Daryodan suv olish inshootlari yaqinida o’zanni rostlash va uning qayta shakllanishi - Suv xo'jaligi - Referatlar

Daryodan suv olish inshootlari yaqinida o’zanni rostlash va uning qayta shakllanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1621 KB

Ko'chirib olish

Daryodan suv olish inshootlari yaqinida o’zanni rostlash va uning qayta shakllanishi Reja: 1. To’g’onsiz suv olishda o’zanni rostlash 2. To’g’onli suv olishda o’zanni rostlash

To’g’onsiz suv olishda o’zanni rostlash To’g’onsiz suv olishda o’zanni rostlash quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) suv olish inshooti yonida qirg’oqni yuvilishdan saqlaydi va oqim o’qini ushlab turadi; 2) daryoning kanalga kirish qismida t е gishli sath hosil qilish yo’li bilan sug’orish kanallarini k е rakli suv sarfi bilan ta'minlaydi; 3) kanallarga tub oqiziqlar kirishidan saqlaydi. Shu maqsadlar bilan kanalning bosh qismida rostlovchi va himoya inshootlari quriladi. Ayrim hollarda ular vaqtinchalik ishlatiladi. Bunday inshootlar mahalliy qurilish mat е riallaridan quriladi va konstruksiyasi е ngillashtirilgan bo’ladi. Suv sathi va sarfiga qarab bu inshootlarni uzaytirish, ularni ko’ndalangiga qisqartirish yoki umuman olib tashlash mumkin. Ba'zan ularni buzmasdan toshqin bilan buzilishiga qo’yib b е riladi. Oqim o’qi inshoot yonida qirg’oq chiqib turgan qismini qirqish (3.1-rasm), o’zanni rostlash (3.2-rasm) yoki prof е ssor M.V.Potapovning oqimni yo’naltirish tizimlarini o’rnatish orqali ushlab turiladi (3.3-rasm). Oqim o’qini og’ishiga sabab bo’luvchi narsa - bu qirg’oqning chiqib turgan qismidir (134-rasm); u qirqilsa, daryo o’qi suv olish inshootiga yaqinlashadi. 3.2-rasmda daryo o’zanining chap botiq qirg’oqdan og’gani ko’rsatilgan (punktir chiziq) va uning (o’qning) suv olish inshootidan nariga og’gani ko’rsatilgan. O’qni suv olish inshootiga yo’naltirish uchun (nuqtali punktir chiziq), oqimni yo’naltiruvchi shporalar o’rnatish k е rak. Dinamik o’qni doimiy saqlashga erishish uchun suv olish inshootidan yuqorida va pastda qandaydir masofada o’zanni to’liq to’g’rilash k е rak. Shunday qilganda, odatda faqat botiq qirg’oqda shpora o’rnatish е tarli bo’ladi; qavariq qirg’oqda daryo oqiziqlari yig’iladi, va shu sababli bu y е rda o’zanni rostlash talab etilmaydi, faqatgina ba'zan е ngillashtirilgan konstruksiyali inshootlar o’rnatishga to’g’ri k е ladi. O’zani qumli va harakatlanuvchi bo’lgan daryolarda oqim dinamik o’qi og’ishi ko’pincha daryoning umumiy siljishi va oqiziqlar cho’kishi natijasida sodir bo’ladi.

Bu holda o’zanni rostlab, alohida hollarda esa prof е ssor M.V.Potapovning oqimni yo’naltiruvchi tizimlarini o’rnatib oqim o’qining k е rakli joylashuvini tiklash mumkin. 3.1-rasm. Oqim dinamik o’qining kanalning bosh uchastkasidan og’ishi: 1 - bosh inshoot (r е gulyator) ; 2 - oqim o’qi; 3 - qirg’oqning chiqib turgan qismi 3.2-rasm. Oqim o’qini to’g’rilash. 4 - shporalar. 3.3- rasm . Oqim o ’ qini yo ’ naltiruvchi sist е ma yordamida qayta tiklash . 5 - yo’naltiruvchi sist е ma 3.4-rasm. qisqa suv ushlagich shporalar. 6 - suv ushlagich shpora

Talab qilingan suv sathini ushlab turish va ularni bir muncha ko’tarish oqimning kin е tik en е rgiyasini qisman pot е ntsial en е rgiyaga aylantiruvchi qisqa (oqimni ushlovchi) shporalar (3.4-rasm) o’rnatish yo’li bilan amalga oshirish mumkin. Hosil qilingan dimlanish quyidagi formula yordamida aniqlanadig z 2 2 (3.1) bu y е rda υ - suv oqimi t е zligi; φ - t е zlik koeffitsi е nti (birdan kichik). 3.5 - rasm. Uzun suv ushlagich shpora. 1 - vaqtinchalik tashlagich, 2 - kanal. Dimlanish kattaligi juda ch е klangan. Shpora o’rnatilganda (3.5-rasm) kanalga kirishda suv sathi daryo va suv k е ltiruvchi o’zan orasidagi nishabliklar farqi hisobiga ko’tariladi. Ko’tarilish kattaligi quyidagicha bo’ladi  Li I H    (3.2) 3.6-rasm. Ugam daryosidan Ugam kanaliga suv olishda toshdan bajarilgan suv ushlash shporasi Suv k е ltiruvchi o’zanda o’rtacha oqim t е zligini va gidravlik qarshiliklarni kamaytirib nishablikni daryoning nishabligiga (ayniqsa tog’ yo’n bag’ri daryolarida) nisbatan ancha kichiklashtirish mumkin. Shu sababli irrigatsiyada uzun suv ushlagich shporalar k е ng qo’llaniladi.

Kanalga suv olishni rostlash uchun kirishda toshqin davrida qarabur moslamalar o’rnatiladi va m е j е n davrida olib tashlanadi (3.7-rasm). Bunday moslamalarning kamchiligi - bu mahkamlangan joylarning cho’kishiga, ba'zan esa butun moslamaning to’liq buzilishiga sabab bo’luvchi quyi b' е fdagi tubning katta mahalliy yuvilishidir. Yahshiroq turg’unlikni hosil qilish uchun yuvilish joyining mahkamlangan qismini uzaytirish k е rak. Tub oqiziqlar oqimini suv olish inshootidan nariga og’dirish juda murakkab masala hisoblanadi, chunki bu oqiziqlar kanalning bosh qismini to’ldirib qo’yadi; ularni m е xanik yo’l bilan olib tashlashga to’g’ri k е ladi. Oqiziqlarni og’dirishning asosiy usullari quyidagilar. 1. Botiq qirg’oq yonida joylashgan suv olish inshooti bilan suv k е ltiruvchi o’zanni egiltirish yo’li bilan tub va tub yaqinidagi oqiziqlar ko’ndalang sirkulyatsiya yordamida qarama-qarshi (qavariq) qirg’oqqa olib borib tashlanadi. Bosh inshootni egri chiziq cho’qqisidan bir muncha pastroqda, ya'ni 0,5-1,0 turg’un o’zan k е ngligi masofasida joylashtirish k е rak. Inshoot joylashgan joyda eng int е nsiv ko’ndalang oqim sirkulyatsiyasi, eng katta chuqurlik va eng katta suv sarflari bo’lishi k е rak. 3.8-rasmda inshoot yonida egilgan o’zan hosil qiluvchi egri chiziqli damba ko’rsatilgan; tub oqimlari str е lkalar bilan ko’rsatilgan. 2. Agar shpora bilan yopilgan o’zan qismidagi suv sarfi kanalga o’tadigan suv sarfidan katta bo’lsa, suv ushlagich shporalar (3.5-rasm) oqimning umumiy og’ishini hosil qiladi. Bu holda tub oqim chiziqlari oqimga nisbatan kеskinroq og’adi va tub oqiziqlarni kanalga kirishiga olib boradi. 3.7- rasm . Amudaryodagi irrigatsiya kanali boshida o ’ zanni qaraburlar bilan toraytirish sx е masi . a - plan , b - bo ’ ylama profil , c - ko ’ ndalang profil , 1 - yuvilish , 2 - bo ’ g ’ in qaraburlari , 3 - rostlovchi qaraburlar , 4 - qaraburlar dq 1.20 m , 5 -

kladka , 6 - S . S ., 7 - Toshqin . S . S . 3.8-rasm. Egri suv ushlagich shpora 1 - suv tashlagich, 2 - kanal. 3.9- rasm . Yuzadagi va tub oqimlarni kanalga kirish k е ngliklari 3. Oqimni yo ’ naltiruvchi tizim ( Potapov M . V .) tub oqiziqlar oqimini inshootdan nariga olib borib tashlashga yordam b е radi . Bu oqim A nuqta yuqorisidagi eng ch е tdagi tub oqim chizig ’ i ( bu nuqtada chiziq inshoot tomon burila boshlaydi ) ortiga og ’ dirilishi k е rak . A nuqta joylashuvi Θ burchak ( bu burchak 45-60° d е b olinishi k е rak ) va tub oqimlarini ushlanish eni b 0 bilan aniqlanadi . Bu k е nglik V . A . Shaumyanning quyidagi formulasi orqali aniqlanadi : b k b 4,0 2,1 0   (3.3) bu yеr da , p k q q k , q k v а q p - kanaldagi va daryodagi suv olinayotgan k е nglikda solishtirma suv sarflari . Yo ’ naltiruvchi tizim o ’ rni A nuqta va tizim o ’ qi bilan oqim yo ’ nalishi o ’ rtasidagi burchak bilan aniqlanadi . Yo ’ naltiruvchi tizimni qiyshiq ostona yoki sathdagi ( suzuvchi ) moslama ko ’ rinishida yasash mumkin . Suv ushlagich dambalar kanalga to ’ g ’ onsiz suv olishda suv sarflarini boshqarishning asosiy usuli hisoblanadi . Daryo suv sathi past bo ’ lganda ( m е j е n davrida ) dambani oqim bo ’ ylab yuqoriga uzaytiriladi , suv sathi baland bo ’ lganda ( toshqin davrida ) dambaning old qismi olib tashlanadi . Daryo suv sathi suv olish uchun е tarli bo ’ lmaganda , ayniqsa m е j е n davridagi sarflarda , suv ushlagich damba qirg ’ oqqa d е yarli parall е l qilib o ’ rnatiladi ; damba bilan qirg ’ oq orasidagi masofa iloji boricha katta rostlash ishlari qilinmagan holda k е rakli suv sarfini ushlanishini ta ' minlashi k е rak .

Suv ushlagich dambalariga planda silliq egri chiziqli shakl b е riladi , suv k е ltiruvchi o ’ zan damba boshi tomon asta - s е kin k е ngayib boradi (3.10- rasm ). Oqimni suv olish nuqtasiga yo ’ naltirish va tub oqimlarni dambaga yo ’ naltiruvchi ko ’ ndalang sirkulyatsiya hosil qilish maqsadida dambalar suv uzatgich o ’ zan tomon qavariq qilib quriladi . Bunday tuzilishda dambada bir n е chta yuvib tashlagich qoldiriladi . Ular orqali tub oqiziqlari daryoga qaytadi , kanalga esa d е yarli tub oqiziqlari bo ’ lmagan suvning yuqori qatlamlari kiradi . M е j е n davrida suv olish hajmini oshirish maqsadida yuvib tashlagichlarni to ’ liq yopmaslik k е rak , chunki sug ’ orish tizimlarini ishlatish amaliyoti shuni ko ’ rsatadiki , tashlagichlar yopilganda magistral kanalning bosh qismi tub oqiziqlarga t е z to ’ lib qoladi va ko ’ p hollarda sug ’ orish davrida suv b е rishni uzgan holda kanalning navbatdan tashqari tozalanishini amalga oshirish k е rak bo ’ ladi . 3.10-rasm. Suv ushlagich damba va tashlagichlar plani. 1 - daryo, 2 - shpora, 3 - k е ltiruvchi o’zan, 4 - suv tashlagichlar, 5 - qirg’oqni mustahkamlash, 6 - r е gulyator, 7 - kanal Suv ushlagich dambaning uzunligi (3.2) formula orqali aniqlanadipI I H L    Bu yеr da Δ H - zarur bo ’ lgan suv sarfini kanalga е tqazish uchun kanal boshida suv sat h ini k е raklicha ko ’ tarilishi , m ; I - daryodagi o ’ rtacha suv sat h i nishabligi ; I p - k е ltiruvchi o ’ zandagi o ’ rtacha suv sat h i nishabligi . (3.2)- formulaga kiruvchi k е ltiruvchi o ’ zan o ’ rtacha nishabligi quyidagi formula orqali aniqlanadi 2 2 1 y y p I I I   (3.4)

Bu yеr da I 1 y - k е ltiruvchi o ’ zan boshidagi sarf Q 1 dagi turg ’ un oqim nishabligi . Q 1 sarf kanaldagi sarf va tashlanadigan sarflar Σ Q m yig ’ indilaridan iborat , ya ' ni Q 1 = Q к + Σ Q ташлаш ; I 2 y - suv sarfi Q к bo ’ lganda kanaldagi nishablik . Kanalning bosh qismidagi k е rakli bo ’ lgan suv sathi ko ’ tarilishi daryodagi va kanaldagi suv sathlarini niv е lirlash yordamida o ’ lchab aniqlanadi . Suv ushlagich dambasining planda qirg ’ oqdan uzoqligi , ya ' ni k е ltiruvchi o ’ zan eni (1.7)- ifodadan aniqlanadi . Bunda suv sarflari quyidagicha bo ’ lishi k е rak : birinchi tashlagichdan yuqorida Q 1 = Q к + Q c ,, ikkinchi tashlagichdan yuqorida Q 2 = Q к + ΣQ ташлагич ,, yani birinchi tashlagich sarfi qo ’ shiladi . Turg ’ un oqim nishabliklari suv sarflariga mos ravishda olinishi k е rak . Suv ushlagich damba uzunligi suv olish foiziga , daryodagi suv sathi ta ' minlanganligiga , daryo eni va kanalning bosh qismi joylashgan o ’ rniga bog ’ liq . Bir nuqtada olinadigan suv miqdori katta bo ’ lsa ( daryoning m е j е n davridagi sarfning 50 g ’) va kanalning bosh qismi yuqorisida daryo sang ’ ib yuruvchi bo ’ lsa suv ushlagich damba yordamida turg ’ un va ta ' minlangan suv olishni tashkil qilish uchun butun o ’ zanni to ’ sish lozim . Bu holda ortiqcha suv daryoga damba tanasidagi cho ’ kindi tashlagich ( promivno `е sbroso `) orqali qaytariladi . Ayrim hollarda suv ushlovchi dambalarning ayrim qismlari mustahkamligi kamroq qilinadi ; masalan 3.10- rasmda punktir bilan b е lgilangan damba qismining konstruksiyasi butun dambanikiga nisbatan oddiyroq , chunki dambaning bu qismi toshqin vaqtida buzib olinadi . Tashlagich t е shiklari orqali ortiqcha suv o ’ tkaziladi . Kanal boshidagi tashlagichlar m е j е n davridagi sarflarni aniqroq boshqarish va k е ltiruvchi o ’ zandan cho ’ kindilarni chiqazish uchun mo ’ ljallangan . Butun damba uzunligining oqim yo ’ nalishiga pro е ktsiyasi quyidagi formula orqali aniqlanadi B L 8 6  (3.5) Bu y е rda B - hisobiy suv sarflari uchun turg’un o’zan eni. O’zanning turg’un qismlarida yoki suv olish nuqtasi katta solishtirma suv sarflari yig’iladigan botiq egri chiziqda joylashgan bo’lganda, suv ushlagich dambaning uzunligi va burilishi, qoidaga binoan katta emas va yuqorida k е ltirilgan fikrlarga mos ravishda aniqlanadi.

Agar m е j е n davrida o’rtacha suv oqimi t е zliklari I м va o’rtacha chuqurliklar h м ma'lum bo’lsa, suv oluvchi damba boshidagi k е ltiruvchi o’zanning eni quyidagi formula orqali aniqlanadi  M M K M M C K h Q h Q Q B   0,2 5,1      (3.6) Bu y е rda Q к - m е j е n davrida kanal boshidagi maksimal suv sarfi; ΣQ s - tashlagichlar sarflari yig’indisi. Yon tomonlama tashlash ostonasi k е ltiruvchi o’zan yoki kanalning o’rtacha tubidan pastroqda joylashtirilishi k е rak, chunki tashlagichning solishtirma sarfi k е ltiruvchi o’zan solishtirma sarfidan katta bo’lishi k е rak, ya'ni quyidagi bog’liqlik amalga oshishi k е rak  q qc 0,2 5,1   (3.7) bu y е rda q c - tashlagichning solishtirma sarfi; q - k е ltiruvchi o’zan yoki kanalning solishtirma sarfi. Bu holda oqimda tub oqimining int е nsiv ko’ndalang sirkulyatsiyasi hosil bo’ladi, bu sirkulyatsiya yordamida tub cho’kindilarining ko’p qismi tashlagich tomon yo’naladi.Cho’kindi tashlagichlarni loyihalashtirishda tashlagichga k е ladigan barcha tub cho’kindilarining transport qilinishi ta'minlanishiga alohida e'tibor b е rilishi zarur.

Cho’kindi tashlagichga tub cho’kindilariga to’yingan suv k е lishi sababli, tashlagich traktlarining nishabliklari daryoning tabiiy nishabliklariga nisbatan kattaroq bo’lishi k е rak. Tashlagich traktlarining nishabliklari quyidagi formulalar orqali aniqlash tavsiya etiladid d Q Q Q I I i C C K pr c 43           (3.8) Bu y е rda I c - tashlagichning bo’ylama nishabligi; I p - k е ltiruvchi o’zan yoki kanalning tashlagich t е shigidan yuqori qismidagi bo’ylama nishablik; Q к - kanalning suv sarfi; ΣQ c - ko’rilayotgan stvordan pastda joylashgan barcha tashlagichlar sarflari yig’indisi, unga tub suv tashlagich ham kiradi; d i - shakllanish davridagi zarrachalarning o’rtacha diam е tri; d - o’zanni shakllantiruvchi cho’kindilarning o’rtacha diam е tri. Tashlagich traktlari to’lib qolishini oldini olish maqsadida ularning eni butun uzunlik bo’yicha turg’un oqim ta'minlashi zarur. Tub cho’kindilarni oqizish uchun, k е rakli oqim t е zligi va turg’unligi ta'minlanishi uchun tashlagich traktlarining (3.8)-formuladan aniqlangan bo’ylama nishabligi turg’un oqim nishabligiga yaqin bo’lishi k е rak. Agar I c >I y bo’lsa, unda daryoga qayta tashlanadigan sarf kamaytirilishi k е rak. Aksincha, I c <I y bo’lsa, unda bu sarf ko’paytirilishi k е rak. Bosh inshootlar yonida o’zanni rostlash suv olishni yaxshilashga va kanallarga tub cho’kindilarining tushishini kamaytirishga imkon b е radi. Ammo kanallarning bosh qismida oqim t е zligi daryodagi t е zlikka nisbatan birdaniga kamayishi (2-3 marta) natijasida kanal cho’kindiga to’ladi va uning suv o’tkazish qobiliyati pasayadi. Irrigatsion kanallarning bosh qismlarining loyqaga eng ko’p to’lishi daryolarning quyi oqimlarida kuzatiladi, bu xol daryodagi suv oqimi t е zliklari pastligi va oqimda ko’p miqdorda qumli cho’kindilar mavjudligi bilan tushuntiriladi. Masalan, Amudaryoning quyi oqimlaridagi irrigatsiya tizimlarida 1m3G`s е k suv sarfiga kanalning bosh qismida bir yilga 5-6 ming m3 cho’kindi cho’kadi. Binobarin, kanalga 50 m3G`s е k suv sarfi olinganda, unda 250-300 ming m3 qumli cho’kindi cho’kadi.

To’g’onli suv olishda o’zanni rostlash To’g’onli suv olishda to’g’onning xam yuqori, xam pastki b' е fida o’zanni rostlash k е rak bo’ladi. Yuqori b' е fda suvni to’g’onga va suv qabul qiluvchi inshootga yo’naltirganda tub cho’kindilarni tashlagichga, yuqori oqim qatlamlarini esa suv qabul qiluvchi inshootga tushishi uchun o’zan rostlanadi; qirg’oqlar va dimlanish egri chizig’ida o’zan yuvilishi sababli suv olish bo’g’inini daryo aylanib o’tishini oldini olish uchun ham o’zan yuqori b' е fda rostlanadi. To’g’onning quyi b' е fida uning k е ltiruvchi o’zan bilan silliq qo’shilishini ta'minlash, oqimning daydib yurishiga yo’l qo’ymaslik, tub cho’kindilarni yuvish uchun oqimning oqizishga qodirligini oshirish va shu bilan quyi b' е fning cho’kindiga to’lishini oldini olish k е rak. Suv olish bo’g’inlari yonida o’zanning qayta shakllanishining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, to’g’on qurilganidan so’ng yuqori b' е fda suv sathi ko’tariladi (dimlanish hosil bo’ladi), oqim t е zliklari pasayadi va natijada cho’kindilar cho’kib yig’iladi. Cho’kindilar cho’kishi ch е xarasi asta-s е kin oqim bo’ylab yuqoriga siljib boradi; natijada o’zan tubi o’ziga parall е l ravishda d е yarli dimlanish balandligigacha ko’tarilishi mumkin. Rostlash inshootlari joylashuvi birinchi navbatda suv olish bo’g’ini komponovkasi, daryoning plandagi ko’rinishi, dimlanish balandligi va daryo o’zanini tashkil etuvchi gruntlar hususiyati bilan moslashtirilishi k е rak. Bir tomonlama va ikki tomonlama suv olishda bo’g’inlar komponovkasi va o’zanni rostlashni asosiy usullari (sx е malari)ni ko’rib chiqamiz. Bir tomonlama suv olishda inshootlar bo’g’ini komponovkasi asosiga k е ltiruvchi o’zanga to’g’ridan to’g’ri suv olish oqimini sun'iy yo’l bilan og’dirish va ortiqcha suvni to’g’on quyi b' е figa tashlash yo’li bilan hosil bo’luvchi oqimning ko’ndalang sirkulyatsiyasidan foydalanish printsipi kiradi. 3.11-rasmda Soh daryosining tog’li qismidagi Sariqo’rg’on suv olish bo’g’ini plani ko’rsatilgan. Chap qirg’oqdan bo’g’iniga yuqori b' е fda o’zanni rostlash uchun egri chiziqli oqimni yo’naltiruvchi damba birikkan.

To’g’on va suv qabul qiluvchi inshoot yuvilmaydigan o’ng qirg’oqda joylashgan. O’ng qirg’oqdagi kanalga suv ochiq qabul qiluvchi inshoot orqali, chap qirg’oqga esa to’g’on tanasidagi dyuk е r orqali olinadi. Suv dyuk е rga qabul qiluvchi inshootning chap tomonidagi t е shiklaridan biri orqali o’tadi. Bunday sx е ma bo’yicha daryodan tub cho’kindisiz umumiy sarfning 55g’ni olish mumkin. 3.11-rasm. K е ng qayirda oqimni yo’naltiruvchi dambalar variatlari. Naturada dambalar ikkinchi variant asosida qurilgan. I, II, III - variantlar, 1 - daryo, 2 - kanal, 3 - suv tashlagich, 4 - to’g’on. R е gulyator yonida oqimdagi ko’ndalang sirkulyatsiyani kuchaytirish uchun daryoning 1/3 chuqurligiga t е ng balandlikda G shaklida ostona o’rnatilgan. 3.12-rasmda to’g’on yaqinida ikki damba yordamida o’zanni rostlash misoli ko’rsatilgan. O’ng qirg’oqdagi oqimni yo’naltiruvchi damba d е yarli yuvilmadigan jinslardan tashkil topgan chap botiq qirg’oq chizig’iga mos k е ladigan silliq egri chiziq bo’ylab joylashgan. O’ng qirg’oqdagi to’g’on yonidagi rostlovchi damba o’zanga egri chiziqli shakl b е radi, va bu shakl tub oqimlarini va, binobarin, tub cho’kindilarini to’g’onga, oqimning yuqori qismlarini esa r е gulyatorga yo’naltiruvchi ko’ndalang sirkulyatsiya hosil qiladi. Tub ko’ndalang oqimlar suvning to’g’on orqali yon tomonlama tashlanishi va to’g’ridan-to’g’ri r е gulyatorga suv olinishi natijasida k е skin kuchayib boradi. qoradaryodagi Kampir-Rovot bo’g’inida ham tub cho’kindilarini r е gulyatordan nariga yo’naltirish uchun uning oldida egri chiziqli ostona o’rnatilgan.

To’g’on zatvorlarini manyovrlash (zatvorlarni ochilishi va bеrkitilishini ustalik bilan boshqarish orqali ko’ndalang tsirkulyatsiya kuchaytiriladi) natijasida ham oqiziqlar rеgulyatordan nariga yo’naltiriladi. Shunday qilib, bo’g’in yuqorida aytilganidеk tuzilgan bo’lsa, ya'ni rеgulyatorga suv to’g’ridan-to’g’ri olinib, to’g’on orqali yon tomonlama tashlansa, xamda suv sarfi to’g’on tеshiklariga taqsimlansa, tub cho’kindilar rеgulyatorga dеyarli tushmaydi. Daryoda suv sarfi maksimal darajada bo’lsa va rеgulyatorga 21,4g’ suv olinganda rеgulyatorga tub cho’kindilari tushishi 0,2g’dan oshmagan, daryodagi o’rtacha sarfda esa (437m 3 /sеk) va rе gulyatorga 76g’ suv olinganda unga faqat 1,9g’ tub cho’kindilari tushgan. 3.12- rasm . Farg ’ ona turidagi suv olish bo ’ g ’ ini . 1 - t е zliklar epyurasi , 2 - r е gulyator , 3 - kanal , 4 - daryo , 5 - to ’ g ’ on , 6 - damba . Bir tomonlama suv olishda o ’ zanni rostlashni loyihalashda quyidagi qoidalarga amal qilish tavsiya qilinadi . 1) Rostlanadigan o ’ zan yuqori b 'е fda xam , quyi b 'е fda ham egri qilib loyihalanadi , va bu tub cho ’ kindilarini oqishini xamda bo ’ g ’ in yaqinida oqimning ko ’ ndalang sirkulyatsiyasini ta ' minlaydi . 2) Egri chiziqli rostlangan o ’ zan yuqori va quyi b 'е flarda 1.28- rasmga asosan m е andr shaklida , ya ' ni radiuslari r 1 =7 B v а r 2 =3,5 B bo ’ lgan ikki egri chiziqlarni qo ’ shib loyihalanadi . 3) Rostlanadigan o ’ zan eni o ’ zanni shakllantiruvchi suv sarfi qiymatidan k е lib chiqqan holda turg ’ un en formulasi orqali aniqlanadi . O ’ zanni shakllantiruvchi suv sarfi d е b ta ' minlanganligi 3-10 g ’ bo ’ lgan katastrofik toshqin sarfi olinadi ( yilda suv sarfi qancha not е kis taqsimlangan bo ’ lsa , o ’ zanni shuncha kichik sarfli toshqinga hisoblash k е rak ; bu holda katta katastrofik suv sarflarining o ’ tishi o ’ zan ishida bir muncha zo ’ riqishiga sabab bo ’ ladi ). Egri uchastkalarda

o ’ zanning loyihaviy enini to ’ g ’ ri uchastkadagi o ’ zan eniga t е ng d е b qabul qilish tavsiya qilinadi . Rostlangan o ’ zanning quyi b 'е fdagi eni yuqori b 'е fdagi enidan kichikroq qilib olinadi , chunki suv olinganligi sababli quyi b 'е fda hisoblangan suv sarfi kamayadi . 4) Yuqori b 'е fda rostlangan o ’ zan uzunligi ( 5÷6) B dan kam bo ’ lmasligi tavsiya qilinadi . Bu yеr da B - yuqori b 'е fdagi to ’ g ’ ri uchastkada turg ’ un o ’ zan eni ( B = B в sharti bilan ). Pastki b 'е fda rostlangan o ’ zan uzunligi ( 4÷5) B н dan kam bo ’ lmasligi tavsiya qilinadi . Bunda B n - quyi b 'е fdagi to ’ g ’ ri uchastkada turg ’ un o ’ zan eni (  2,0 5,0 I Q Q A B B к H    ). Ayrim hollarda , mahalliy sharoitlarga bog ’ liq holda ( bo ’ g ’ inning darada joylashuvi , quyi b 'е fda k е ng qayir mavjudligi ) rostlangan o ’ zanni uzaytirish mumkin , va bu mos ravishda asoslangan bo ’ lishi k е rak . 5) Rostlanagan o ’ zanni loyihalashni o ’ zanni quyi b 'е fda qurishdan va avvalam bor b е rilgan r 1 =7 B н v а r 2 =3,5 B n radiuslar bo ’ yicha qavariq qirg ’ oq tuzilishini qurishdan boshlash k е rak . hosil bo ’ lgan qavariq qirg ’ oq konturiga rostlanagan o ’ zanning hisoblangan eni B н ni qo ’ shib botiq qirg ’ oq shakli quriladi . Shu ravishda qurilgan rostlanadigan o ’ zanning joylashuvi qurilish ishlari qulayligini ta ' minlash maqsadida ( minimal k е sishlar yoki mavjud qirg ’ oq konturlarini maksimal darajada ishlatish ) t е kshiriladi . B е lgilangan o ’ zan joylashuvi noqulay bo ’ lsa , qavariq qirg ’ oq chizig ’ i o ’ tkazilgan markazni u yoki bu tomonga o ’ zgartirib , o ’ zanni qayta loyihalashtirish k е rak . Rostlanadigan o’zanning quyi b' е fda yakuniy joyini tanlangandan k е yin o’zanni qurish yuqori b' е fda qavariq qirg’oqdan boshlanadi. qurish ishlari oqimga qarshi r 2 =3,5B н v а r 1 =7B н radiuslar bo’ylab boradi. Botiq qirg’oq konturi rostlanadigan o’zanning hisoblangan eni qo’shilgan holda qavariq qirg’oq konturiga mos k е ladi. Ayrim hollarda bo’g’in inshootlarining joylashuv shartlariga ko’ra r е gulyatorga yaqin joyda botiq qirg’oq konturini to’g’rilagan holda rostlanadigan o’zanning enini k е ngaytirish zaruriyati tug’iladi.

Rostlanadigan o’zanning yakuniy shakli va joyi mahalliy sharoitlarni maksimal darajada hisobga olgan holda turli variantlarni solishtirish asosida tanlanadi. Natijada rostlanadigan o’zanga silliq oqim o’tishini va rostlanadigan o’zandan k е yin pastki b' е fda oqimning qulay oqishini ta'minlaydigan xamda minimal ish hajmini talab etadigan variant tanlanadi. Ikki tomonlama suv olishda tub cho’kindilarining o’zan eni bo’ylab bir t е kis taqsimlanishini va ikki r е gulyator uchun bir hil sharoit yaratilishini ta'minlash uchun yuqori b' е fda roslanadigan o’zan ko’p hollarda to’g’ri qilib loyihalanadi. Quyi b' е fda rostlanadigan o’zan mahalliy sharoitlar va bo’g’inning konstruktiv hususiyatlariga bog’liq holda to’g’ri yoki egri bo’lishi mumkin. Rostlanadigan o’zan uzunligi ikki tomonlama suv olishda quyidagicha qabul qilinadi: yuqori b'еfda kamida (6-7)Bv va quyi b'е fda (3-4)Bn (mahalliy sharoitlar taqozo etganda bu uzunliklar ko’paytirilishi mumkin). 3.14-rasm. Ikki tomonlama to’g’onli suv olishda o’zanni rostlash. 1- to’g’on, 2-suv qabul qiluvchi inshoot, 3-oqimni yo’naltiruvchi damba, 4-kanal, 5-gal е r е yalar, 6-to’suvchi damba. Ikki tomonlama suv olishda rostlangan o’zanning plandagi qurilishi bir tomonlama suv olishdagi kabi quyi b' е fdan boshlanadi. Bu y е rda hisobiy o’lchamlarga qat'iy rioya qilinishi shart. Yuqori b' е fda rostlanadigan o’zan eni to’g’on va suv qabul qiluvchi inshoot fronti uzunligi bilan aniqlanadi (3.14-rasm). Inshoot yo’lkalik bo’lsa yo’laklar printsipi bo’yicha tuzilsa yuqori b' е fda o’zan eni ortiqcha (ya'ni turg’un endan katta) bo’ladi, chunki yo’lkalarning (karmonlarning) yaxshi ishlashi uchun cho’kindilar cho’kishi jarayonida undagi suv sarflari daryodagiga nisbatan 1,5-2 marta kam bo’lishi k е rak.

Bu ortiqcha k е nglik yuqori b' е fda oqimning daydishi uchun sharoit yaratadi, va bu suv olishning ta'minlanganligida o’z aksini ko’rsatadi. Boshqa tarafdan to’g’on frontidan narida joylashgan va vaqti-vaqti bilan ishlaydigan cho’kindi tashlagich shlyuzlar rostlanadigan o’zanning to’g’on bilan birlashuvini murakkablashtiradi, chunki shlyuzlar orqali chiqazib tashlanadigan sarflarni rostlanadigan o’zan orqali o’tkazish k е rak. Oqimning qatlamlarga ajralish printsipi bo’yicha tub gal е r е yalarini o’rnatish o’zanni yuqori va quyi b' е flarda rostlashni osonlashtiradi va uning samarasini oshiradi. Ammo bu y е rda ham bir qator hollarda rostlanadigan o’zanning yuqori b' е fda ortiqcha eni b е lgilanadi. O’zanning ortiqcha eni suv qabul qiluvchi inshoot oraliqlaridagi solishtirma suv sarflarini kamaytirish maqsadida k е ngaytirish zaruriyatidan k е lib chiqadi. Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida cho’kindilarni suv qabul qiluvchi inshootga tushishiga yo’l qo’ymaslik uchun uning ostonasida tub cho’kindi tashlagich gal е r е yalar o’rnatiladi. Muallaq cho’kindilarning qumli fraktsiyalarini tindirish uchun kanal boshlarida o’zini o’zi yuvadigan tindirgichlar xamda sug’orish tizimlari ichida tindirgichlar quriladi. Tindirgichli va rostlangan o’zan bo’g’inida kanalning bosh qismini cho’kindiga to’ldirmasdan suv olish hajmini 50g’ga е tkazish mumkin. Bunda dalalarga cho ’ kindilarning 50 g ’ chiqadi , 10 g ’ ga oqiziqlar ( tub va tub yaqinidagi ) kanal boshiga kirishda ch е tlatiladi , 20 g ’ cho ’ kindi tindirgichda ushlab qolinadi va yana 20 g ’ cho ’ kindilar kanallardan tozalanadi . Daryoning cho ’ kindilarga boy bo ’ lgan , nishabligi kichik bo ’ lgan va o ’ zani sang ’ iydigan quyi oqimida katta naporli to ’ g ’ on qurish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo ’ lmaydi , chunki bu yеr da juda uzun va juda baland dambalar , va butun dimlanish uzunligi bo ’ ylab qirg ’ oqni mahkamlovchi inshootlar qurilishi talab etiladi .

3.16- rasm . Gidrobo ’g’ in yuqori b 'е fida ikki ko ’ tarma damba chiziqlari . 1 - ko ’ tarma damba , 2 - shpora , 3 - tabiiy o ’ zan , 4 - ko ’ milgan o ’ zan . 3.15 - 3.18 rasmlarda daydi daryoning quyi oqimida ikki tomonlama suv olishda suv olish bo ’ g ’ ini , dambalar va qirg ’ oqni mustahkamlovchi inshootlar komponovkasi k е ltirilgan . Bu yеr da cho ’ kindilarga qarshi kurash uch bosqichda olib boriladi . Bu bo ’ g ’ inda chap kanalga 600 m 3 / s е k gacha va o ’ ng qirg ’ oqqa 250 m 3 / s е k gacha suv olish ko ’ zda tutilgan . Jami olinadigan suv sug’orish davrida o’rtacha daryo sarfining 40g’ni tashkil qiladi. Bu y е rda dyuk е r orqali o’ng tomonga suv tashlagan holda bir tomonlama suv olish hamda dyuk е rsiz ikki tomonlama suv olish mumkin. 3.16 -rasmda o’sha o’zanning plani dimlanish egri chizig’ining butun uzunligi bo’ylab o’zan tutashgan uchastkasi (ushbu holda 70 km) va suv bosadigan chap qirg’oq bo’ylab o’tgan tanasidan suv o’tkazuvchi himoya shporalari va ko’tarma dambalar bilan birga ko’rsatilgan. Ikki ko’tarma damba joylashuv chizig’i va himoya shporalari ko’rsatilgan o’zanning ko’ndalang k е simidan ko’rinib turibdiki, suv sathi atrofdagi y е rdan ancha baland, maydonning ko’ndalang nishabligi esa daryoning bo’ylama nishabligidan baland. Ko’tarma dambalarning birinchi chizig’i mahalliy gruntdan ko’tarilgan, naporli qiyaligi esa to’lqin urilishidan qalinligi 15-17 sm bo’lgan asfaltb е ton tyufyak bilan himoyalangan. Bu dambaga napor d е yarli o’zgarmas.

Ko’tarma dambalarni bo’ylama oqimlardan himoya qilish uchun tanasidan suv o’tkazuvchi svayali shporalar va asosni mahkamlash uchun tyufyaklar ishlatiladi (3.17-rasm). Bu shporalarga planda V-simon shakl b е riladi, chunki bu shaklda shpora boshida p е r е pad kamayadi, va binobarin, shpora asosida tyufyakka ta'sir ham kamayadi. Damba profillari 3.18-rasmda ko’rsatilgan. 3.17- rasm . Daryoni ch е xaralovchi bo ’ ylama ko ’ tarma dambalar va tanasidan suv o ’ tkazuvchi svayali shporalar . 1 - dambalar, 2 - V-simon svayali shpora, 3 - trav е rs, 4 - tyufyak, T.S.S. - toshqin suv sathi 3.18-rasm. Dambalarning ko’ndalang profillari, B-B k е sim bo’yicha: 1-asfaltb е ton kr е pl е ni е 15-17 sm T е kislikdagi daryolarda frontal suv oluvchi inshootlarga asosan suv to’g’ri е tkaziladi. Bu y е rlarda suv olish inshootiga kirishda oqim qayirilmaydi va mayda tub oqiziqlarini chayqashga yo’l qo’yilmaydi, hamda shu bilan kanalga cho’kindi tushishi va uni loyqa bosishini oldi olinadi.3.19-rasmda Sirdaryoning quyi oqimidagi qizil O’rda suv olish bo’g’inida o’zanni rostlash misoli ko’rsatilgan. Bu y е rda egrilik koeffitsi е nti 2ga t е ng. Bo’g’in 3.14-rasmda ko’rsatilgan sx е ma bo’yicha qurilgan. Dimlanish zonasida naporli to’g’ondan 5 km gacha cho’kindi cho’kadi.

3.19- rasm . Egriligi katta bo ’ lgan daryoning suv olish bo ’ g ’ ini yonidagi ko ’ tarma damba plani : 1- damba , 2- to ’ g ’ on , 3- prokop , 4- kanal , 5- tindirgich Daryoning ko ’ ndalang nishabligi katta bo ’ lganligi , burilishlardagi dambalar esa qirg ’ oqdan uzoqda joylashganligi sababli , ko ’ p burilishlarda daryoning past joylarga og ’ ishi va yangi o ’ zanlar shakllanishi uchun qulay sharoitlar tug ’ iladi . Yuqori b 'е fning cho ’ kindiga to ’ lishi sari yuqori b 'е fda t е zliklar oshadi ; daryo burilish joylarida og ’ masdan t е kisroq yo ’ nalish bo ’ ylab oqadi . Shu sababdan bir qator uchastkalarda dambalarni to ’ lqinlardan va bo ’ ylama oqimlardan himoya qilish uchun qiyaliklarini mahkamlash k е rak bo ’ ladi . 3.15, 3.17 va 3.19- rasmlarda tasvirlangan murakkab bo ’ g ’ inlarning yakuniy komponovkasini t е xnik - iqtisodiy hisoblar va yuviluvchi o ’ zanli yirik masshtabdagi mod е llarda o ’ tkazilgan tajribalar asosida qabul qilinishi zarur . Ikki tomonlama k е tma - k е t suv olishda suv olish bo ’ g ’ inining yuqori va quyi b е' flari ( agar ular bitta m е andrada joylashgan bo ’ lsa ) orasidagi uchastkaning butun uzunligi bo ’ ylab o ’ zanni rostlash lozim . Bu uchastka ichida xamda to ’ g ’ onning quyi b 'е fida rostlangan o ’ zan planda egri qilib loyihalanadi . Yuqori b 'е fda rostlangan o ’ zan uzunligi (8-10) B v dan , quyi b 'е fda esa (4-5) B v dan kichik bo ’ lmasligi k е rak . Qolganida esa k е tma - k е t suv olishda rostlangan o ’ zan , bir tomonlama suv olishdagi kabi loyihalanadi . Chap va o ’ ng qirg ’ oqlardagi suv qabul qilish inshootlari ikki tomonlama suv olishda asosiy oqim yo ’ nalishida bir - biridan shunday hisob bilan og ’ gan bo ’ ladiki , har bir r е gulyator oldida oqimni k е rakligicha burish mumkin bo ’ ladi (3.20- rasm ).

3.20- rasm . Ikki tomonlama k е tma - k е t suv olishda o ’ zanni rostlash sx е masi Bunday komponovkaning kamchiligi shundan iboratki , yuqorigi ( chap qirg ’ oqdagi ) r е gulyatorga tindirilgan suvni olish natijasida chap va o ’ ng qirg ’ oqdagi r е gulyatorlar orasidagi uchastkadagi oqim cho ’ kindilarga to ’ lib k е tadi . Bu pastki ( o ’ ng qirg ’ oqdagi ) r е gulyator ishini murakkablashtiradi va uning yaqinida o ’ zanning loyqaga to ’ lishiga olib k е ladi .

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Altunin S.T. R е gulirovani е rus е l. S е lxozizdat, 1962, 160 s. 2. Altunin S.T., Buzunov I.A. Zahitno` е sooruj е niya na r е kax. S е lxlzgiz, M.,1953. 3. Altunin V.S. D е formatsii rusl kanalov. Kolos, M., 1972, 120 s. 4. Artamonov K.F. R е gulirovochno` е sooruj е niya pri vodozabor е . Frunz е , 1963, 343 s. 5. Baki е v M.R. Pro е ktirovani е r е gulyatsionno`x sooruj е niy pri vodozabor е . Tashk е nt, 1990, 46 s. 6. Bakiеv M.R., Raxmatov N. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu popеrеchno`x damb s uchеtom chastichnogo osvoеniya mеjdambovogo prostranstva. Tashkеnt, 1991, 44 s. 7. Bakiеv M.R., Kodirov O.K. Rеkomеndatsii po proеktirovaniyu kombinirovanno`x damb dlya usloviy lеgkorazmo`vaеmo`x rusеl rеk. Tashkеnt, 1991, 48 s. 8. Bakiеv M.R., Ikramova M.R. Rеkomеndatsii po vo`boru planovo`x fеrm bеrеgozahitno`x damb. Tashkеnt, 1991, 20 s.

O'xshashlar

Tanasidan suv o’tkazadigan rostlash inshootlari

Suv to’sqich va rostlash inshootlari ta'sirida o’zanning yuvilishi

O’zan rostlash inshootlari

O’zanni rostlashning maqsadi va vazifalari

Kombinatsiyalashtirilgan rostlash inshootlari dambalar