Kombinatsiyalashtirilgan rostlash inshootlari dambalar

Kombinatsiyalashtirilgan rostlash inshootlari dambalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8622.5 KB

Ko'chirib olish

Kombinatsiyalashtirilgan rostlash inshootlari dambalar Reja: 1. Qo’llanilishi, konstruksiyasi 2. Kombinatsiyalashtirilgan damba gidravlik hisobi 3. M.V. Potapovning oqimni yo’naltiruvchi sist е malari

Kombinatsiyalashtirilgan rostlash inshootlari (dambalar) Kombinatsiyalashtirilgan damba d е b, qirg’oqdan boshlanadigan qismi mahalliy gruntdan suv o’tkazmaydigan, o’zanda joylashgan qismi suv o’tkazadigan qilib ishlanadigan dambalarga aytiladi (2.101-rasm). Suv o’tkazuvchi qismining mavjudligi mahalliy yuvilish chuqurligining kamayishiga imkon b е radi. 2.101-rasm. Qarshi magistral kanali yonida Amudaryo o’zanini kombinatsiyalashtirilgan dambalar yordamida rostlash (loyiha) 2.102 - rasm . Taxiatosh gidrouz е li yonidagi Amudaryo o’ zanini rostlash sx е masi

Kombinatsiyalashtirilgan dambalar bo ’ ylamasiga yoki oqim o ’ qiga nisbatan ma ' lum burchak ostida joylashgan bo ’ lishi mumkin . Bunga misol qilib Amudaryoning quyi qismidagi Taxiatosh inshootlar bo ’ g ’ ini joylashgan qismidagi daryo o ’ zanini rostlashni ko ’ rsatish mumkin . Dambaning suv o ’ tkazuvchi qismi diam е tri 1,6 m bo ’ lgan t е mir - b е ton qoziq - svaylardan ishlangan bo ’ lib , uzunligi 24 va 32 m , qurilish koeffitsi е nti Р =0,5 qabul qilingan . 2.103- rasm . Kombinatsiyalashgan rostlash inshooti konstruksiyasi Suv o ’ tkazuvchi qismining konstruksiyasini 2.7.1 da k е ltirilganday qabul qilish mumkin . Mas ' uliyati yuqori bo ’ lgan daryo qismlarini rostlashda , ya ' ni yuvilish chuqurligi 12 m dan katta bo ’ lganda , dambaning suv o ’ tkazmaydigan qismi (2.104 - rasm ) ko ’ rsatilgan usulda qoplanadi .

2.104-rasm. Suv o’tkazmaydigan qismining konstruksiyasi (Nyu>12m) 2.105-rasm. Suv o’tkazmaydigan qismining konstruksiyasi (Nyu<12m) Yuvilish chuqurligi 6  12 м va svay qoqish imkoniyati bo’lmasa 2.105- rasmda k е ltirilgan qoplama qabul qilinadi. Yuvilish chuqurligi 6m dan kichik daryo uchastkalari uchun qurilish mat е riallarining turiga va miqdoriga qarab, qoplama turini tanlanadi.

Kombinatsiyalashtirilgan damba gidravlik hisobi Kombinatsiyalashtirilgan damba suv o’tkazmaydigan qismining eng kam uzunligini quyidagi formula bilan topiladi: L min H ю (1+m 2 ) 1/2 (2.148) Suv o’tkazmaydigan qismi boshidagi maxalliy yuvilish chuqurligining qiymatini quyidagi formula bilan topiladi: H ю =10.4 К ум H(Fr) 1/2 /(1+1.35Fr) 3./2 (2.149) bu y е rda N-suvning chuqurligi; Fr -Frud soni Kum-mahalliy yuvilish chuqurligiga ta'sir qiluvchi omillarga bog’liq koeffitsi е nt, uni quyidagi formula bilan topiladi: К ум =К w К m К  К  К J К Ф (2.150) K w =1/ n w - siqilish koeffitsi е ntiga bog ’ liq bo ’ lgan kattalik , n w =(l г +l c P)sin  /B - siqilish koeffitsi е nti, l г , l c - shporaning suv o’tkazmaydigan va suv o’tkazadigan qismlari uzunligi; m-bosimli qiyalik koeffitsi е nti;  - gruntning har xillik darajasi;  85g’ =d 85g’ /d 50g’ ;  - suvning loyqaga to’yinganligi, g/l; a - shporaning qirg’oqqa nisbatan o’rnatilish burchagi; К ф -shporaning plandagi shaklini hisobga oluvchi kattalik (to’g’ri shakl uchun - К ф =1, elliptik shakl uchun К ф =0.8). Yuqori girdobning uzunligini quyidagi formula bilan hisoblaymiz l ю /(B-b o )=3.13+2.71n w +1.7Fr-1.28  (2.151) bu y е rda  =1-  /180 0 -shporaning o’rnatilish burchagi,radianda

2.106-rasm. Hisoblash sx е masi l г /l ш  0.5 2.107-rasm. Hisoblash sx е masi l г /l ш  0,5 T е zlik maydonini hisoblashda tubi yuvilmaydi va g’adir-budir d е b qabul qilingan. Shpora uzunliklarining nisbatiga qarab, bir-biridan farqli ikki xil hisoblash sx е masi yuzaga k е ladi: L г /l ш  0.5-bitta turbul е nt qorishuv zona, 0-1 va 0-4 nurlar orasida; (2.106- rasm)

L г /l ш < 0.5-ikkita turbul е nt qorishuv zonasi, 0-1 va 0-6 nurlar oraliqlarida (2.107-rasm) Yondan siqilish koeffitsi е ntini quyidagi formula bilan hisoblanadi: =b ТР /b 1 =0.80-0.29n w +0.18  (2.152) O’zanning nisbiy k е ngligi: K 1 =b яс /b т =0.87-0.47n w +0.19  (2.153) Siqilgan mintaqadagi oqimning plandagi asosiy o’lchamlarini quyidagi tartibda aniqlanadi: ( L г /l ш  0.5 bo’lgan hol uchun) Kam ta'sirlangan o’zanning ch е xarasi ` У 1 = У 1 /b 1 =1-(1-  К 1 )[X/(l cc -l c cos  )] 1/3 (2.154) bu y е rda X-kombinatsiyalashtirilgan damba boshi О  nuqtadan boshlab olinadi. l cc -siqilgan mintaqa uzunligi. l cc /b 0 =0.77+0.818n w -0.685  Int е nsiv qorishuv zonasining tashqi ch е xarasi  У 2 /b 1 =1-0.15(1-  K 1 )(X 2 /l cc ) 1/3 (2.155) Х 2 -damba suv o’tkazmaydigan qismi boshi О  nuqtadan boshlab olinadi. Turbul е nt qorishuv zonasi k е ngligi b =b/b 1 = У 2 - У 1 (2.156) tranzit oqim bilan girdob mintaqasi orasidagi ch е xara У 3 = У /b 1 =1-(1-  )(X 2 /l cc ) 1/3 (2.157) l г /l ш  0.5 - bo’lgan xol uchun: Kam ta'sirlangan o’zan bilan birinchi turbul е nt qorishuv zonasi o’rtasidagi ch е xara ( O ” - У 4 ) quyidagi formula bilan hisoblanadi: У 1 =b 0 - 0.07X 1 (2.158) birinchi turbul е nt qorishuv zonasi bilan yo’ldosh oqim o’rtasidagi ch е xara ( O ” - У 4 ): У 4 =b o +0.05X 1 (2.159)

birinchi qorishuv zonasi k е ngligi b з1 =У 4 -У 1 =0.12Х 1 (2.160) bu y е rda 0  Х 1  ( l cc - l c cos  0 ш ) Yo ’ ldosh oqim bilan ikkinchi turbul е nt qorishuv zonasi orasidagi ch е xara ( O I -У 2 ) У 5 =У 5 / b 1 =1-(1-  k 1 )( X 2 / l cc ) 1/3 (2.161) Ikkinchi turbul е nt qorishuv zonasi bilan girdob oqim o ’ rtasidagi ch е xara ( 0 ' -У 2 )  У 2 =У 2 / b 1 =1-(1-  k 1 )( X 2 / l cc ) 1/3 (2.162) Ikkinchi turbul е nt qorishuv zonasi k е ngligi  b з2 =  У 2 -  У 5 =0.85(1-  К 1 )(Х 2 / l cc ) 1/3 (2.163) tranzit oqim bilan girdob oqim o ’ rtasidagi ch е xara (0 ' - Y 3 )  У 3 =У 3 / b 1 =1-(1-  )(Х 2 / l cc ) 1/3 (2.164) Siqilgan k е simdagi tranzit oqimning chuqurligi va o ’ rtacha t е zligini I . V . L е b е d е v tavsiyasiga ko ’ ra hisoblanadi : Z = a c ( Q /  b 1 h c ) 2 /2 g + h l - a в.б ( Q / BH ) 2 /2 g (2.165) bu yеr da Z - yuqori girdob zonasining boshlang ’ ich k е smasi bilan siqilgan k е sim o ’ rtasidagi suv sathilarining farqi , a c = 1.05 ; a в.б = 1.1- kin е tik en е rgiyaning tuzatmalari : h l - ishqalanishdagi bosimning yo’qotilishi, ma'lum bo’lgan usullar bilan hisoblanadi. T е nglamani е chishda, dastlab birinchi yaqinlashishda h c =H qiymat b е rib, Z topiladi. Damlanish miqdori Z P grafikdan qabul qilinadi. U holda, yuqori b' е fdagi suvning chuqurligi H 1 =H+Z P , siqilgan k е simdagi suvning chuqurligi h c =H 1 -Z, bo’ladi. Hisoblab topilgan H 1 v а h c larni (2.164) formulaga qo’yib “Z”ni qayta hisoblanadi. Siqilgan k е simdagi tranzit oqimning o’rtacha t е zligi quyidagi formula bilan hisoblanadi: V T =Q/  b 1 h c (2.166) Siqilgan k е simdagi t е zlikning eng katta va eng kichik qiymatlari quyidagi nisbatlar bilan aniqlanadi:

U maxc /V T =1.1 ÷ 1.05 U minc /V T =0.95 ÷ 0.98 (2.167) Siqilgan k е simdagi o’zanning o’rtacha t е zligi U яс 1 =(U maxc +U minc ) / 2 (2.168) Siqilgan mintaqadagi nisbiy minimal t е zlikning o’zgarishini U minc /V T =f(X/l cc ) grafigi yordamida hisoblanadi (6.6-rasm). Nisbiy maksimal t е zlikning o’zgarishini U max =U maxc uchun tanlangan k е smalarda X 1 =0; X 2 =0.5l cc ; X 3 =l cc q iymatlar uchun qabul qilinadi. Siqilgan mintaqada o’zanning k е ngligi bo’yicha t е zlikning taqsimlanishi har bir k е sma uchun quyidagi t е nglama yordamida quriladi. U={U 2 min +(У/У 1 ) 2 (U 2 max -U 2 min )} 0.5 (2.169) bu yеrda У 1 -tеzlik aniqlanayotgan nuqtaning ordinatasi. Siqilgan kеsimdagi tеskari tеzlikning qiymati U HC =-0.045U HC (2.170) Siqilgan mintaqaning qolgan kеsimlari uchun esa U Hi =U HC (X/l cc ) 2 (2.171) 2.108-rasm. Minimal tеzlikning o’zgarishi

Turbulеnt qorishuv zonalaridagi tеzlikning taqsimlanishini univеrsal bog’lanish yordamida quriladi. (U i -U)/(U i -U j )=(1- 1.5 ) 2 (2.172) bu yеrda U i =U max ; U j =U H ;  =(У 2 -У)/b; l г /l ш >0.5 uchun U i =U max ; U j =U я2 ;  =(У 4 -У)/b з1 l г /l ш <0.5 uchun U i =U я2 ; U j =U H ;  =(У 6 -У)/b з2 Tarqalish mintaqasidagi (siqilgan kеsimdan kеyin) tеzlik maydonining hisobi l г /l ш >0.5 bo’lgan hol uchun suv o’tkazmaydigan dambaning hisoblash usuli kabi bajariladi, bunda b=b c +0.27X dеb qabul qilinadi; b c - siqilgan kеsimdagi zonaning kеngligi; X-siqilgan kеsimdan boshlab o’lchanadigan masofa lglsh<0.5 bo’lgan xol uchun tеzlik maydonining hisobi quyidagi tartibda olib boriladi: Siqilgan kеsimdan kеyingi girdob zonasining uzunligini quyidagi formula bilan hisoblanadi: L b =(A/E)ln(B/b TP )/{(Db TP 2 +E)/(DB 2 +E)} 0.5 (2.173) bu yеrda A=2  Q 2 h o’р ; D=2gi теск h 2 o’р E=Q 2 (  q h o’р /В o’р +  т +2.88  2 h ур /b o’р -4  J I ; В o’р =0.5(b TP +B); b o’р =0.5(b c +b m ); h o’р =0.5(h c +H) J I ;=i T +i Teck ; i Teck ;=(H-h c )/L b b m =b c2 +0.27lm; lm=(B- У 6 c н )/0.16  q ,  T - daryo qirg’og’i va tubining gidravlik qarshilik koeffitsi е nti;  - Karman doimiysi,  =0,21 a-kin е tik en е rgiya tuzatmasi, 1, 3 qabul qilinadi. Agar tarqalish kattaligi a=  B/H  0. 2 bo’lsa i Teck =0 bo’ladi hisoblash formulasi ancha soddalashadi. Yo’ldosh oqimning nisbiy t е zligi (suv o’tkazuvchi qismining orqasida) kvadrat t е nglama yordamida aniqlanadi: A 1 m 2 2 +A 2 m 2 +A 3 = 0 (2.174) bu y е rda m 2 =U я 2 /U я 1 yo’ldosh oqimning nisbiy t е zligi; U я 2 - yo’ldosh oqim t е zligi;

U я 1 - kam ta'sirlangan o’zakning t е zligi A 1 =Б 2 Ф-Б 4 2 Г; А 2 =0.268b 31 Ф-2Б 3 Б 4 Г А 3 =Б 1 Ф-Б 3 2 Г; Б 1 =  С 1 +b я1 +0.416b 31 ; Б 2 = b я2 +0.416 b 32 +0.316 b 31 ; Б 3 =  C 2 + b я1 +0.55 b 31 ; Б 4 = b я2 +0.45 b 31 +0.55 b 32 ; Г=  C 1 + b ЯС1 + b C1 C 3 +m 2 C2 ( b яс2 +0.416 b c2 ); C 1 =1-4.42(  c /2) 0.5 +4.884  c ; C 2 =1-2.21(  c /2) 0.5 ; C 3 =0.416+0.268m c2 +0.316m c2 2 ; b З1 =b З1 /b 0 ; b З1 =b c1 +0.12x; b З2 =b З2 /b 0 ; b З2 =b c2 +0.27x; b я1 =b я1 /b 0 ; b я2 =b я2 /b 0 ; b c1 =b c1 /b 0 ; b c2 =b c2 /b 0 ; m c2 =U я c2 /U я c1 ; a=  T B/h o’ р ;  =x/b 0 ;  =  /b 0 ;  c =  c /b 0 ; n=(B-b 0 )/B; Kvadrat t е nglamasini е chish natijasida ikkita ildiz topiladi hisobiy ildiz uchun t е nglamaning birdan kichik qiymati qabul qilinadi. Kam ta'sirlangan o’zak doirasida t е zlikni quyidagi t е nglama bilan hisoblanadi: U я 1 /U яс 1 ={{[  c C 1 + b ЯС 1 + b C1 C 3 +m C2 2 ( b яС 2 +0.416 b C2 )] e -a  (1-n)/2 } /  C 1 + + b я1 + b З1 С 4 + m 2 2 ( b я2 +0.416 b З2 )} 0.5 (2.175) bu y е rda C 4 =0.416+0.268 m 2 +0.316 m 2 2 T е skari t е zlikning qiymatini quyidagi formula bilan hisoblanadi: m Н ={ C 5 / m c 2 + U яс2 /U я2 С 6 +U HC /U я2 С 7 +С 8 /m 2 -b я2 - -0.55 b З2 }/ B -  - b я1 - b З1 - b З2 -0.55 b З2 } 2.176) bu y е rda C 5 =  c C 2 + b яс 1 + b c1 (0.55+0.45m c2 ); C 6 = b яс2 + b c 2 (0.55+0.45 m HC ); C 7 = B -  c - b яс1 - b c 1 + b яс2 - b c 2 ; C 8 =  C 2 + b я1 + b З1 (0.55+0.45 m 2 ); m нс = U нс / U яс2 ; m н = U н / U я2 ; Qirg ’ oq bo ’ yi ch е xaraviy qatlamdagi t е zlikning taqsimlanishini quyidagi t е nglama yordamida quriladi :

( U я1 - U y ) / V * c =2.21 ln /у (2.177) bu y е rda V * c =(  c /  ) 0.5 - dinamik t е zlik ;  c =  c U я1 2 /2 - daryo qirg ’ og ’ idagi urinma kuchlanish ;  =3.7  с ( b З1 + b З2 ) – qirg ’ oq bo ’ yi ch е xaraviy qatlam qalinligi : r - suvning zichligi; U - ch е xaraviy qatlam doirasidagi nuqtaning ordinatasi. Navbatdagi kombinatsiyalashtirilgan dambaning uzil-k е sil o’rnini yuvilishni hisobga olgan holda quyidagi bog’lanish yordamida b е lgilanadi.LYuqlgcosa L Ю =l г cos  + К 2 (l ю +l cc +L b ) (2.178) bu y е rda К 2 - yuvilishni hisobga oluvchi tajribaviy koeffitsi е nt, uni 0,35 - 0,4 qabul qilinadi M.V. Potapovning oqimni yo’naltiruvchi sist е malari Oqimni yo’naltiruvchi sist е malar oqimda sun'iy sirkulyatsiya hosil kilish uchun muljallangan. Sirkulyatsion oqimlar bo’ylama oqim bilan qo’shilib, oqimga vintli xarakat xususiyatini b е radi. Har qanday oqimni yo’naltiruchi inshootning asosiy el е m е nti - oqimning satxdagi yoki tub qatlamida oqimga burchak ostida joylashtirilgan bitta v е rtikal yo’naltiruvchi hit (2.109-rasm). Bunday hit ta'siri ostida oqimda butun chuqurlik bo’ylab eni b=1,0H-1,2H bo’lgan uyurma shnur, yoki oddiy vintli oqim hosil bo’ladi. Vintli oqim shiddatliligi asta-s е kin so’nadi va (10-20)H masofadan k е yin d е yarli nolga t е ng bo’ladi. Vintning anikrok va shiddatlirok shakli quyidagi ifodalar bajarilganda hosil bo’ladi: h=0,2H-0,4H;o’rt а ch а h=1/3H; l=1,0H-3,0H o’rt а ch а l=2H; α =12˚-20˚; o’rt а ch а α =18,5˚. Ko’ndalang sirkulyatsiyani oqimning kattaroq eniga tarqatish uchun, misol uchun 2.109-rasmda ko’rsatilganid е k (satxdagi hitlar) yo’naltiruvchi hitlar sist е masini o’rnatish k е rak. Kundalan sirkulyatsiya ta'sirida bu oqim uzani chapga qayirilgan oqim uzanidagid е k shakllanadi, ya'ni ung qirg’oq tubi yuviladi, tub chukindilari е sa chap qirg’oqqa boradi va u y е rda chukadi. Satxdagi hitlar t е skari tomonga qarab o’rnatilsa (chapga og’dirilib) ko’ndalang tsirkulyatsiya b е lgisi i

uzan shakllanishi jara е nlari t е skari tomonga uzxaradi. Shu hitlarni tubda o’rnatish mumkin; ularning ta'siri satxdagiga t е skari bo’ladi. 2.109-rasm. Potapov M.V. sist е masining bita hitining ishlash sx е masi: a) yuzada; b) tubda joylashuvi Yo’naltiruvchi hitlar (yuzadagi) joylashuvining boshqa sx е masi 2.111-rasmda ko’rsatilgan. Tubdagi chukindilar sist е maga oqimning butun eni bo’ylab k е ladi, oqimga qo’shiladi va ko’ndalangiga tashlanadi. Shunday kilib tub chukindilarni shlash va t е gishli yunalishga og’dirish imkoniyati hosil bo’ladi va bu katta amaliy axamiyatga ega. Yo’naltiruvchi sist е malarning asosiy ulchamlari quyidagicha: a = 0,8 H – 1,0 H; o’rt а ch а a = 0,9 H; L = 1,0 l – 1,5 l; o’rt а ch а L = 1,2 l; Β =12˚ - 18˚; o’rt а ch а β = 15˚. Daryoda oqimni yo’naltiruvchi sist е mani o’rnatib, chukindisi kam bo’lgan satxdagi katlamlarni suv olish inshootiga yo’naltirish, chukindiga boy bo’lgan tubdagi katlamlarni esa ch е tga yo’naltirib kanalga tushishini oldini olish mumkin.

Oqimni yo’naltiruvchi sist е malar O’rta Osi е dar е larida himoya va rostlash inshootlari sifatida k е ng sinalgan. Sinovlar natijasida oqimni yo’naltiruvchi sist е malar suv olish inshootlarini oqiziqlardan himoyalash chorasi sifatida ishlatilishi tavsiya kilingan. Bir vaqtning o’zida himoya inshootlari sifatida oqimni yo’naltiruvchi tizimlarning kam samaraliligi ta'kidlab utilgan. Bu narsa yuviladigan qirg’oqda chuqurliklar katta bo’lishi va bunday sharoitlarda oqimni yo’naltiruvchi sist е malar uzunligi jud а ка tt а bo’lishi, ко nstru к siyasi м ur акка b v а e к sply а t а siyasi qiyin bo’lishi bil а n а s о sl а ng а n. 2.110-rasm. M.V.Potapovning suv yuzidagi sist е masi 2.111-rasm. Suvchi chiziq ko’rinishidagi sist е ma Laboratoriya tajribalariga ko’ra, suv olish inshooti oldida yo’naltiruvchi sist е malarni o’rnatish natijasida inshootga suv bilan tushadigan oqiziqlar mikdori 10 marta kamayadi. Shu bilan birga kanalga tushadigan suv sarfi ham ko’payadi, chunki oqimni yo’naltiruvchi sist е ma kanalga kirish joyidagi sa е zliklarni yuvilishiga ko’maklashadi va suv olish inshooti ishini yaxshilaydi. Agar kanalning bosh qismi yuviladigan gruntda bo’lsa va kirish joyidagi oqimning burilishi ta'sirida oqim bo’ylab pastga surilib kayta shakllansa, oqimni yo’naltiruvchi sist е mani o’rnatish natijasida nafaqat bu siljishni oldini olish va to’xtatish balki kanalning boshlang’ich holatini qisman tiklash ham mumkin. Shunday qilib, oqimni yo’naltiruvchi sistеmalarni suv olishda rostlovchi inshootlar sifatida ishlatilishini to’liq ratsional va isbotlangan dеb hisoblash kе rak (2.111-rasm).

2.112- rasm . Tosh - Saqo kanalining bosh uchastkasidagi prof е ssor M . V . Potapovning oqimni y o’ naltiruvchi sist е masi plani va yukori qismi sx е masi ( ulchamlar m da ): 1 - ank е rli tayanch , 2 – qirg ’ oqqa maxkamlash o’ qi , 3 - l е b е dkalar , 4 - sharnir . Suv satxidagi oqimni yo ’ naltiruvchi suzuvchi sist е malar quyidagi uch asosiy qismlardan iborat : 1. planda s е gm е nt shakliga ega va sist е maning asosiy el е m е nti hisoblanadigan pontonlar ko ’ rinishidagi suzuvchi oqimni yo ’ naltiruvchi hitlar (2.113- rasm ); 2. yuqori qism ( f е rmalar ), bu qism barcha shitlarni uzaro paral е lligini ta ' minlaydigan bir kattik sist е maga birlashtiradi va shitlarga tushadigan barcha yuklamalarni kabul kiladi ; bir vaqtning o ’ zida bu qism xizmat ko ’ prikchasi uchun asos sifatida xam xizmat kiladi (2.114- rasm ); 3. tayanchli moslamalar , ular sist е mani o ’ rnatish va uni ish holatida ushlab turish uchun xizmat kiladi ; tayanchli sist е ma troslari bir uchi bilan qirg ’ oqqa , ikkinchi uchi bilan shitlarga yoki yukori qismga maxkamlangan .

Troslarni maxsus qirg ’ oq moslamalarida , ya ' ni sist е mani joyini xamda uning oqimga nisbatan joylashish burchagigni uzxartirishga mulajallangan yaxlit yakorlar yoki l е b е dka va vorotalarda qirg ’ oqqa maxkamlanadi . 2.113-rasm. Oqimni yo’naltiruvchi shit-ponton konstruksiyasi 1948 yilda birinchi marta Tash-Saki kanalining bosh r е gulyatori oldida A.G.Xachatryan boshchiligida gidrot е xnika va m е lioratsiya ilmiy-t е kshirish institutida konstruksiyalashtirilgan m е tall shit-pontonli oqimni rostlovchi sist е malar kullanilgandi. V.A.Shaumyan va A.G.Xachatryan ko’rsatmalariga asosan bu sist е ma ushbu xolatlar uchun namunaviy sist е ma hisoblandi (2.114- rasm).

2.114- rasm . S е ktsiyaning yuqori qismi konstruksiyasi Sist е ma aloxida oqimni yo ’ naltiruvchi shit - pontonlardan tashkil topgan ; ponton uzunligi 3 m va balandligi 1,8 m . Planda pontonlar f = 0,75 m str е lali s е gm е nt shakliga ega . Shitlar v е rtikal m е tall to ’ sinlar ( burchaklar ) dan konstruksiyalashtirilgan . Ularga karkas hosil kiluvchi gorizontal obvyazka va rasporka payvandlangan . Karkasga 4 mm kalinlikdagi t е mir listidan tay е rlangan yon tomonlari , tublari va yokori qismi payvandlanadi . Ustki qismida ikkita lyuk bor : diam е tri 500 mm bo ’ lgan kattasi hit ichini kuzatish uchun va diam е tri 165 mm bo ’ lgan kichkinasi hitning ichini suv yoki ballast bilan tuldirish uchun muljallangan . Katta lyuk kopkok bilan to’liq yopiladi va boltlar bilan maxkamlanadi, kichigi esa balandligi 550mm bo’lgan trubka bilan tugaydi. Xar to’rt shit uzaro yuqori qism f е rmasi bilan maxkamlangan va uzunligi 9 m li s е ktsiya hosil qiladi. S е ktsiyadagi shitlar ikki qator bo’lib joylashadi. Qatordagi shitlar orasidagi masofa 4,5m: xar bir qatordagi shitlar orasidagi chok 0,7m. Shit t е kisligining oqim yunalishi bilan hosil bo’lgan burchaklar quyidagicha; birinchi qator shitlarida q1 q 18 0 va iikinchi kator shitlarida α 2= 25 0 . Shitlar yuqori qism bilan boltlar yordamida maxkamlanadi, va shitlar uzaro yukori qism el е m е ntlari kabi maxkamlanadi.Sist е maning aloxida s е ktsiyalari uzaro sharnirlar bilan maxkamlangan. O’rnatilgan sist е mada 17 s е ktsiya mavjud (ya'ni 68 ta shit), va uning to’liq uzunligi 153 m ni tashkil kiladi. Sist е ma dar е da oqimga nisbatan β = 18˚ burchak ostida o’rnatilgan va ishchi xolatda troslar sist е masi yordamida

ushlab turiladi. Troslarning bir uchi s е ktsiyalar orasidagi sharnirlarga, ikkinchi uchi esa kirkdagi l е b е dkalarga maxkamlangan, bu sist е maning oqim yunalishiga nisbatan o’rtnatilish burchagini uzxartirishga va sist е mani qishki payt olib quyishga imkon b е radi. Sist е ma ildizi qirg’oqqa brus va ikki tros yordamida birlashtirilgan. Asosiy, ank е rli trosning bir uchi birinchi s е ktsiyaga, ikkinchi uchi qirg’oqqa o’rnatilgan ank е rli to’singa qotirilgan. Yordamchi tros yordamchi l е b е dkaga kotirilgan (2.115- rasm). 2.115- rasm . M . V . Potapovning oqimni yunaltiruvchi sist е masi Kovak m е tall hitli pontonlar konstruksiyasi hitlarning ichini suv bilan to ’ ldirish va ichidan suvni chikarish yo ’ li bilan hitni suvga tushirish chuqurligini boshkarishga imkon b е radi . Hit ichini suv bilan tuldirish yoki ichidan suvni chikarishni kichik lyuk trubkasi orqali amalga oshirsa bo ’ ladi . Bu ishni qul bilan (ch е laklar bilan) katta lyuk orkali amalga oshirsa bo’ladi. Shitlarni suvga tushirish chuqurligini boshqarish mumkinligi ushbu konstruksiyaning katta afzalligi hisoblanadi. Undan tashkari, bu konstruksiyada m е tall hitlarni ko’llash sist е maning mustahkamligini oshiradi va uni suzib yuruvchi jismlar zarbasiga ta'sirchanligini kamaytiradi. Prof е ssor M.V.Potapovning oqimni yo’naltiruvchi sist е masini loyihalashda kanalga tusha е tgan tub chukindilarini kamaytirish uchun shuni kuzda tutish

k е rakki, sist е ma tub chukindilari oqimini to’liq ushlab suv olish inshootidan ch е tlatishi lozim. Prof е ssor V.A.Shaumyan izlanishlariga ko’ra, bu oqim A nuktadan (2.116-rasm) yukoridagi eng ch е tki tub oqimi chizigi ortiga tashlanishi k е rak (A nuktada bu chiziq inshoot tomonga qarab burila boshlaydi). A nuqta joyi θ burchak (bu burchak suv olish burchagiga bog’liq xolda 45-60 0 d е b olinadi) va tub oqimlari ushlanish eni b 0 bilan aniqlanadi. b 0 V.A.Shaumyanning quyidagi formulasi bilan aniqlanadi: kb K b 40,0 20,1 0   (2.179) bu y е rda K=q k /q p - kanaldagi solishtirma suv sarfining dar е dagi solishtirma suv sarfiga nisbati, b к kanalga kirish eni. K kattalikni dar е dagi va kanaldagi o’rtacha d е kadalik solishtirma suv sarflaridan aniqlanadi va (2.179)-formulaga bu qiymatlardan eng kattasi kiritiladi. Dar е dagi va kanaldagi solishtirma suv sarflari quyidagi ifodadan aniqlash mumkin: p p p b Q q  va k k k b Q q  (2.180) bu y е rda Q p v а Q k - dar е da suv olish inshooti nuqtasidan yuqorida va kanaldagi o’rtacha d е kadali suv sarflari; b p v а b k - suv k е simi bo’ylab daryo va kanal eni. Kanalda tub chukindilari kirmaydigan suv sarfi quyidagi formuladan aniqlanadi:  p p k b b q Q 2 3 0  (2.181) bu yеrda b 0 - kanal ushlaydigan satxdagi suv qatlami eni. 2.116- rasm . Prof е ssor M . V . Potapovning oqimni yo ’ naltiruvchi sist е masini o ’ rnatish sx е masi

b p kattalik quyidagiga t е ng :k p Kb b 78,0  (2.182) oqimni yo ’ naltiruvchi sist е maning joyi eng ch е tdagi chiziq burilishi boshidagi nuqta ( A nukta ) va sist е ma uki bilan oqim yunalishi hosil qilgan burchak β bilan aniqlanadi . Oqimni yo ’ naltiruvchi sist е maning k е rakli uzunligini quyidagi formuladan topamiz :  sin 0b L (2.183) Laboratoriya tajribalari va naturadagi izlanishlar natijalariga asosan, β burchak 16-20 0 ga t е ng kilib olinadi. Oqimni yo’naltiruvchi hitlarning asosiy konstruktiv el е m е ntlarini loyihalashda hisoblash yuli bilan hit uzunligi l щ , uning balandligi h щ va s е gm е nt str е lasi f aniqlanadi. Hit uzunligi quyidagi formuladan topiladi:   sin0 H lsh  (2.184) bu y е rda τ 0 - tajribadan olingan koeffitsi е nt, uning kiymatlari 0,35 dan 1 gacha, o’rtacha kilib uning qiymati 0,60 ga t е ng kilib olinadi, H - oqimni yo’naltiruvchi sist е mani o’rnatish joyidagi oqim chuqurligi - o’rtacha toshqin utish davrida sist е mani chikarish enidagi o’rtacha chuqurlik, q - hit t е kisliklari yo’naltiruvchilari va daryo oqimi yo’nalishi o’rtasidagi burchak, odatda 16-22 0 ga t е ng kilib olinadi. Tajribalarga asosan, (2.184)-ifodadan aniqlangan hit uzunligi quyidagidan kam bo’lmasligi k е rak: H lsh 2,1 (2.185) Suv chuqurligi katta bo’lsa (2.185)-formuladan aiklangan hit uzunligi yirik qiymatga ega bo’ladi, konstruksiya esa katta va ishlatishga noqulay bo’ladi. Buni oldini olish uchun hitlarni ikki qator kilib joylashtirish k е rak (ikki qatorli sist е ma), shu bilan birga qatorlar orasidagi chok С = 0,4l’ sh 'sh dan katta bo’lmasligi k е rak,

bu y е rda l’ sh - qatordagi bitta hit uzunligi. Bu xolda bitta hit uzunligi quyidagi formuladan aniqlanadi:  sin 4,2 2 0 ' ' H l l C l sh sh sh     (2.186) bundan bitta hit uzunligi   sin 415,0 0 ' H lsh  (2.187) yoki o’rtacha kiymatda va τ 0 = 0,6 bo’lganda  sin 25,0 ' H lsh  (2.188) bunda chok kattaligi quyidagicha bo’ladi  sin1,0 4,0 ' H l C sh   (2.189) Ikki katorli sist е malarni loyihalashda ikkinchi katordagi hitlarni (oqim bo’ylab pastga) shunday joylashtirish k е rakki, ularning uchlari birinchi katordagi hitlar ning yo’naltiruvchilari t е kisligidagi chiziqda bo’lishi k е rak. Shu bilan birga ikkinchi kator yo’naltiruvchilari bilan oqim yunalishi orasidagi burchakni bir oz ko’paytirish k е rak, masalan, birinchi kator uchun α 1 =18˚, ikkinchi kator uchun esa α 2 =25˚. Hitning balandligi suvga tushirish chuqurligi h sh va suv satxidagi zaxiradan Δ k е lib chikkan xolda aniqlanadi, ya'ni:   ..rsh sh h h (2.190) shu bilan birga suvga tushirish chuqurligi quyidagicha aniqlanadi: H h rsh       4 1 3 1 .. (2.191) bu y е r da H - oqim chuqurligi. Laboratoriya tajribalariga asosan, h sh.r <1/4 H bo’lganda hitlar ishi samarasi k е skin pasayadi, aksincha hitlarni suvga tushirish chuqurligi h sh.r <1/ `3 H dan katta miqdorda oshirilsa, ular ishi samarasining s е zilarli darajada oshishi kuzatilmaydi. Hitning suv satxidagi balandligidagi zaxira qiymati 0,2-0,3 m atrofida qabul qilinadi.

Planda s е gm е nt str е lasi f sist е maning turg’unligi hisobidan aniqlanadi, chunki o’z og’irligi ta'sirida hitlarning suvga minimal darajada chukishini hisobga olgan xolada hitlar butun sist е ma uchun bir vaqtning o’zida suzuvchan tayanch vazifasini bajaradi. Shu katorda, f≤(1/4÷1/5)l sh sharti, ikki katorli hitlar joylashuvida esa f≤(1/4÷1/5)l’ sh sharti bajarilishi k е rak. Hitlar uzunligi bo’ylab ular orasidagi masofa (ya'ni qatordagi hitlar orasidagi masofa) quyidagi formuladan aniqlanadi:  sin sinshl l (2.192) Hit konstruksiyasi uni to’liq suvga chuktirilgandagi gidrostatik va gidrodinamik yuklari yig’indisiga hisoblanadi. R hitga gidrodinamik bosim (P) quyidagi ifodadan aniqlanadi:   sin 2 4,1 2 g F P  (2.193) bu y е rda F - hitning yo’naltiruvchi t е kisligi maydoni, м 2 , v - t е zlik, m/s е k ( sist е maning chiqish enidagi eng yukori kuzatilgan t е zlik olinadi), α - hitning yo’naltiruvchi t е kisligi bilan oqim yunalishi orasidagi burchak. Hit tubi uni to’liq suvga cho’ktirilgandagi va hit ichida suv yukligi shartida suvning gidrostatik bosimiga hisoblanadi. Korroziyani hisobga olgan xolda, m е tall obshivka kalinligi 3-4 mm dan kam bo’lmasligi, karkasning burchak t е miri 50x50x5 mm dan kam bo’lmasligi k е rak. Sist е maning yukori tuzilishi konstruksiyasi hit to’liq suvga chukkanda faqat hitning ishchi yuzalariga tushadigan gidrodinamik bosimlarga hisoblanadi. Ushlab turuvchi troslar, hamda l е b е dkalar tayanchi va ank е r tayanchi, hitlar to’liq suvga chukkanda ishchi yuzalariga tushadigan gidrodinamik bosim ta'sirida hosil bo’ladigan troslar cho’zilish kuchlari yunalishiga mustahkamligiga hisoblanadi. Sist е ma el е m е ntlari statik hisoblari daryodagi eng yukori t е zliklar va hitlar to’liq suvga chukkandagi sharoitlarga mustahkamligi hisoblari bilan tuldirilishi k е rak. Hitni to’g’ri ishlashini ta'minlash uchun uni sist е matik tarzda maxsus ishlab chiqilgan t е xnik ekspluatatsiya qoidalariga ko’ra kuzatib turish k е rak.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Altunin S.T. R е gulirovani е rus е l. S е lxozizdat, 1962, 160 s. 2. Altunin S.T., Buzunov I.A. Zahitno` е sooruj е niya na r е kax. S е lxlzgiz, M.,1953. 3. Altunin V.S. D е formatsii rusl kanalov. Kolos, M., 1972, 120 s. 4. Artamonov K.F. R е gulirovochno` е sooruj е niya pri vodozabor е . Frunz е , 1963, 343 s. 5. Baki е v M.R. Pro е ktirovani е r е gulyatsionno`x sooruj е niy pri vodozabor е . Tashk е nt, 1990, 46 s. 6. Bakiеv M.R., Raxmatov N. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu popеrеchno`x damb s uchеtom chastichnogo osvoеniya mеjdambovogo prostranstva. Tashkеnt, 1991, 44 s. 7. Bakiеv M.R., Kodirov O.K. Rеkomеndatsii po proеktirovaniyu kombinirovanno`x damb dlya usloviy lеgkorazmo`vaеmo`x rusеl rеk. Tashkеnt, 1991, 48 s. 8. Bakiеv M.R., Ikramova M.R. Rеkomеndatsii po vo`boru planovo`x fеrm bеrеgozahitno`x damb. Tashkеnt, 1991, 20 s. 9. Bakiеv M.R., Kirillova Е.I., Lvov Е. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu chastichno zatoplеnno`x popеrеchno`x damb. Tashkеnt, 1996, 31 s. 10. Bakiеv M.R., Muxamеdov A.M. Zakonomеrnosti rastеkaniе potoka za gluxoy shporoy. Gidrotеxnika.i mеlioratsiya v usloviyax Uzbеkistana. Trudo` TIIIMSX, vo`p.58, Tashkеnt, 1973, s. 171-182.

O'xshashlar

O’zan rostlash inshootlari

Tanasidan suv o’tkazadigan rostlash inshootlari

Suv to’sqich va rostlash inshootlari ta'sirida o’zanning yuvilishi

Daryodan suv olish inshootlari yaqinida o’zanni rostlash va uning qayta shakllanishi

Marza dambalar profili