi inshootlarga quyidagi asosiy talablar quyiladi: 1) inshoot va kanalning unga tutashgan yerlarida suv oqimi xaroratining xavfsiz gidravlik sharoitlarini yaratish, ya’ni hisobiy gidravlik rejimga keluvchi kanalda dimlanish va suv sathi pasayishi bo‘lmasligi, suv oqimi tezligi esa inshoot hamda inshoot materiallarini yuvib ketmasligi ta’minlash; 2) qurilishda ilg‘or texnologiya va arzon qurilish materiallaridan foydalanish mumkin; 3) konstruksiyasi oddiy (sodda), ta’sir qiluvchi kuchlarga ustivor va mustahkam bo‘lishini; 4) pastki byefga suzgichlar, muz va muz parchalarini to‘siqlarga urilmay o‘tkazib yuborishini ta’minlash; 5) texnik estetik meyerlarga mos kelishi lozim. Sharsharalar Pog‘onalar ko‘rinishidagi joy relyefining keskin tutashgan joylarida, har-xil sathlarda joylashgan uchastkalarni birlashtiruvchi tutashtiruvchi inshoot sharshara deb ataladi. Sharsharalar hudud relyefi tezokarlarni qurish imkoniyati bo‘lmaganda, ya’ni relyef nishabligi ancha katta bo‘lgan (i > 0,2) joylarda qo‘llaniladi. Sharsharalarda suv avval inshoot o‘zanida, sungra erkin havoda harakat kiladi. Ular bir pog‘onali va ko‘p pog‘onali, ochiq va yopiq, bosimsiz, yarim bosimli va

bosimli bo‘lishi mumkin. Sharsharalar beton, temir-beton, xarsangtosh, g‘isht va ba’zi bir hollarda yog‘ochdan barpo etiladi. Sharshara konstruksiyasi 25 - rasmda keltirilgan. 25 - rasm. Ko‘p pog‘onali sharshara 1-tushish devori; 2-yon devorlar; 3-ponur; 4-suv urilma quduq; 5-suv tushadigan tirqish; 6-havo quvurlari; 7-keluvchi kanal; 8-ketuvchi kanal; 9-deformatsiya choklari. Sharsharalar quyidagi asosiy elementlardan tashkil topgan: kirish, tushish devorlari, pog‘onalar, yon devorlar, so‘ndirgich va chiqish. Ochiq sharsharalar kirish qismi to‘g‘ri burchakli, tirqishli, trapetsiya, tepasimon shaklidagi ko‘ndalang kesimli bo‘ladi (26 - rasm). Kirish qismi odatda, keng ostonali yoki amaliy profilli ko‘rnishda bo‘ladi. Ko‘pincha sharshara kirish qismi to‘g‘ri burchakli ko‘ndalang kesimli qabul qilinadi, ammo uning qo‘llanilishi suv sarfining hisobiy sarfidan kamayishi oqibatida keluvchi kanal ishlash sharoitini yomonlashtiradi. Bu hodisalarni bartaraf etish uchun sharshara kirish qismida zatvor o‘rnatiladi, bunday kamchilik kirish qismi tepasimon trapetsiya, tirqishli bo‘lgan ko‘ndalang kesimlar uchun xos emas. Bir pog‘onali sharsharalar tushish balandligi kichik bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Ko‘p pog‘onali sharsharalarda

tutashtiruvchi balandliklar ayirmasi katta qiymatga ega bo‘lishi mumkin. Bu hollarda pog‘onali sharsharalar qo‘llaniladi. Pog‘ona balandligi 2…4 m qabul qilinadi. Gidravlik va qurilish sharoitlaridan kelib chiqqan holda oraliq pog‘onalar balandligi bir xil qabul qilinadi. Bir xil pog‘onalar o‘lchamida suv qudug‘i o‘lchami ham bir xil bo‘ladi. Ko‘p pog‘onali sharsharalar oxirgi pog‘onasi oraliq pog‘onalarga ko‘ra bir xil bo‘lmaydi. Bu pastki byef bilan ketuvchi kanalni birlashtirishda gidravlik sakrashning ko‘milganligini ta’minlash sharoitlaridan kelib chiqadi. 26 - rasm. Sharshara kirish qismi sxemalari: a-to‘g‘ri burchakli; b-trapetsiya; d- tirqishli; e-tepasimon Yon devorlar gravitatsion, kontrforsli temir-beton yupqa devor va yotiq ko‘rinishlarda bo‘ladi. Gravitatsion devorlar tashqi qirrasi va qiya qilb barpo etiladi va ularga mos ravishda sharshara ko‘ndalang kesimi to‘g‘ri burchakli yoki trapetsiya shaklida qabul qilinadi. Gravitatsion va yupqa devorli yon devorlar amalda hamma gruntlarda qo‘llaniladi. Yetiq yon devorlar trapetsiya shaklidagi sharsharalarda ishlatiladi, ularni barpo etishda qurilish materiallari kam sarf bo‘ladi. Ko‘p pog‘onali sharsharalar bo‘ylama devorlari uzunligi bo‘yicha

deformatsiya choklari bilan seksiyalarga bo‘linadi, uning uzunligi suv urilma qudug‘i uzunligi bo‘yicha qabul qilinadi. Tushish devorlari yuqorida joylashgan suv urilma qudug‘ini pastda joylashgan suv urilma qudug‘i bilan birlashtirish uchun xizmat qiladi. Ularni gravitatsion (27 - rasm, a, b) yoki yotiq (27 - rasm, d) shakllarda bajariladi, oxirgisi trapetsiya kesimli sharsharalarda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. 27 - rasm. Sharshara tushish devorlari: a-gravitatsion, tashqi qirrasi qiya; b-gravitatsion, tashqi qirrasi tik; d-yotiq. Gravitatsion devorlar qirralari tik va qiya qilib bajariladi. Sharsharani yon devorlari bilan birlashtirish va ishlab chiqarish sharoitlaridan kelib chiqqan holda tashqi qirrasi qiya gravitatsion devorlar amalda keng qo‘llaniladi. quduqli sharsharalarda devorning yuqori qismini flyutbetdan baland qilib joylashtiriladi, shuning evaziga suv urilma qudug‘i yaratiladi. quduqdagi suvni chiqarib yuborish uchun devor yuqori qismida tirqishlar o‘rnatiladi. quduqqa suv tushishida oqim tagida va tushish devori oldida yopiq bo‘shliq zonasi paydo bo‘lib, vakuum hosil bo‘ladi va bu o‘z navbatida sharshara ishlashga salbiy ta’sir qiladi. Vakuumni yo‘qotish uchun hosil bo‘lgan bo‘shliq zonasiga havo yuboriladi, buning uchun yon devor ichiga havo o‘tkazuvchi-quvurlar o‘rnatiladi. Sharshara ohirgi pog‘onasi va chiqish qismi inshoot uchun mas’uliyatli qismlardan biridir, chunki bu qismlarning qoniqarsiz ishlashi pastki byef yuvilishlariga olib keladi va uning umumiy holatiga xavf-xatar tug‘dirdi. Pastki pog‘onada gidravlik sakrash ko‘milganligini ta’minlash zarur va ketuvchi kanalga suvni kanaldagi grunt va uning qoplamasi uchun yo‘l quyarlik tezliklarda o‘tkazish lozim. Gidravlik sakrash ko‘milganligini ta’minlash va suv energiyasini sundirish

uchun chiqish qismda suv urilma qudug‘i o‘rnatiladi. Agar sharshara bilan ketuvchi kanalni birlashtiruvchi devor kengayish burchagi 180 dan oshmasa, suv urilma qismda suv ayirgichlar, suv parchalovchilar yoki tirqishli ostonalar o‘rnatiladi (28 - rasm). Bunday konstruksiyaning qo‘llanilishi suv bir nechta kichik oqimlarga ajralgan holda suv urilmaga tushadi. Ko‘ndalang devor yon devorga biriktirib o‘rnatiladi, uning qalinlgi hisoblar asosida qabul qilinadi. Bunday sharsharalarda suv oqimi bosimli va bosimsiz xarakatlanuvchi qismlarga ega. Suv oqimi keyingi pog‘onaga tushishda ko‘ndalang devorga uriladi. Ba’zi bir paytda ko‘ndalang devor pastga tushuvchi oqimni parchalaydi. har ikkala holda ham oqimning parchalanishi va oqimning devorga urilishi natijasida keskin burilishi hisobiga energiya so‘ndirilishi jadallashadi. Bo‘ylama devorlar shandor to‘sinlari ko‘rinishida ham yasaladi, ular sharshara orqali muz va muz parchalari o‘tkazilganda chiqarib olinadi. Bunday turdagi sharshara keng bo‘lmagan inshootlar uchun loyihalanadi, holbuki, kengligi katta bo‘lgan inshootning konstruksiyasi murakkablashganligi tufayli uni qo‘llash tavsiya etilmaydi. 28 - rasm. Sharsharak chiqish qismi. Yarim bosimli sharsharalar ko‘p pog‘onali sharsharalardan ko‘ndalang devor borligi bilan farq qiladi (29 - rasm).

29 - rasm. Yarim bosimli sharshara: 1-ko‘ndalang devor; 2-tushish devori. Bosimli quvurli-sharsharalar suv sarfi uncha katta bo‘lmagan sug‘orish kanallarida qo‘llaniladi (30 - rasm). Ular bosimli rejimda ishlaganligi sababli katta miqdordagi suvni o‘tkazishi mumkin. Pastki byefga suv energiyasi suv urilma qudug‘i yoki devor yordamida so‘ndiriladi. 30 - rasm. Bosimli -quvurli-sharshara

a--quvurli; b-shaxtali; d--quvurli konsolli; 1,3-kirish va chiqish kallaklari; 2-- quvur; 4-suv urilma quduq; 5-shandorli energiya sundirgich; 6-panjara Tezoqarlar Kanalning yuqori byefdagi suvni nov bo‘yicha uning tubidan ajralmagan holda katta tezlikda quyi byefga o‘tkazuvchi, tubining nishabligi kritik nishablikdan katta bo‘lgan inshootlarga tezokarlar deb ataladi. Tezoqarlarning asosiy xususiyatlaridan biri, ularda energiyani sundirish bir joyda sodir bo‘ladi, shuning uchun inshoot ohirida maxsus sundirgichlar o‘rnatiladi. Tezoqarlarda katta tezliklar kavitatsiya, aeratsiya, to‘lqinlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi va ular tezoqar ishlashiga salbiy ta’sir qiladi. Tezoqarlarning normativ tasnifi yo‘q, lekin ularni quyidagi belgilarga ko‘ra turlarga bo‘lish mumkin: 1) profil ko‘rinishi bo‘yicha-bir xil va o‘zgaruvchan nishabli; 2) planda joylashuviga ko‘ra-bir xil va o‘zgaruvchan kenglikda; to‘g‘ri va egri chiziq bo‘yicha: 3) inshoot o‘zaning xarakteriga ko‘rao‘zani silliq va o‘zani g‘adir-budirli. Tezoqarlar quyidagi konstruktiv elementlardan tashkil topgan: kirish; nov; sundirgich; chiqish (31 - rasm).

31 - rasm. O‘zani silliq tezoqar. Tezoqarlarning kirish qismi sharsharalarning kirish qismlari konstruksiyalaridan farq qilmaydi. Tezoqarning kirish qismida oqimning novga sokin oqib kirishini ta’minlash choralari ko‘rilishi zarur. Tezoqar novlari kam uzunlikka ega bo‘lishi va tabiiy zaminga yetkazilishi kerak. Novning ko‘ndalang kesimi to‘g‘ri burchakli, trapetsiya, poligonal va boshqa shakllarda bo‘lishi mumkin. Trapetsiya shaklidagi novlar yon devorlar yotiq bajarilganda qo‘llaniladi, iqtisodiy jihatdan arzon va ularni barpo etish murakkab emas. Amalda ko‘ndalang kesimi to‘g‘ri burchakli novlar keng qo‘llaniladi, chunki bunday kesimda suv oqimi gidravlik jihatdan turg‘un, unda to‘lqinsimon harakat yuz bermaydi va suv yon devorlardan tashqariga chiqmaydi. Novlar nishabligi qiymatini belgilashda, tezoqar quriladigan material uchun yo‘l qo‘yarlik tezlik e’tiborga olinadi va inshoot ostidagi gruntning xususiyati, ya’ni uning uchun yo‘l quyiladigan qiyalikni xisobga olish lozim. Tezoqar novining nishabligi yerning nishabligiga teng qilib olinsa, bunda tuproq ishlarining xajmi kamayadi, lekin tezoqar juda uzun bo‘lib ketadi. Tezoqarlar iloji boricha to‘g‘ri chiziq buylab joylashtiriladi. Kanal trassasida to‘siqlar uchrab qolgan holda, uni aylanib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Shunday paytlarda novlar egri chiziq buylab joylashtiriladi. Bunday tezoqar novlari ko‘ndalang kesimining bir tomonida suv satxining ko‘tarilishi ikkinchi tomonida esa passayishi kuzatiladi (32 - rasm). Suv satxining gorizontga og‘ish burchagi tg α ϑ = 2 /(gR) (bunda R -nov o‘qi bo‘yicha burilish radiusi, m; ϑ - o‘rtacha tezlik, m/s). Tezoqar uzunligi bo‘yicha suv tezligi doimiy bo‘lmaydi va o‘z navbatida ß burchak qiymati ham o‘zgaradi.

32 - rasm. Planda egri chiziqli tezoqarlar: a-butun uzunligi bo‘yicha; b-egri chiziqli uchastka tezoqar boshlanishida (oxirida); d-egri chiziqli uchastka o‘rta qismida; e-egri chiziqli uchastkadagi ko‘ndalang kesim; f-egri chiziqli uchastkaning keskin burilgan joyidagi ko‘ndalang kesim. Nov qavariq tomoniga ta’sir etadigan gidrodinamik kuchni kamaytirish, suv satxi yuzasini haddan tashqari og‘ishini va suvni novdan chiqib ketmasligini ta’minlashi uchun, novning qavariq tomonidagi devor, botiq tomoniga nisbatan bir oz balandroq qilib qilinadi (32 - rasm, e). Aytilganlar maqsadga muvofiq bo‘lmasa, nov tubi yo‘nalishi bo‘yicha suvning ko‘ndalang nishabligiga teng bo‘lgan nishablik beriladi (32 - rasm, f). Uzun tezoqarlarda suv satxi kengligi uning chuqurligiga nisbati (b h/ >10) bo‘lganda, vaqti-vaqti bilan to‘lqinlar hosil bo‘ladi, ularning tezligi novdagi oqim o‘rtacha tezligidan katta bo‘ladi. Bunday to‘lqinlar balandligi oqim o‘rtacha chuqurligidan 2…3 barobar katta bo‘ladi. To‘lqinlar nov yon devorlari tashqarisiga chiqib gruntni namlaydi va berma bo‘yicha harakat qilib, uni yuvadi, suv urilma qudug‘ida noqulay gidravlik sharoitlarni keltirib chiqaradi, va pastki byef

yuvilishiga sabab bo‘ladi. Novdagi to‘lqinsimon harakatni yo‘qotish maqsadida navning maxsus konstruksiyalari qo‘llaniladi (33 - rasm). Ma’lumki, tezoqar novining bosh qismida suvning chuqurligi kritik chuqurlikka, etak qismida esa tekis harakat chuqurligiga yaqinlashib boradi, ya’ni tezoqarning bosh qismida suvning tezligi minimum, etak qismida esa maksimum bo‘ladi. Demak, novda suvning oqishi borgan sari oshib borar ekan. Tezoqarlarni loyihalashda buni e’tiborga olish shart. Tezoqardagi oqim tezligi uning materiali uchun ruhsat etilgan tezlikdan katta bo‘lganda gadirbudurli tezoqarlar qo‘llaniladi. G‘adir-budurliklar novning tubi va yon devorlariga o‘rnatiladi, ularning turlari 34 - rasmda keltirilgan. 33 - rasm. Tezoqardagi buylama to‘lqinlar va to‘lqinga qarsha ko‘ndalang kesimlar: a-bo‘ylama to‘lqilar hosil bo‘lish sxemasi; b-nov ko‘ndalang kesimlari; 1-yon tomonlari qiyalik koeffitsiyentlari o‘zgaruvchan trapetsiya; 2-tubida uchburchak qirqilgan kesimli trapetsiya; 3-tubida ikkita uchburchak qirqilgan kesimli; 4- parabolik; 5-poligonal; 6-uchburchakli. Nov tubi va yon devorlariga g‘adir-budurliklarning o‘rnatilishi undagi suv chuqurligini oshiradi va suv tezligining kamayishiga olib keladi. Tezoqarlar beton, temir-beton va boshqa qurilish materiallaridan barpo etiladi. Monolit novlar minimal qalinligi 0,15…0,2 m qabul qilinadi. Nov uzunligi bo‘yicha har 5…15 m da ko‘ndalang choklar o‘rnatiladi va konstruksiyasi bo‘yicha ular xilma-xildir. Bo‘ylama choklar nov tubini uning devorlaridan ajratib turadi. So‘ndirgichlar tezoqarning eng ma’suliyatli elementlaridan biridir, unda oqim kinetik energiyasining asosiy qismi so‘ndiriladi. Uning chegarasida, odatda suv

urilmada har-xil sundirgichlar joylashtiriladi. Suv urilma quduqlari va suv urilma devorlari eng ko‘p qo‘llaniladi. Suv urilmadan so‘ng, to‘kilgan tosh yoki beton plita ko‘rinishdagi risberma o‘rnatiladi. Ketuvchi kanalga suvni tekis taqsimlash uchun planda nov etak qismining kengayish burchagi ß=12. /180 qabul qilinadi. Agar ketuvchi kanal kengligi juda katta bo‘lsa, kengayish burchagi ham katta bo‘ladi va suv urilmada suv ayirgichlar yoki planda egri chiziqli suv urilma devorlari o‘rnatiladi. 34 - rasm. G‘adir-budirliklar turlari: а -ikki qatorli egri-bugrilik (zigzak); b-bir qatorli egri-bugrilik; d-normal bruslar; e-tarqoq bruslar; f-shashkalar; ye-oqim bo‘yicha pog‘onalar; h-oqimga qarshi pog‘onalar; i-yon devorlarga o‘rnatilgan; f-g‘adir-budurliklar birikmasi.

Chiqish qismi sundirgichlardan so‘ng o‘rnatiladi. Uning chegarasida qisman energiya sundiriladi va oqim to‘lqinlarining tekis tarqalishi ta’minlanadi. Ko‘p hollarda tezoqar chiqish qismi mustahkamlangan kanal ko‘rinishida bo‘ladi. Konsolli sharsharalar Konsolli sharsharalar yuqorida bayon qilingan sharshara va tezoqar inshootlarning vazifasini bajaradi. Ularda suv oqimi inshoot o‘zanidan ajralmagan holda xarakat qilib, so‘ngra erkin havoda harakat qiladi. Konsolli sharsharalar tashlama kanallarning etagida, jarliklarda, pastki byefdagi tuproqlar yuvilib, katta o‘pirilishlar yuz berganida atrofdagi ekin maydoni va binolarga zarar keltirmaydigan joylarda quriladi. Konsolli sharsharalarning afzalligi shundan iboratki, ular boshqa tutashtiruvchi inshootlarga nisbatan arzon, konstruksiyasi sodda, qurilish ishlari oson. Ularni barpo etishda betondan tashqari, temir-beton ham ishlatiladi. Bundan tashqari, bu inshootning konsol qismi uchun chuqur joylashgan tayanch ham qabul qilinadi. Konsolli sharsharalar quyidagi konstruktiv qismlardan tashkil topgan: kirish; tezoqar; tayanchlarga o‘rnatilgan konsol; yuvilish voronkasi va chiqish (35 - rasm). Konsolli sharsharalar kirish qismi sharasharaklar va tezoqarlar kirish qismi konstruksiyalaridan farq qilmaydi. Konsolli sharsharalarning novi to‘g‘ri burchakli yoki trapetsiya kesimli bo‘ladi. Ularni planda to‘g‘ri chiziq bo‘yicha joylashtirish lozim, konsol qismida oqimning noqulay bir tomonga siljishi natijasida konsol va uning tayanchlariga noqulay dinamik kuchlar ta’sir qilishi mumkin. Xarorat va cho‘kish deformatsiyalarini oldini olish uchun nov ko‘ndalang va bo‘ylama deformatsiya choklari bilan qirqiladi. qattiq bo‘lmagan gruntlarda nov tagida hosil bo‘lgan filtratsiya oqimi inshoot qiyaliklaridan sizib chiqadi, shuning uchun qattiq bo‘lmagan gruntlar zaminlarining konsol tagida drenaj o‘rnatiladi.

Oxirgi qism konsol sharsharalarning eng mas’uliyatli qismlaridan biridir. Uni uchta harakterli qismga bulish mumkin. Yotiq qism, tezoqar novning davomi hisoblanadi, tayanchlarga o‘rnatilgan gorizontal va konsol qismlardir. Oxirgi qism temir-betonli nov ko‘rinishida bo‘ladi va unga ta’sir etuvchi dinamik kuchlarni kamaytirish uchun uning tubiga bo‘ylama va ko‘ndalang biriktirilib to‘sinlar o‘rnatiladi. Bikrli tusinlar orasidagi masofa 2 m dan kam qabul qilinmaydi, yerdan baland o‘rnatilgan novning etak qismida xizmat ko‘priklari o‘rnatiladi. 35 - rasm. Konsolli sharshara: 1-kirish; 2-ko‘prik; 3-betonli nov; 4-temir-betonli nov; 5-konsol; 6-tramplinlar; 7- romli tayanch; 8-bikrli to‘sinlar; 9-yuvilish voronkasi . Konsolli sharsharalar oxirgi qismining temir-beton novlari tayanchlarga o‘rnatiladi. ularning soni ko‘ndalang yo‘nalish bo‘yicha ikkitadan kam bo‘lmasligi kerak. Tayanchlar konstruksiyasi bo‘yicha ramali, yaxlit, ustunli, poydevori chuqur joylashgan tayanchlar qozikli ko‘rinishda bo‘ladi. Yuvilish voronkasida tayanch qoziqlar zaminining yuvilishdan himoyalash maqsadida, uning yon tomonlariga ichiga tosh to‘ldirilgan kataklar o‘rnatiladi yoki beton qoplanadi.

Yuvilish voronkasi. Konsolli sharsharalardan suv oqimi himoyalanmagan gruntga tushadi. Suv oqimi tushish tezligi gruntning yuvilish tezligidan katta bo‘lsa, yuvilish voronkasi hosil bo‘ladi. Yuvilish voronkasi bo‘ylama va ko‘ndalang yo‘nalishlarda shakllanadi. Yopiq sirkulyatsiya hosil bo‘lishi natijasida uning o‘lchami ko‘proq ko‘ndalang yo‘nalishda bo‘ladi va voronka o‘lchamining ko‘ndalang yo‘nalishda oshishiga sabab bo‘ladi. Yon tomondagi yuvilishlarni temir-beton koplamalarni qo‘llash bilan mustahkamlash mumkin. Konsolli sharsharaklar katta miqdordagi solishtirma suv sarflarini o‘tkazganda yuvilish voronkasi o‘lchamlari hisoblar asosida qabul qilinadi. Chetki tayanchlar yuvilib ketmasligi uchun inshoot tomonidagi qiyalik mustahkamlanadi. Agar yon bag‘irlardan filtratsiya suvlari sizib chiqishi kuzatilsa, ularning siljishga ustuvorligini ta’minlash uchun drenajlar o‘rnatiladi. Yuvilish voronkasi chuqurligi solishtirma suv sarfiga bog‘liq. Uning chuqurligini kamaytirish konstruktiv usullar yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun solishtrma suv sarfini kamaytirish oqim strukturasini o‘zgartirish, erkin harakatdagi suv oqimini uzoqlashtirish lozim. Solishtirma suv sarfini kamaytirish konsol uzunligi chegarasida uning tubi kengligi kengaytiriladi (3.36 - rasm, a), bunda ß burchak suv oqimini yon devorlardan ajralmagan holda oqimini ta’minlash asosida qabul qilinadi. Agar ß burchagi qiymati oshib borsa, bo‘ylama yo‘naltiruvchi devorlar o‘rnatiladi. (36 - rasm, b). Voronkaga tushadigan oqimni jilg‘alarga bo‘lib yuborish uchun yon devorsiz tirqishli yuza qabul qilinadi (36 - rasm, d). Bu konstruksiyada konsol uzunligi bo‘yicha yon devorlar o‘rnatilmaydi, oqim yo‘nalishi bo‘yicha tarqishlar joylashtiriladi. Suv bu yuzaning yon tomonidan, hamda tirqishlardan oqib tushadi. Yuvilish voronkasiga tushadigan solishtirma suv sarfi kam miqdorni tashkil qiladi va yuvilish chuqurligi kamayadi. Erkin harakatdagi suv oqimini uzoqlashtirish uchun, konsol etak qismida tramplinlar o‘rnatiladi (36 - rasm, v). Ularning balandligi tramplin oldidagi suv chuqurligining 1,2…2 oralig‘ida qabul qilinadi.

36 - rasm. Konsolli sharsharalar oxirgi qism qurilmalari: a-kengayadigan; b-bo‘ylama yo‘naltiruvchi devorlar; d-tramplinlar; e-ko‘ndalang devorlar; f-yon devorsiz tirqishli yuza.

Adabiyotlar: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obyektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. 9. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P.Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985. 10. Gidrotexnicheskiye soorujeniya / Pod red. M.M. Grishina. -M.: Visshaya shkola, 1979, chasti 1 i 2

O'xshashlar

Gidrotexnika inshootlari va ularning ishlash sharoitlari

Gidrotexnika inshootlarini zatvorlari

O’zan rostlash inshootlari

Kombinatsiyalashtirilgan rostlash inshootlari dambalar

Suv manbalari va ulardan foydalanish