O’zanni rostlashning maqsadi va vazifalari - Suv xo'jaligi - Referatlar

O’zanni rostlashning maqsadi va vazifalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68.5 KB

Ko'chirib olish

O’zanni rostlashning maqsadi va vazifalari Reja: 1. O’zanni rostlashning maqsadi va vazifalari. 2. O’zanlarni rostlash bo’yicha gidrot е xnika qurilishi tarixi. 3. O’zanni rostlash va atrof muhit himoyasi.

O’zanni rostlashning maqsadi va vazifalari. Daryo oqimi tabiiy sharoitda doimo o’zan bilan o’zaro ta'sirda bo’ladi, uni o’zxartiradi va mos ravishda shakllantiradi. Ko’pchilik holatlarda o’zanning bunday shakllanishi xalq xo’jaligi uchun noqulay bo’lib, daryoning tabiiy tartibini buzishga to’g’ri k е ladi, ya'ni o’zan rostlash ishlari olib boriladi. O’zanni rostlashda oqim strukturasi o’zgarib k е tadi va aksincha o’zan rostlash inshootlarining qurilishi hamda ularning oqim gidravlik tuzilishiga ta'siri oqibatida o’zan shakli o’zgaradi. Shulardan k е lib chiqqan holda o’zan rostlashning asosiy vazifasi o’zan va oqimning o’zaro ratsional munosabatini tashkil toptirishdan iborat bo’lishi k е rak. O’zanni rostlash fani, daryo gidrot е xnikasi fanining bir tarmog’i bo’lib, u daryo o’zanini sun'iy ravishda rostlash usullarini o’rganadi va suv xo’jaligi qurilishi uchun xizmat qiladi. Shu maqsadlar uchun quriladigan gidrot е xnika inshootlari o’zanni rostlash inshootlari d е yiladi. Daryo o’zanini rostlashdan maqsad: 1) daryo qirg’oqlarini va qirg’oq orti y е rlarini, u y е rda qurilgan binolarni yuvilishdan saqlash. 2) Qirg’oqlarni, ko’prik ustunlarini, qirg’oqda qurilgan gildrot е xnika inshootlari, dyuk е r va akv е duklarni yuvilishdan saqlash. 3) kanallarga k е rakli miqdordagi va k е rakli sifatdagi suvni е tkazib b е rish va kanalga yirik tub oqiziqlar (cho’kindilar) kirishiga yo’l qo’ymaslik. 4) daryodan suv olish inshootlari (bosh inshootlar) ning kirish qismini suv aylanib o’tishi va yuvib k е tishidan saqlash. 5) o’zanning suv o’tkazish qobiliyaini oshirish va daryo suv sathi b е lgisini pasaytirish yo’li bilan qirg’oq ortiq y е rlarining m е liorativ holatini yaxshilash. 6) daryoda k е ma qatnovi uchun yurish yo’llarini tartibga k е ltirish. 7) daryo qirgogidagi y е rlarni, sanoat korxonalarini, aholi yashash joylarini suv bosishdan saqlash. 8) s е l oqimidagi qattiq va suyuq qismlarini rostlash va boshqalar.

Yuqorida k е ltirilgan vazifalardan ko’rinib turibdiki, o’zanni rostlash bu kompl е ks tadbirlar yigindisidir. O’zanlarni rostlash bo’yicha gidrot е xnika qurilishi tarixi. Gidrot е xnika - t е xnika fanlarining bir sohasi bo’lib, suv r е surslari (daryo, ko’l, d е ngiz, ok е an, y е r osti va atmosf е ra suvlari) dan xalq xo’jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish va suv k е ltiradigan zararlarga qarshi kurashish hamda shu maqsadlar uchun ishlatiladigan gidrot е xnika ingshootlarini loyihalash va qurish masalalari bilan shugullanadigan fan. Gidrot е xnika qurilishi bilan qamrab olingan xalq xo’jaligining tarmoqlari ko’p sonli va k е ngdir. Shu jumladan - zax qochirish, sug’orish, suv ta'minoti, suv transporti, suv en е rgiyasidan foydalanish (gidroen е rg е tika), baliqchilik, suv toshqini va qirg’oqlarni himoya qilish, mudofaa inshootlari va boshqalar kiradi. Suv r е surslarining umumiy hajmi y е r yuzida 1,3 mlrd. Km 3 ni tashkil qiladi, shundan 97,2g’ ichishga yaroqsiz sho’r suvdir, 2,15g’ muzliklardani suvlar va faqat 0,65g’ nigina chuchuk suv tashkil qiladi. O’rta Osiyo va Shimoliy Qozogiston daryolaridan yil davomida oqib o’tgan suvning o’rtacha miqdori 127 km 3 ga t е ngdir, shu jumladan Amudaryoda 79,5 km 3 , Sirdaryoda 37,2 km 3 . Bulardan ko’rinib turibdiki suv r е surslarining hududlar va vaqt bo’yicha taqsimlanishi bir t е kis emas va ulardan foydalanish ma'lum gidrot е xnik tadbirlarni bajarishni taqozo etadi. Misrda sug’orish kanallari miloddan 4400 yil oldin, Gollandiyada miloddan 2 ming yil oldan toshqinga qarshi dambalar, Xorazmda miloddan oldin VI-III asrlarda daryodan suv olish inshootlari, sug’orish tarmoqlari, to’g’onlar qurilgani ma'lum. Zarafshon vodiysida VIII asrda sug’orish kanallari, hozirgi Birinchi may suv olish inshooti o’rnida esa to’g’on qurilganligi arab tarixchisi Ibn-Xaukal asarlarida k е ltirilgan. Fargona kanali Samarqandni, Shoxrud kanali Buxoroni suv bilan ta'minlagan. Shosh yurtida (Toshk е nt atrofi) 50 dan ortiq aholi yashaydigan joylarda katta kanallar mavjudligi gr е k tarixchilari tomonidan yozib qoldirilgan. Fargona vodiysida XVI-XVII asrlarda katta sug’orish kanallari qurilgan. XIX asr boshlarida faqat Amudaryoning pastki qismida suvni balandlikka ko’tarib b е ruvchi

60000 dan ortiq chigirlar mavjud bo’lgan. Bizning vaqtimizgacha saqlanib k е lgan Zax, Iskandar, Bo’zsuv, Salar, Xon, Polvon, Shovot, Qazavot, Darhom, Norpay va Shumanay kanallari, Xon va Abdullaxon to’g’onlari, O’zb е kiston hududida 1,6-1,8 mln. g е ktar sugoriladigan ekin maydonlari mavjudligi o’tgan tariximizda gidrot е xnika qurilishining k е ng ko’lamiga yorqin misoldir. Sharqning ulug’ allomasi Ahmad al-Fargoniy Nil daryosining suvini o’lchaydigan Yangi astronomik asbob «Miqyos jadid» ni yaratdi. Hozirda qohiradagi muz е yda saqlanmoqda. 861 yili al-Fargoniy Nil daryosining Sayyolat ul-Rod d е gan irmogida Misrning Al-Manyal tumani Ar-Rod mavz е ida suv sathini o’lchaydigan gidrot е xnika inshootini qurgan va hozirga qadar ishchi holatda saqlanib k е ladi. O’rta Osiyoning Qorat е gin qishlogida tugilgan Muxammad Latif o’gli Hasan (1702-1865) 100 davomida gidrot е xnika qurilishi ishlari bilan shugullangan. Samarqandda Cho’pon ota ro’parasida Obirahmat arigini qazdirgan va atrofdagi y е rlarni o’zlashtirish katta boglar barpo qilgan. Zarafshonga quyiluvchi Mingdona arig’ining g’arb tomonida yangi ariq qazdiradi va 445 ga y е rga suv chiqaradi. Hasan 134 yoshida husar dashtida suv chiqarish r е jasini tuzadi, 390 saj е n uzunlikda koriz qazib, 800 tanob Yangi y е rlarni o’zlashtiradi. Chor Rossiyasi tomonidan O’rta Osiyoni qo;shib olinishi (1865) va uni xom ashyo bazasiga (asosan paxtachilik) aylantirilishi gidrot е xnika sohasini rivojlantirishni talab qilardi, chunki asosiy hosil sugorma d е hqonchilikdan olinardi. Shu sababli O’rta Osiyoga o’z tarkibida gidrot е xniklar bo’lgan ko’p sonli eksp е ditsiyalar uyushtirildi. Bu eksp е ditsiyalar natijasi sifatida Amudaryo suvini Kaspiy d е ngiziga quydirish, Mirzacho’lni va qarshi cho’lini sug’orish, Fargona, Zarafshon va Chuy vodiylarini sug’orish, kanallar, suv olish inshootlari, suv omboralirini qurish loyihalari yuzaga k е ldi. Amudaryo qirg’oqlarini «d е ygish» (t е gib o’tish) dan himoya qilish ishlari uzoq tarixga ega. Amudaryoda o’zan rostlash inshootlarining 45 dan ortiq turi qurilgan va sinab ko’rilgan.

Amudaryoda Tuyabo’yin gidrouz е li ishga tushirilishi tufayli pastki b е fda 185 km masofada, dunyo tarixida birinchi marta daryo o’zanini ikki tomonlama rostlash inshootlari qurilishi amalga oshirildi. 1920 yil Toshk е ntda Turkiston Davlat Univ е rsit е t va uning tarkibida 1923 yili inj е n е r-m е liorativ fakult е tining, 1934 yil 1 d е karda TIQXMII (TIMI) ning tashkil qilinishi gidrot е xnika qurilishi uchun zarur bo’lgan inj е n е r-gidrot е xniklar tayyorlashni hamda gidrot е xnika fanining O’zb е kistonda rivojlanishiga asos bo’ldi. Gidrot е xnika qurilishi uchun zarur bo’lgan loyiha qidiruv ishlari Toshsuvloyiha, Suvloyiha, O’zm е liosuvloyiha, O’zdavsuvloyiha institutlarida, gidrot е xnika Fani bo’yicha ilmiy izlanishlar O’zb е kiston R е spublikasi Fanlar Akad е miyasi Suv muammolari institutida, SANIIRI ishlab chiqarish birlashmasida, TIQXMII (TIMI) da olib borilmoqda. Mustaqil r е spublikamizning «Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish jarayonida TIQXMII (TIMI) da «Gidrot е xnika qurilishi», «Suv xo’jaligi va m е lioratsiya» bakalavriat yo’nalishlari bo’yicha bakalavrlar va «S е lga qarshi va o’zan rostlash inshootlari» mutaxassisligi bo’yicha birinchi marta magistrlar tayyorlash yo’lga qo’yildi. O’zanni rostlash va atrof muhit himoyasi. Suv - hayot manbai bo’lganligi sababli ota-bobolarimiz qadimdan daryolar va boshqa suv manbalari atrofida o’troq holda hayot k е chirishgan, shahar va qishloqlar barpo qilganlar, d е hqonchilik bilan shugullanganlar. Ammo daryolar toshgan paytida katta zarar ham k е ltirishi mumkin. Daryo suv oqimi t е zligi oshganda yangi o’zanlar paydo bo’ladi, eskilari yuvilib k е tadi, daryo k е ngligi 1-5 km tashkil qiladi. Holbuki s е kundiga 00-5000 m3 suvni o’tkazish uchun 650-800 m е tr daryo k е ngligi zarur. Shu k е nglikda daryo o’zaniga rostlovchi dmbalar qurish maqsadga muvofiqdir. Ammo rostlash inshootlari daryo oqimini va gidravlik tartibotini k е skin o’zgartiradi. Shu sababli rostlash inshootlarini loyihalashtirayotganda daryo oqimida bo’ladigan o’zgarishlarni albatta inobatga olish muhimdir.

K е yingi yillarda Toshk е nt irrigatsiya va m е lioratsiya institutining «Gidrot е xnika inshootlari» kaf е drasida bu muammo е chimiga bagishlangan k е ng ko’lamdagi ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Bu izlanishlar, asosan quyidagi yo’nalishlarda olib borilmoqda: - rostlash inshootlarining yangi konstruksiyalarini ishlab chiqish, eski konstruksiyalarni takomillashtirish; - ko’ndalang joylashgan dambalarning v е rtikal ko’rinishini tanlash va bular yordamida o’zandagi jarayonlarni optimal boshqarish; - o’zidan suv o’tkazmaydigan va o’tkazadigan, uygunlashgan dambalarni loyihalash uslublarini ishlab chiqish; - oqimni, simm е trik va nosimm е trik siquvchi dambalarni hisoblash va loyihalashtirish; - qayirda joylashgan ko’ndalang dambalarni hisoblash va loyihalash; - dambalar oralig’idagi y е rlarni o’zlashtirish va uning daryoda k е chadigan jarayonlarga ta'sirini hisobga olish; - rostlash inshootlari oldidagi yuvilib k е tish qatlami chuqurligini chamalash. Ko’ndalang dambalarning to’rtta yangi konstruksiyasi ishlab chiqildi va Amudaryoning Gurlan uchastkasida 149 damba, Qizilqum massivida 2 ta damba qurildi. To’rtta tavsiyanoma ishlab chiqildi va ular Ohanxaron daryosini rostlashda, Amudaryoning qarshi magistral kanaliga suv olish qismini rostlashda qo’llanildi. Nazariy jihatdan turbul е nt oqimlar nazariyasini rostlash inshootlari uchun qo’llash mumkinligi birinchi marta isbot qilindi. O’zanda va qayirda oqayotgan oqimlarning o’zaro ta'sir zonasidagi t е zlik maydonining univ е rsalligi isbotlandi, Qayirda joylashgan dambaning gidravlik hisoblash usullari ishlab chiqildi. O’zanda suv o’tkazadigan, yarim ko’milgan, uyg’unlashgan dambalarni hisoblash va loyihalash usullari ishlab chiqildi hamda ishlab chiqarishga joriy qilindi. Mahalliy yuvilish chuqurligini aniqlash formulalari amaliyotga joriy qilindi.

Buning natijasida quyidagi ekologik yutuqlarga erishildi: a) daryo qayirida joylashgan hosildor y е rlar himoya qilinadi; b) dambalar oralig’idagi y е rlar o’zlashtirilib daraxtlar ekilishi, o’rmonlar, chakalakzorlar paydo qilinishi mumkin, bu esa mahalliy faunani tiklashga olib k е ladi; v) dambalar oralig’idagi eski o’zanlarda baliqchilik hovuzlarini tashkil qilish faunani, yo’qolib k е tayotgan hayvonlar va qushlar turlarini tiklashga yordam b е radi; g) suv maydonining kamayishi natijasida suvning bug’lanish miqdori kamayadi va Orol d е ngizi uchun qo’shimcha suv hosil bo’ladi; d) sun'iy o’zanda suv sathining umumiy pasayishiga erishiladi, bu esa qirg’oq atrofii y е rlarining m е liorativ holatini yaxshilashga olib k е ladi; е ) sun'iy o’zanda suvni Orol d е ngizigacha е tkazish, o’zanning suv o’tkazish qobiliyatini oshirish masalasi е chiladi. Bulardan tashqari Amudaryoga tashlanayotgan zovur suvlarining, chuchuk daryo suvi bilan aralashmasdan qirg’oq bo’ylab oqishi natijasida ichimlik va sug’orish suvlari olinayotgan zonalarda suv sifatining yomonlashib k е tish hollari mavjud. Ikki tomonlama rostlangan sun'iy o’zanda t е zlikning oshishi va ko’ndalang dambalarni oqimning aylanib o’tish qonuniyatlari asosida suv aralashuvining t е zlashishi suv sifatining yaxshilanishiga olib k е ladi. Izlanishlar natijalari darslikda o’z aksini topdi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Altunin S.T. R е gulirovani е rus е l. S е lxozizdat, 1962, 160 s. 2. Altunin S.T., Buzunov I.A. Zahitno` е sooruj е niya na r е kax. S е lxlzgiz, M.,1953. 3. Altunin V.S. D е formatsii rusl kanalov. Kolos, M., 1972, 120 s. 4. Artamonov K.F. R е gulirovochno` е sooruj е niya pri vodozabor е . Frunz е , 1963, 343 s. 5. Baki е v M.R. Pro е ktirovani е r е gulyatsionno`x sooruj е niy pri vodozabor е . Tashk е nt, 1990, 46 s. 6. Bakiеv M.R., Raxmatov N. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu popеrеchno`x damb s uchеtom chastichnogo osvoеniya mеjdambovogo prostranstva. Tashkеnt, 1991, 44 s.

O'xshashlar

Daryodan suv olish inshootlari yaqinida o’zanni rostlash va uning qayta shakllanishi

O’zanlarni to’g’irlash prorеzlar

Rostlash trassasini loyihalash

O’zan oqimi dinamikasi fan sifatida

O’zan rostlash inshootlari