Daryo o‘zanini tartibga solish usullari va rostlash inshootlari - Suv xo'jaligi - Referatlar

Daryo o‘zanini tartibga solish usullari va rostlash inshootlari

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1905.5 KB

Ko'chirib olish

Daryo o‘zanini tartibga solish usullari va rostlash inshootlari Reja: 1. Daryo o‘zanini tartibga solish to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar, daryoning yuqori qismi va irmoqlarini tartibga solish. Daryo o‘zanini va uni aloxida qismlarini tartibga solish 2. Suv olish inshooti yaqinida daryo o‘zanlarini rostlash 3. Yuqori zonasini va oqimlarni rostlash 4. To‘planadigan cho‘kindilar bilan kurashish va o‘zan alohida uchastkalari tubini chuqurlashtirish

Daryo o‘zanini tartibga solish to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar, daryoning yuqori qismi va irmoqlarini tartibga solish. Daryo o‘zanini va uni aloxida qismlarini tartibga solish Suv oqimi bilan o‘zan doimiy o‘zaro ta’sirda bo‘ladi, uni uzluksiz ravishda o‘zgartirib, shakllantirib turadi Ko‘p hollarda o‘zanning shakllanishi insonning xo‘jalik faoliyati uchun foydali bo‘lmaydi va bu daryoning odatdagi rejimni o‘zgartirishi, ya’ni uni rostlash uchun chora tadbirlar qo‘llashni taqozo etadi. O‘zanlarni rostlashda oqim strukturasi o‘zgaradi va aksincha inshootlarning oqimning gidravlik strukturasiga ta’siri tufayli o‘zan shaklining o‘zgarishi kuzatiladi. O‘zanlarni rostlash uncha katta bo‘lmagan daryo uchastkalarida bajariladi. Ko‘p hollarda rostlanadigan uchastka chegarasida o‘zan hosil bo‘lish jarayonlarini to‘xtatish maqsad qilib quyilmaydi. Demak daryoning rostlanadigan uchastka chegarasida o‘zan jarayonlari doim davom etadi, vaqtivaqti bilan o‘zan yuviladi va cho‘kindilar oqim yo‘nalishi buyicha pastga tomon harakat qiladi. Daryolarda o‘zanlarni rostlash va cho‘kindilar harakatini suv omborlari yordamida suyuq va qattiq oqimni rostlash orqali amalga oshirish mumkin. Lekin bu vosita tug‘on orqasidagi pastki byef tubining chuqurlashishga va daryo katta uzunligini yuvilishga olib keladi. Shunday qilib, o‘zanlarni rostlash vazifasi o‘zan hosil qilish jarayonlarini to‘xtatish emas, balki ularni kerakli tomonga yo‘naltirishdan iboratdir. Demak, o‘zan jarayon-larini kerakli tomonga yo‘naltirishda, uning tabiiy rejimini sun’iy tadbirlar yordamida o‘zgartiriladi, ya’ni himoyalovchi va rostlovchi inshootlar quriladi. O‘zan jarayonlarini sun’iy tadbirlar yordamida o‘zgartirishda kelajakni hisobga olib kompleks yechish, umuman olganda o‘zanlarni rostlashda xalq xo‘jaligi turli tarmoqlari manfaatlarini va ushbu daryo suv resurslaridan foydalanish kelajagini hisobga olish kerak.

Suv olish inshooti yaqinida daryo o‘zanlarini rostlash Daryodan suv olishdagi o‘zanlarning rostlashning asosiy vazifasi kanallarga plan asosida suv olishni ta’minlash bilan birga, bu suv bilan birga kanallarga kiradigan yirik cho‘kindilarning kam miqdorda bo‘lishini ta’minlashdan iborat. Bu vazifaning bajarilishi suv oladigan inshoot yaqinida suvning oqish sharoitiga anchagina bog‘liq. Suv olish sharoitini yaxshilash uchun, ko‘pincha inshoot yaqin yerlaridagi o‘zanlarda qator rostlash ishlari kospleksi bajariladi. Daryodan to‘g‘onsiz va tug‘onli suv olish masalalari va ularning tarkibi qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. To‘g‘onsiz suv olishda o‘zanlarni rostlash. Sug‘orish, suv ta’minoti va energetika ehtiyojlari uchun daryodan suv olish sohasidagi qator misollar oqimlarni rostlash inshootlari va bu bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar, ayniqsa daryodan tug‘onsiz suv olish katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatdi. To‘g‘onsiz suv olish ishlash sharoitini yaxshilash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim: 1) harakat qilayotgan tubdagi cho‘kindilar suv olish inshooti qirg‘og‘idan chetga surib yuborish; 2) oqim dinamik o‘qining noturg‘un holatida oqim o‘zagini bir zaylda ushlab turish; 3) daryoda boshqaruvchi suv sathlarini saqlash; odatda tekislikdagi daryolarda suv kamchil bo‘lgan vaqtlarda suv olish sharoiti jiddiy qiyinlashadi. Yuqoridagi birinchi talab ikkita yo‘l bilan amalga oshiriladi: 1) suv olish inshootini tabiiy yoki sun’iy ravishda hosil qilingan botiq qirg‘oqqa joylashtirishga harakat qilinadi; 2) shitlardan tashkil topgan suzuvchi oqimni yo‘naltiruvchi tizimlar yordamida tubdagi harakatlanayotgan cho‘kindilarni suv olish inshootidan chetga surib yuboriladi. (1 - rasm). Oqimni yo‘naltiruvchi tizimlar (7.1 - rasm) uchun V.M.Potanov va uning shogirdlari tomonidan tavsiya etilgan quyidagi belgilar kiritildi: α -shit tekisligi va oqim dinamik o‘qi o‘rtasidagi burchak, 16...250 oralig‘ida qabul qilinadi (o‘rtacha 200); ß-tizim tarmog‘i yo‘nalishga perpendikulyar va oqim dinamik o‘qi o‘rtasidagi burchak 16...200 oralig‘ida qabul qilinadi; Ө - oqim

tarmoq yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan va oqim dinamik o‘qi orasidagi burchak 45...750 oralig‘ida qabul qilinadi; suv olish burchagi 900 bo‘lganda Ө = 600; suv olish burchagi o‘tmas bo‘lganda Ө =750; suv olish burchagi o‘tkir bo‘lganda Ө = 450; bD - tizimni o‘rnatilish kengligi, V.A.Shaumyan buyicha bT =1,17(K +0,4) ga teng (bunda K q q= k / d - kanal va daryoning solishtirma sarflari nisbati; ular har dekadagi o‘rtacha sarflari buyicha aniqlanadi: qk = Q /k bk va qD = Q /d bd ; Qk , Qd , bk , bd - mos ravishda kanal va daryoning sarflari va suv chizig‘i buyicha kengliklari). 1 - rasmdan ko‘rinib turibdiki oqimni yo‘naltiruvi tizim uzunligi . Tizimlardagi shitning uzunligi uchun quyidagi ifoda qabul qilingan lsh = 0,6 /sinh α ≥1,5h bunda- h -oqim chuqurligi. Shitning to‘liq balandligi hsh' ni shitning suvga cho‘kish chuqurligining 0,2…0,3 m zahira qoldirib belgilanadi, ya’ni hsh' = 0,33h+0,2m. Tizimidagi shitlar orasidagi masofa V.A. Shaumyan buyicha l =(0,6...0,8)lsh sin α ß/sin , shitlar soni esa n = L l / . 1 - rasm. To‘g‘onsiz suv olishda oqimni yo‘naltiruvchi tizimini joylashtirish: 1- oqimni yo‘naltiruvchi shitlar; 2-suv oluvchi inshoot; 3-tayanch; 4-troslar; 5- chig‘irlar. Ikkinchi talabni bajarishda yoki o‘zanni rostlash (to‘g‘irlash) da qirg‘oqlarning chiqib turgan qismlari qirqiladi, yoki mos keluvchi oqimni yo‘naltiruvchi tizimlar o‘rnatiladi. O‘zanni suv olishning yuqori va pastki uchastkalarida rostlash katta samara beradi.

Uchinchi talabni bajarish uchta yo‘l bilan amalga oshiriladi: 1) suv ushlovchi uzun dambani barpo etish bilan (shporalar) suv olish stvori sathi belgisi shpora stvori oxirida daryodagi suv sathi belgisiga teng bo‘ladi; 2) uzun bo‘lmagan shporani o‘rnatish bilan; 3) tubda joylashgan zaprudlar yoki suv olish inshootidan oqim yo‘nalish buyicha pastda joylashgan o‘zanda barpo etiladigan ostonalar bilan. Muayyan shart - sharoitlarga ko‘ra rostlash ishlarining boshqa turlari ham amalga oshirish mumkin. To‘g‘onli suv olishda o‘zanlarni rostlash. Daryodan tug‘onli suv olishda suvning dimlanishi va kanalga yirik cho‘kindisiz toza suv olish natijasida oqimning tabiiy suv va cho‘kindi rejimlari juda o‘zgarib ketadi. Shuning uchun yuqori va pastki byeflarda uzoq muddat davomida alohida o‘zan jarayonlari yuz beradi. Bu jarayonlar o‘zanning qayta shakllanishi deyiladi (2 - rasm). 2 - rasm. Inshoot zonasida o‘zanning qayta shakllanish sxemasi: 1-daryoning tabiiy o‘zani; 2-cho‘kkan cho‘kindilar; 3-tabiiy suv sathi; 4,5-mos ravishda cho‘kindi cho‘kmasdan ilgari va keyingi suv sathlari; 6-to‘g‘on; 7,8- most ravishda pastki byef yuvilgandan keyingi o‘zan tubi va sathlari; 9,10-mos ravishda pastki byefda yuvilish tamom bo‘lib, yana cho‘kindilar cho‘ka boshlagandan keyingi davrda o‘zan tubi va suv sathlari . Yuqori byefda (dimlanish zonasida) cho‘kindilar cho‘kadi va o‘zan tubi ko‘tariladi. O‘zan tubining ko‘tarilishi natijasida bir qancha nomaqbul hodisalar yuz beradi: 1) suv kam vaqtlarda oqim o‘zan ichida o‘zgarib oqadi va yangi tarmoqlar paydo bo‘ladi; 2) daryoning dimlanish zonasida suv sathi ko‘tariladi; 3) dimlanish egri chizig‘i uzunligi ortadi; 4) suv quyiladigan ostonalar oldida

cho‘kindilarning o‘tirib qolishi natijasida ular keng ostonali vodoslivlar sifatida ishlaydi hamda ularning suv o‘tkazish qobiliyati kamayib ketadi va hakazolar. Shuning uchun hisobiy suv sathi va rostlovchi inshootlarning o‘lchamlari o‘zan tubining ko‘tarilishi va shunga muvofiq yangi suv sarfi koeffitsiyentinning o‘zgarishini nazarga olib belgilanadi. Pastki byefda o‘zanning shakllanishi bir-biridan farq qiladigan ikkita davrda sodir bo‘ladi. Cho‘kindilarning asosiy qismi yuqori byefda cho‘kib qoladigan inshootlar tuguni ishga tushirilgan birinchi vaqtida, pastki byefga o‘tib ketadigan cho‘kindisiz toza suvlar o‘zan tubini yuva boshlaydi. Agar yuqori byefda cho‘kindilarning cho‘kishi uchun joy yetarli bo‘lsa, bu jarayon ancha vaqt davom etadi. O‘zan ancha yuvilib, pastki byefda uzoq masofagacha yetib borish natijasida, pastki byefda suv sathi passayadi, suv bosimi hisobiy suv bosimidan ortib ketadi, tug‘onning pastki byefdagi o‘zan bilan birlashtirish tartiblari buziladi va hokazolar. Yuqori byef cho‘kindilar bilan to‘lgandan keyin pastki byefga cho‘kindilar odatdagidek tusha boshlaydi va oqimning cho‘kindilarni transport qilish qobiliyati kamayishi natijasida pastki byefda cho‘kindilar cho‘ka boshlaydi. Bu jarayon o‘zanni eski holatiga keltiribgina qolmay, balki cho‘kindilarning cho‘kishi natijasida o‘zan tubi ancha ko‘tarilishi va tug‘on ostonasi cho‘kindilar ostida qolib ketish mumkin. Bundan tashqari, o‘zan tubi ko‘tarilishi bilan suv sathi ko‘tariladi, bu esa cho‘kindilarni yuvish galereyalarining ish sharoitini og‘irlashtiradi, to‘g‘onning suv o‘tkazish qobiliyatini kamaytiradi. O‘zannning shakllanishi jarayonlariga muvofiq, uni rostlash tug‘on yordamida daryodan suv olinganida yuqori va pastki byeflarda o‘zanni rostlash masalalarini e’tiborga olish kerak. Yuqori byefda o‘zanni rostlashdan asosiy maqsad oqimni suv olish inshootiga kelish vaqtidagi strukturasi oqimning ustki qatlamidagi toza suv kanalga va cho‘kindilarga boy pastki qatlami tashlamaga kelishni ta’minlashdan iborat (3 - rasm). Daryodan suv ikki tomonga olinganida ko‘pincha rostlovchi o‘zan to‘g‘ri chiziqli qilib loyihalanadi, shundagina o‘zanda cho‘kindilar uning kengligi buyicha bir tekis joylashadi va shu bilan birga suv oladigan ikkala bosh inshootlar uchun

taxminan bir-xil sharoit yaratilagan bo‘ladi (3 - rasm,b,d). Daryodan har ikkala tomonga birin ketin suv olinadigan bo‘lsa, bu ikkala inshoot oldida egri chiziqli o‘zan hosil qilinadi va suvni botiq qirg‘oqdan olish tavsiya qilinadi (4 - rasm, e). O‘zan shakllanishining birinchi bosqichida oqimning yuvish faoliyatiga qarshi ihota chegaralarini ko‘tarish, o‘zanni mustahkamlash uning tubiga ostonalar va hokazo inshootlar qurish zarur. O‘zan shakllanishining ikkinchi bosqichida esa oqimning cho‘kindilarni transportlash qobiliyatini oshirish chegaralari ko‘riladi. Buning uchun o‘zan nishabligi oshirish maqsadida uning egri uchastkalari tug‘rilanadi, o‘zanning g‘adur-budurligi kamaytiriladi, uning ko‘ndalang kesimiga gidravlik nuqtainazardan qulay shakl beriladi. 3 - rasm. Tug‘onli suv olishda daryo o‘zanlarini rostlash sxemalari: a-suv olish inshootlari tuguni yaqinida o‘zanni rostlash sxemasi; b,d-ikki tomonga suv olishda inshootlar oldidagi to‘g‘ri uchastkali o‘zan; e-ketma-ket suv olinganda egri chiziqli uchastkalar; 1-yo‘naltiruvchi damba; 2-tug‘on; 3-suv olish inshooti; 4-chap tomondagi kanal; 5-o‘ng tomondagi kanal; 6-tindirgich; 7-suv yo‘lini to‘sadigan ko‘tarma; 8-tanasidan suv o‘tkazuvchi ko‘tarmalar. S.T.Altunin va I.A.Buzunov tug‘onli suv olishda rostlovchi inshootlarni loyihalashda quyidagi asosiy qoidalarga rioya qilishni tavsiya etadilar: 1) yuqori va pastki byeflarda hamda ketuvchi kanalda rostlovchi o‘zan egri chiziqli loyihalanadi. Bu egri chiziqlar bir-birlari bilan R1 = 7B va R2 = 3,5 B

radiuslar bilan birlashtiriladi (3 - rasm, a), bunda R1 - o‘zan yuqori va pastki byeflari egrilik radiusi; R2 - ketuvchi kanal o‘zanining egrilik radiusi; B - rostlangan o‘zan kengligi. O‘zan shakli shunday bo‘lganida oqimning tub qismidagi cho‘kindilarni transportlash qobiliyati oshadi va oqimda bosh inshootga kelish oldida ko‘ndalang sirkulyatsiya hosil bo‘ladi. 2) planda turg‘un bo‘lgan o‘zan kengligi uchun rostlangan o‘zan kengligi S.T.Altinun yoki V.G.Glushkov formulalari bo‘yichataminlanganligi 3...10% bo‘lgan toshqin sarflari uchun aniqlanadi. 3) rostlanadigan o‘zanning uzunligi daryodagi suv olish inshooti turiga qarab belgilanadi: a) bir tomonga suv olinadigan bo‘lsa, yuqori byefda (5...6) B dan katta, pastki byefda esa (4...5) B1 dan katta; b) ikki tomonga suv olinadigan bo‘lsa, yuqori byefda (8...10) B dan katta va pastki byefda esa (4...5) B1 dan katta qilib olinadi, bunda B va B1 - mos ravishda yuqori va pastki byefda turg‘un o‘zan kengligi. 4) yuqori va pastki byeflar turg‘un o‘zan kengligi konturini chegaralash uchun rostlovchi inshootlar sifatida mahalliy materiallardan barpo etiladigan buylama oqimni yo‘naltiruvchi dambalardan foydalaniladi. Yuqori zonasini va oqimlarni rostlash Tog‘ soylarini va oqimlarni rostlash. Daryo yuqori zonasi ko‘p sonli mayda irmoqlar-soylar, tik yon bag‘irli sun’iy hovuzlar, katta buylama nishabliklar, nisbatan kichik chuqurliklar, yirik tubdagi cho‘kindilar va katta tezlikdagi suv oqimlari bilan xarakterlidir. Bunday oqimlarning buylama kesimlari vaqt o‘tish bilan shunday o‘zgaradiki, uning tapasi suv ayirgich tomonga siljiydi (A A A, ‘, ''...) (7.4 - rasm), oqimning pastki qismida yuqoridan yuvilgan cho‘kindilar to‘planib (B B B, ' , ''...) konussimon joylar hosil qiladi.

4 - rasm. Tog‘ oqimning sxemasi. Bunday oqimlarni rostlashning vazifasi yuqori va o‘rta qismlardagi eroziyani kamaytirish yoki to‘xtatishdan iboratdir. Bu esa nishablikni va chuqurlikni kamaytirish orqali amalga oshiriladi. Nishablikni kamaytirish oqim yuvilish tubi ichkarisiga kiritilgan ostonalar-devorlarni va kichik tug‘onlarni o‘rnatish orqali amalga oshiriladi. Jarliklar va soylarni rostlash. Jarliklar va soylar qor va yomg‘ir suvlarining eroziya faoliyati tufayli hosil bo‘lgan vaqti-vaqti bilan ishlaydigan daryo o‘zanini ifodalaydi. Ular g‘ovakli, tez yuviladigan yotqiziqli (less, sog‘ tuproqlar va boshqalar) xududlarda keng tarqalgan. Jarliklar daryolarga eng ko‘p miqdordagi cho‘kindilarni yetkazib beruvchi manba hisoblanadi. Jarliklarga qarshi kurash ularning rivojlanishga yo‘l qo‘ymaslik tadbirlari hisoblanadi. Bunday tadbirlarga quyidagilar kiradi: 1) birinchidan yuza oqimni suv yig‘uvchi maydonda rostlash; 2) jarlikka ketadigan yuza oqimlarni tog‘da joylashgan ariqlar qurib ushlab qolish va jarlik tubiga bu suvlarni xavfsiz tushishi uchun tutashtiruvi inshootlar (novlar, tezoqarlar, sharsharalar-pog‘onali yoki konsolli) o‘rnatish; 3) jarlik tubi bo‘yicha oqadigan suv oqimlarini har-xil konstruksiyali to‘da qilib joylashgan ostonalar bilan mustahkamlash. Bu tadbirlarni o‘tkazish jarliklar jadal rivojlanishining tuxtatishiga sabab bo‘ladi va ularga atmosfera yog‘ingarchiliklari tushishi natijasida uning yonbag‘irlari astasekin silliqlanib boradi. Jarliklar yonbag‘irlarini daraxtlar ekish bilan silliqlash tavsiya etiladi va bu yonbag‘irlardan xo‘jalik maqsadlaridan foydalanish mumkin.

Sel oqimlarini rostlash. Sel bu tarkibida loyqalar va tog‘ jinslari bo‘laklaridan (umumiy oqim massasining 75% gacha) tashkil topgan, katta vayron qiluvchi kuchga ega bo‘lgan toshqin oqimidir. Sel oqimlari odatda tog‘ va tog‘oldi xududlarda, tez yuviladigan gruntlardan tashkil topgan yon bag‘irlari tik havzalarda hosil bo‘ladi. Ayniqsa yon bag‘irlari tik havzalardan chiqishda relyefning pasaygan joylari tor bo‘g‘iz ko‘rinishda bo‘lsa kuchli sel oqimlari paydo bo‘ladi. Bunday joylarda sel oqimlari to‘xtaydi va yig‘iladi, so‘ngra esa uni buzib o‘tib baland to‘lqin ko‘rinishida xarakat qiladi. Sellar odatda qisqa muddatli, ular kamdan-kam 3...5 soatdan ortiq davom etadi, lekin ular katta tezliklar va solishtirma massasining kattaligi tufayli juda katta vayron qiluvchi kuchga ega bo‘ladi. Sel oqimlari o‘zining xarakat yo‘lida o‘zandagi gidrotexnika inshootlarini, yo‘llar, ko‘priklarni buzadi, uyumlar hosil qiladi va kanallar va ekin maydonlarni loyqa-tosh aralashmali massa bilan to‘ldiradi va bu bilan xalq xo‘jaligiga katta zarar keltiradi. Sel oqimlariga qarshi rostlash tadbirlari yon bag‘irlardagi suv yig‘uvchi maydonlarda va o‘zanlarda olib boriladi. Yon bag‘irlardagi suv yig‘uvchi kanallarda agroo‘rmonchilik va texnik tadbirlar olib boriladi. Agroo‘rmonchilikka quyidagilar kiradi: 1) maydonlarni ko‘ndalang yo‘nalishda haydash va tuproqning filtratsiya xossalarini oshiruvchi tuzilishni saqlagan holda birinchi yuza oqimni to‘xtatish va sekinlashtirish; 2) yon bag‘irlardagi o‘simlikni qatlamni yo‘q bo‘lib ketishidan muxofaza qilish; 3) ochilib (yalang‘ochlanib) qolgan yon bag‘irlarga daraxtlar ekish va xokazolar. Texnik tadbirlarga quyidagilar kiradi: 1) yon bag‘irlarni pog‘onalarga bo‘lib daraxtlar o‘tqazish; 2) yonbag‘irlarni o‘pirilish, ko‘chish, siljish xodisalaridan mustahkamlash; 3) yuza oqimni sekinlashishiga imkon beruvchi va yonbag‘irlarni jadal yuvilishini oldini oluvchi tadbirlar. O‘zanlarni rostlash ishlari sel o‘tadigan o‘zanni mustahkamlash uchun olib boriladi; harakatlanadigan sel massasini to‘xtatish va yig‘ish; sel oqimlarini tashlandiq yerlarga yoki cho‘kindi yig‘uvchi sun’iy hovuzlarga yo‘naltirish. Bu masalalarni yechish uchun quyidagi asosiy rostlash inshootlari qo‘llaniladi: 1) buylama nishablikni kamaytiruvchi tug‘onlar (zatrudalar); 2) qirg‘oqlarni

yuvilishdan himoyalovchi qirg‘oq belbog‘lari va shporalar; 3) sel oqimidagi yirik bo‘laklangan materiallarni ushlab qoluvchi yuqori filtratsiyaga ega bo‘lgan tosh to‘kma tug‘on; 4) sel yo‘nal-tiruvchi dambalar va hokazolar. Sun’iy hovuzlar yon bag‘irlarining eroziyasi va yemirilishiga qarshi kurashish. Daryo eroziyasi jarayoni daryo sun’iy hovuzlari yonbag‘irlaridan atmosfera suvlari (yomg‘ir, qorlarning erishi) ning oqib tushishi ta’siridagi yuvilishdan boshlanadi. Yon bag‘irlar yuvilishiga grunt suvlari ta’siri tufayli tuproq massasining o‘pirilishi, ko‘chishi, tosh to‘kmalar va daryo suvlari bilan yonbag‘ir etagining yuvilish hamda nurash jarayonlari mahsulotlari qo‘shiladi. Yon bag‘irlar yemirilishi qum, loy massalari, tosh, sheben ko‘rinishidagi mahsulotlar daryo o‘zaniga tushadi va tubdagi yoki muallaq cho‘kindilar ko‘rinishda suv bilan olib ketiladi. Yonbag‘irlar yemirilishi bilan ko‘rashish daryoga cho‘kindilar tushishini kamaytirish va yonbag‘irlarni xo‘jalik maqsadlarida foydalanishni ta’minlashdan iboratdir. Bu tadbirlar yonbag‘irlar yuvilishga qarshiligi o‘simliklarni vujudga keltirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. O‘rmon va yonbag‘irlardagi tuproqni saqlab qolish uchun o‘rmon xo‘jaligi barpo etiladi va o‘simliklarni hayvonlar (mollar) paymol qilishdan saqlash choralarini ko‘rish bilan amalga oshiriladi. Ammo yuqoridagi tadbirlar bir necha yillardan so‘ng samara berish mumkin. Bu davr ichida tuproq yuvilish tezligi halokatli oqibatlarni keltirib chiqarish mumkin. Bu hollarda yuza oqim yuvilish tezligini kamaytiruvchi, oqimni ushlab qoluvchi uyumlar, ariqlar, terrasalar o‘rnatiladi. Tog‘li xududlarning tik yonbag‘irlaridan katta tezlikda xarakatlana-yotgan va o‘zi bilan grunt yuza qatlamini ergashtirib ketadigan qor ko‘chkilari o‘zanlarni ifloslantirish manbasi hisoblanadi. qor ko‘chkilariga qarshi to‘siqlar, qoziqlar, ko‘chki kesuvchilar, ko‘chki xarakati yo‘nalishiga normal joylashtirilgan yo‘naltiruvchi shporalarni o‘rnatish samarali tadbirlar hisoblanadi. Tog‘ yon bag‘irlaridan tushadigan tosh to‘kmalar mergelli, slansli va boshqa jinslarning kuchli yomg‘ir va jaladan so‘ng hosil bo‘ladigan mahsulot hisoblanadi. Ular bilan kurashish uchun suvni tog‘da kanal, nov, drenajlar o‘rnatish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

To‘planadigan cho‘kindilar bilan kurashish va o‘zan alohida uchastkalari tubini chuqurlashtirish O‘zan tubi ko‘tarilishi va o‘zannni egri-bugri holatga o‘tishga olib keladigan loyqa cho‘kishiga qarshi kurash yuqori zonadan keladigan loyqa miqdorini rostlash yo‘li bilan va loyqa cho‘kadigan uchastkalarda ularni keyin oqizilib ketilishi (harakatlanishi) uchun shart-sharoit yaratish, ya’ni oqimni yo‘naltirish, chuqurlik va nishablikni oshirish orqali amalga oshirish mumkin. O‘zan chuqurligini oshirish uning kengligini chegaralash bilan erishiladi. Agar, masalan, o‘zan kengligi B va o‘rtacha chuqurligi h ni (5 - rasm) damba A barpo etib kengligini B1 gacha kamaytirilsa, unda daryoning toraygan kesimida oqim tezligi oshadi, tubi yuviladi va chuqurligi h1 gacha oshadi. rasm. O‘zanni damba bilan toraytirib chuqurligini oshirish sxemasi.

6 - rasm. O‘zanni toraytirish sxemalari: a-bo‘ylama dambalar bilan; b- ko‘ndalang dambalar bilan; d-bo‘ylama va ko‘ndalang dambalar bilan . O‘zanni toraytirish bo‘ylama (6 - rasm, a), ko‘ndalang (6 - rasm,b), va aralash (6 - rasm,d) dambalar bilan bajariladi. Ko‘ndalang dambalar birbiridan ma’lum masofada o‘rnatilganda arzon naxrga tushadi va o‘zanni toraytirish asta-sekin amalga oshiriladi, dastlab barcha ko‘ndalang dambalar barpo etilmaydi, masalan, butun loyihaviy uzunligining bir qismiga o‘rnatiladi. Bu juda muhim, chunki kerakli o‘zan torayishi kengligini hisoblar bilan aniqlab bo‘lmaydi, shuning uchun kerakli chuqurlikka erishilgandan so‘ng o‘sha bosqichda ish to‘xtatiladi. Ko‘ndalang inshootlar usulining yana bir afzalligi shundan iboratki, o‘zandan yuvilgan cho‘kindilar ko‘ndalang dambalar oralig‘iga olib chiqiladi va u yerda cho‘kadi. Toshqin paytida bu zonalarda uyumlar ko‘p paydo bo‘lib, yangi qirg‘oq hosil bo‘ladi. Bo‘ylama dambalar yuqoridagi afzalliklarga ega emas va kenglikni toraytirishda yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatib bo‘lmaydi, ammo buylama

dombalarning botiq uchastkalarida oqim sokin (tinch) xarakatlanadi va qirg‘oqlar uchun va kema qatnovi uchun xafsizdir. Bo‘ylama va ko‘ndalang dambalarning birgalikdagi sxemalari elastikligi (egiluvchanligi) va arzonligi va tezliklar katta bo‘lgan botiq qirg‘oqqa joylashgan buylama dambalar buylab sokin oqimning ta’minlanishi sababli eng ratsional hisoblanadi (6 - rasm, d). Agar daryo shaxobchalarga bo‘linsa ulardan birini damba bilan yopib daryodagi hamma sarfni ikkinchisiga yo‘naltirilsa, shaxobchaning ikkinchisida suv sathini ko‘tarish mumkin va o‘z navbatida undagi suv chuqurligi oshadi (7 - rasm). 7 - rasm. Shahobchalarni yopish sxemalari. 8 Oqim nishabligini egri-bugri o‘zanni to‘g‘irlash yo‘li bilan oshirish mumkin. Agar to‘g‘irlashgacha A va M stvorlari orasidagi suv ayirmalari farqi Δ H bo‘lsa (8 - rasm, b) bo‘lsa va uzunligi AVSDEFGKM (7.8 -rasm. a) L ga teng va nishabligi i = Δ /Lbo‘ladi, to‘g‘irlovchi kanallar BD o‘tkazilgandan so‘ng, uning uzunligi qisqaradi, ya’ni L' = EGM <L, shunday qilib yangi o‘rtacha nishablik Δ H L/ '> Δ H L/, yoki i ' > i bo‘ladi. 9 Eski o‘zan uchastkalari, to‘g‘irlanganlari bilan almashtirilgandan so‘ng, asta-sekin o‘z faoliyatini yo‘qotadi va ko‘l qayirlariga aylanadi.

8 - rasm. O‘zanlarni to‘g‘rilash sxemalari. a - kanallar trassasi; b - bo‘ylama kesim; d - o‘zanlarni eskirishi. Rostlash inshootlari. Rostlovchi inshootlar qurilmasining xususiyatlari va ular uchun ishlatiladigan ashyolar. Qirg‘oqni mustahkamlovchi qoplamalar Rostlash inshootlariga qo‘yiladigan asosiy talablar O‘zanlarni rostlash deganda gidrotexnika inshootlari va ekin maydonlarini yuvilishdan, suv bosishdan saqlash, suv olishda suv oqimini va cho‘kindilar harakatini yo‘naltirish, tubidagi cho‘kindilarni kanalga tushmasligini oldini olish, kemalar qatnovi uchun yaxshi sharoitlar yaratish va boshqa suv xo‘jaligi maqsadlarini amalga oshirishda daryodagi rejimni tartibga soluvchi gidrotexnik tadbirlar tushiniladi. Demak, o‘zanni rostlash ishlari daryodagi tabiiy rejimni o‘zgartiradigan sun’iy gidrotexnika tadbirlari kompleksidir.

Rostlash inshootlari deb suv oqimini to‘xtatmasdan uni boshqarish uchun xizmat qiladigan inshootlarga ataladi. Rostlash inshootlari yoki bevosita daryo tubida yoki uni chuqurlashtirish yo‘li bilan barpo etiladi. Birinchi holda inshootlar katta yuvilishlarga uchraydi va ularni cho‘kishiga olib keladi. Shu sababli rostlash inshootlarga quyidagi asosiy talablar quyiladi: yuvilishga qarshi va buylama oqimlari ta’sirida buzilishlarga ustivorligi; suv bosimi ta’sirida siljishga yoki ag‘darilishga ustivorligi: ko‘p hollarda bu talab inshootni barpo etish bilan ta’minlanadi. zaminlar yuvilganda inshoot yaxlit buzilmasdan deformatsiya-lanishiga yo‘l quyadigan egiluvchan va siljiydigan bo‘lishi, masalan, yuvilganda o‘z og‘irligi bilan ta’sir qiluvchi gabionlar, savatlar, tosh bilan to‘ldirilgan yog‘och konstruksiyalar; qurilish ishlari oddiyligi va inshootni ta’mirlashda mahalliy materiallardan maksimal foydalanish; muz harakati va to‘lqinlar natijasida hosil bo‘ladigan buzilishlarga qarshilik ko‘rsatish; o‘zgaruvchan ho‘llanishda chirishga qarshilik ko‘rsatish. Daryo tubini chuqurlashtirib mustahkamlash ehtimoli kutiladigan mahalliy yuvilish sathidan pastda bo‘lish kerak. Bu talab monolit konstruksiyalar uchun bajariladi (beton va toshdan terilgan devorlar, beton yopmalar va to‘shamalar). Zaminlar ehtimoli kutiladigan yuvilish sathidan pastda joylashgan inshootlar yaxshi ishlaydi, ularni ta’mirlashda juda kam xarajat qilinadi. Juda ko‘p konstruksiyalar kerakli siljishga va egiluvchanlikka ega bo‘lmaydi va shuning uchun odatda ular katta bo‘laklarga bo‘linadi yoki yoriladi va o‘z ishini bajara olmaydi. Bunday inshootlar yuvilishga va muz va to‘lqin ta’sirlarga qarshilik ko‘rsata olish, silji шга қарши устивор ва қурилиш ишлари оддий бўлиш керак . Ўзанларни rostlashdagi inshootlar qurilishi maksimal mexanizatsiyalashgan bo‘lishi kerak.

Rostlash inshootlarining tasnifi O‘zanlarni rostlashda xilma-xil inshootlar qo‘llaniladi va ular quyidagi belgilarga ko‘ra tasniflarga bo‘linadi. Vazifasiga ko‘ra rostlash inshootlar quyidagilarga bo‘linadi: 1) to‘g‘rilovchi- kema qatnovi, suv ta’minoti, yog‘och oqizish, ichimlik suv ta’minoti, ko‘prik tirqishlaridan toshqin suvlarini o‘tkazish uchun mo‘ljallangan inshootlar; 2) himoyalovchi-ekin maydonlarini, aholi isteqomat qiluvchi joylarni, sanoat korxonalarini, inshootlarni va boshqalarni toshqin suvlari bosishdan va yuvilishdan himoyalovchi inshootlar; 3) rostlovchi-oqim suvlarini rostlash, suv kamchil bo‘lgan paytlarda kanalga suv olishni ta’minlash, yirik cho‘kindilarni kanalga tushishiga yo‘l qo‘ymaslik, qish paytlarida muz va muz parchalari o‘tkazish uchun mo‘ljallangan inshootlar. Oqim o‘qiga nisbatan joylashish xarakteriga ko‘ra rostlovchi inshootlar ikkita gurhga bo‘linadi: 1) bo‘ylama-qirg‘oq cheti (qirrasi) bo‘ylab yoki loyihalangan qirg‘oq chizig‘i bo‘ylab joylashgan dambalar, qiyaliklar qoplamalari va boshqalar; oqim bilan ular faqat uzunligi buyicha o‘zaro ta’sir qiladi; 2) ko‘ndalang-oqim dinamik o‘qiga to‘g‘ri yoki o‘tkir burchak ostida joylashgan (shporalar, ostonalar, suv ichiga kirib boradigan ko‘tarma to‘siqlar va boshqalar); ular oqimga aktiv ta’sir qiladi: ular uni toraytiradi, unda qo‘shimcha qarshilik ko‘rsatish yaratiladi, uning kinematik tuzilishi keskin o‘zgaradi va o‘zan katta deformatsiyalanishi keltirib chiqaradi. Prinsipial konstruktiv xususiyatlari va oqimga ta’sir qilish xarakteriga ko‘ra ростлаш inshootlari uchta guruhga bo‘linadi: 1)massidoqimga o‘zining hamma massasi bilan ta’sir qilib, himoya qilingan o‘zan va qirg‘oqlardan uni chetga buradi; 2)ikki tomoni ochiq- massivdan farqi o‘zidan oqim sarfini bir qismini o‘tkazadi va bu sarf va tezlikning qayta shakllanishga, inshootlar oralig‘ida cho‘kindilarning cho‘kishga va o‘zanni ma’lum ko‘rinishda shakllanishiga olib keladi; 3) oqimni yo‘naltiruvchi- oqim ichki strukturasi o‘zgarishini keltirib

chiqaradi va ko‘ndalang sirkulyatsiya hosil bo‘ladi, bu harakatni va tubdagi cho‘kindilar to‘planishini, o‘zan elementlarini kerakli yo‘nalishga boshqarishga imkon yaratadi. Xizmat qilish mudatiga ko‘ra-rostlash inshootlari doimiy (uzoq muddatga xizmat qilishga mo‘ljallangan) va vaqtinchalik (vaqtinchalik rostlash uchun barpo etilgan yoki avariya holatini bartaraf etish uchun). Qurilish materialining turiga ko‘ra rostlash inshootlari tuproqli, toshli, yog‘ochli, betonli, temir-betonli, metalli, biologik yoki aralash bo‘ladi. Konstruktiv belgilariga ko‘ra rostlash inshootlari beshta guruhga bo‘linadi: 1) dambalar (uyumlar)-qayirlarni suv bosishdan saqlash uchun qirg‘oq cheti buylab joylashtiriladi, portlar va daryo qo‘ltiqlarini to‘lqindan to‘sishda qo‘llaniladi; 2) ko‘ndalang inshootlar (zaprudalar)-o‘zanni u qirg‘og‘idan bu qirg‘og‘igacha to‘sadi, suv oqimi - to‘liq yoki qisman to‘sish uchun mo‘ljallangan; 3) ko‘ndalang to‘g‘irlovchi inshootlar (poluzaprudalar) - bir uchi qirg‘oqqa tutashgan, ikkinchisi esa o‘zan o‘qiga to‘g‘ri yoki oqim yo‘nalish buyicha burchak ostida joylashgan, oqim yo‘nalishni to‘g‘irlash va kema o‘tkazish chuqurligini hosil qilish uchun mo‘ljallangan; 4) qirg‘oq va tubni mustahkamlovchi inshootlar; 5) qirg‘oqlarga tutashmaydigan inshootlar - bu asosan shitli inshootlar. Rostlash ishlari uchun qo‘llaniladigan qurilish materiallari va konstruksiyalar elementlari Qurilish materiallari. Rostlash inshootlari katta uzunlikka ega va ko‘p miqdordagi qurilish materialini talab qiladi. Shuning uchun ular arzon bo‘lgan qurilish materiallaridan barpo etiladi. Rostlash inshootlari uchun quyidagi qurilish materiallari qo‘llaniladi: 1) tosh, ba’zi bir mergelli oxaktoshlar va loyli qumtoshlardan tashqari yirik bo‘laklangan, yorilgan, barcha jinsli toshlar qo‘llaniladi. Muz xarakati paytida tashqi qismlarni qoplashda, toshlarni olib ketmasligi uchun ular ko‘ndalang kesimi 25...30 sm dan kam (30...50kg) bo‘lmasligi kerak; 2) sheben, galka va graviy gruntlari inshootda

tushama qatlami sifatida qo‘llaniladi; 3) qum, qumli –loyli, loyli gruntlar inshoot ichki qismlariga ishlatiladi; 4) yog‘och, qayrog‘och shohlari, xivich, shox-shabba, daraxt, taxta, gorbil, qoziq ko‘rinishda qo‘llaniladi. Shox-shabbalar uchun tol navdasi qo‘llaniladi, qirqilgan navda pastki qismining yug‘onligi 4 sm gacha va uzunligi 1,5...2,5m bo‘ladi; 5) o‘simlikli materiallar: o‘t ekish, chim, mox, qamish va boshqalar; 6) metal, mix, bolt, ankerlar, temir-beton diametri 1,5...6 mm li ruxli sim ko‘rinishda, shox-shabbalar bog‘lamini bog‘lashda keng qo‘llaniladi; 7) sement, beton va gruntli betonning tarkibiy qismi sifatida qo‘llaniladi. Uncha yuqori bo‘lmagan sement markalari 200,250,300,400 ni ishlatishga yo‘l quyiladi; 8) bitum, markalari BN-2 va BN-3 asfalt beton va gruntli betonlarning tarkibiy qismi sifatida ishlatiladi; 9) asfalt, asfaltbeton, yangi kimyoviy materiallar (plastmassa va brizol qoplamalar, polimerlashtiradigan mumlar, har-xil qorishmalar va boshqalar) suv o‘tkazmaydigan qiyalikni monolit qoplamasini, yuvilmaydigan qiyalik yuzasini hosil qilish, suv ostidagi suv o‘tkazmaydigan qoplamani hosil qilish uchun qo‘llaniladi. Rostlash inshootlarning oddiy konstruksiyalari Fashinalar (9 - rasm) novdalar (bog‘lash uchun xizmat qiladigan ingichka shoxshabbalar yoki xivichlar) yoki diametri 2...3 mm li sim bilan bog‘langan shox- shabbalar bog‘lami ko‘rinishida bo‘ladi. - rasm. Fashinalar: а -yengil bir tanali; b- og‘ir ikki tanali; d-og‘ir (tosh yuklangan)

Bir tanali fashinalar qalinligi 25...30 sm li va bir tarafga yo‘naltirib bog‘langan shox-shabbalar bog‘lami. Bunday fashinalar uzunligi 2,0 dan 4,5 m gacha bo‘ladi. Ikki tanali fashinalar deganda shox-shabbalar bog‘lami to‘plami fashinaning ikki uchiga qaytarilgan, uch qismi uning o‘rtasiga yotqizilgan bo‘ladi. Bunday fashinalar qalinligi 30 sm, uzunligi 2,0...4,4 m, uzunligi 4,4 m va diametri 0,3 m li fashinalar og‘irligi 100 kg ga teng, og‘ir fashinalar stanoklarda tayyorlanadi. Fashinalar qobig‘i shox-shabbadan yoki qamishdan tayyorlanadi, o‘rtasiga esa tosh, galechnik yoki chim quyiladi. Shox-shabbani zichlash uchun poxol qatlami quyiladi. Qoraburalar shox-shabba, poxol va tosh qatlamlari bilan o‘raladi. Ba’zi bir hollarda shox-shabba o‘rniga qamish, tosh o‘rniga esa chim yoki graviy qo‘llaniladi. Qoraburalar fashinalardan ularni tayyorlash usuli va konstruksiyasi ichiga materialni joylashtirish bilan farqlanadi. qoraburalar qalinligi 15...25 sm bo‘lgan shox-shabba to‘shak ustiga 5...10 sm poxol qatlam tushaladi va bu qatlam ustiga 6...12 sm qalinlikdagi yirik shag‘al to‘kib tekislanadi. Qorabura tayyorlanadigan yer tekislangandan keyin bu yerga shu materiallar hammasi yuqorida qayd qilingan tartibda to‘shaladi. Bu ishlar tayyor bo‘lgandan keyin bir tomondan boshlab qatlamlar o‘rala boshlanadi natijada silindr shaklidagi qorabura hosil bo‘ladi, so‘ngra bu silindr sim yoki tol navdasi bilan o‘raladi. Shox-shabbali to‘shama yerga to‘shalgan, diagonali va perimetri bo‘yicha, so‘ngra tosh yotqizilib metall bilan qoplangan bir-ikki qatlamli shoxshabbadan iborat. Xivichli savat silindr, uch oyoqli prizma yoki parallelopiped shaklga ega bo‘lib tol novdalaridan tayyorlanadi. Savat toshga to‘ldiriladi va shu holda suvga tushiriladi. Shox-shabbali va fashinali to‘shak. Shox-shabbali tushaklar kataklar o‘lchamlari 0,8...0,9 m bo‘lgan, bir-birining ustiga joylashtiriladigan va kataklar tugunlarida bog‘langan xivich arqonlardan to‘qilgan ikkita to‘r ko‘rinishida bo‘ladi. Agar yuqori va pastki to‘rlar orasiga o‘zaro perpendikulyar yo‘nalishida uch-to‘rt qatlam shox-shabba yotqizilsa unda shoxshabbali to‘shama hosil bo‘ladi.

Shox-shabbali to‘shama qalinligi 0,45...0,8 m. Fashinali to‘shamalarda shox- shabba qatlami o‘rniga fashinalar qatlami soniga ko‘ra (minimal ikkita) qalinligi 0,7...0,15 m li fashinalar qatlami yotqiziladi. Planda to‘shamaning o‘lchamlari kelib chiqadigan talabga bog‘liq, ba’zida bir necha o‘n metrgacha yetadi. To‘shamalarni suvga tushirishdan oldin ularni tosh yoki gruntli qanor bilan yuklanadi (taxminan 1 m3 to‘shamaga 0,1 m3 tosh). Sepoyalar - diametrlari 15...25 sm bo‘lgan yog‘ochdan yoki to‘rtta yog‘ochdan (chorpoya) iborat bo‘lib ularning uchlari sim bilan bitta qilib bog‘lanadi va ikkinchi tomonlari uch yoki to‘rt qirrali piramida hosil qiladi (7.10 -rasm). Sepoya oralari tosh, shox-shabba bilan to‘ldiriladi. Yuklash ta’sirida va grunt yuvilishi natijasida sepoya oyoqlari tubda joylashgan gruntga kiradi, bu bilan sepoya inshooti ustivorligi ta’minlanadi. 10 - rasm . Sepoyalar . Simli to‘rlar va to‘rli konstruksiyalar - har-xil qoplamalar, to‘siqlar va turli inshootlar hosil qilish uchun qo‘llaniladi. Katak o‘lchamlari 10...17 mm, ularga yuklanadigan toshning yirikligiga ko‘ra ko‘proq 60...120 mm to‘rlar diametri 2...4 mm li ruxli simlardan to‘qiladi. Oxirgi paytlarda daryodagi yirik cho‘kindilarni tutib qolish, hamda sellar bilan kurashishda po‘lat trosli yuqori mustahkamli to‘rlar qo‘llanilmoqd а . Gabionlar odatda simdan yasalib ichiga tosh to‘ldirilgan quti ko‘rinishidagi konstruksiyadan iborat. Gabionlardan, asosan, daryo o‘zanlarini yuvilishdan saqlash va qirg‘oqlarni mustahkamlash inshootlarni qurishda foydalaniladi (1 - rasm).

Gabion o‘lchamlari quyidagi chegaralarda bo‘ladi: balandligi 1 m, kengligi 1...2 m, uzunligi 3,5 m va uning ichi galechnik va tosh bilan to‘ldiriladi. Gabion tushamalar gabionlardan uncha katta bo‘lmagan balandligi (0,4...0.5 m) plandagi o‘lchamlari 2 x 3 ...3 x 4 m bilan farqlanadi. To‘rli silindrlar va xaltalar suv havzasi yonida maxsus qurilgan joyda tosh bilan to‘ldiriladi va so‘ngra suvga tashlanadi. 11 - rasm. Gabion konstruksiyalari: a-yoyilgan va yig‘ilgan ko‘rinishi; b- silindr. Qirg‘oqlarni mustahkamlovchi konstruksiyalar Suv kam paytidagi daryoning suv sathidan yuqori bo‘lgan zonalarini o‘t ekish bilan mustahkamlanadi. O‘tning navi maxalliy iqlimiy va to‘proq sharoitlari bo‘yicha tanlanadi. qumli qirg‘oqlarda oldindan o‘simlikli tuproq qatlami (12...15 sm) yotqiziladi. qirg‘oq qiyaliklarini chim bilan qoplash ancha mustahkam hisoblanadi. Yangi kesilgan tollar qumli qiya qirg‘oqlarga qatorli, egatli qilib o‘tqaziladi. Tol o‘rniga shox-shabbali novdalarni qo‘llash mumkin. Oqim yo‘nalishiga yotiq paralel yoki kesishadigan qatorlar bilan ekilgan vertikal o‘rama novdalar ancha mustahkam va o‘z navbatida oddiy konstruksiya hisoblanadi. Ularning kataklari galechnik yoki tosh bilan to‘ldiriladi. Kataklar 0,7...0,8 m o‘lchamli bo‘ladi. Tosh yotqizish. Bir va ikki qatorli toshlar qirg‘oqlarning suv osti va suv usti qismlarini mustahkamlashda qo‘llaniladi.

Qirg‘oqlarning suv ostini fashina bilan mustahkamlash tosh yoki xaltaga solingan tuproq bilan yuklangan fashinali to‘shama, hamda cho‘ktiriladigan terilgan fashina yoki og‘ir fashinalar (12 - rasm) va qoraburalar bilan bajariladi. To‘shama va terilgan fashinali to‘shama va og‘ir fashinali birgalikdagi mustahkamlash ham bo‘lishi mumkin. 12 - rasm. Qirg‘oqni fashina bilan mustahkamlash Ancha og‘ir shox-shabbali tosh bilan mustahkamlash oqim tezligi katta bo‘lgan tog‘ daryolarida qo‘llaniladi. Ular davriy ravishda gorizontal terilgan tosh, qatlamli shox-shabba yoki tosh va fashinalardan barpo etiladi, hamda qoziqlarda o‘rnatilgan buylama novdalar yoki qoziqli qatorlar bilan to‘siladi (13 - rasm). 13 - rasm. Fashina – tosh bilan mustahkamlash. Qirg‘oqlarni suv ostida tosh bilan mustahkamlashda qoplamani yuvilishdan saqlash uchun tubining gruntiga (14 - rasm, a) yoki oldindan yotqizilgan to‘shamaga (14 - rasm, d) tosh tashlash bilan bajariladi.

14 - rasm. Qirg‘oqni tosh tashlab mustahkamlash: a-toshli; b-toshli-tuproqli; d-toshli-fashinali. Yirik tosh yetarli bo‘lmasa konstruksiyaning ichki qismiga mayda tosh yoki sheben va graviy to‘kiladi (14 - rasm. b). To‘kilgan mayda gruntni suv yuvib ketishidan yaxshi himoyalash uchun uni og‘ir fashinalar bilan yopiladi (14 - rasm. d). Gabionli to‘shama toshli qoplamalar asosan gabionlarga tayanadi yoki to‘shama toshlar tubining yotiq qismida ham yotqizish davom ettiriladi (15 - rasm, a). Devor hosil qilib gabionlardan barpo etiladigan mustahkamlash ancha ishonchli hisoblanadi (15 - rasm, b). Ular va qirg‘oq qiyaligi orasidagi bo‘shliq toshqin paytida oqib kelgan cho‘kindilar yoki gruntni to‘kish bilan to‘ladi. 15 - rasm. Qirg‘oqni gabion bilan mustahkamlash a-gabion to‘shamalar bilan; b-birgalikdagi (kombinirovanniy ). Egiluvchan temir-betonli panjaralar egiluvchan alohida girlyandlardan to‘qima usulida bajariladi (16 – rasm). Panjaradagi quti qadami taxminan 0,4...0,8 m ga teng. Panjara qutilari tog‘ massasi, galechnik, sheben, o‘simlikli grunt bilan to‘ldirib yoki to‘ldirmasdan qoldiriladi.

16 - rasm. Egiluvchan temir-betonli panjaralar: a-panjara; b-girlyanda; d- sharnir; 1politilen qobiq; 2-armatura sterjeni. Ba’zida panjaralar qalinligi 3mm gidrostekloizol va boshqa materiallardan tayyorlangan to‘shama ustiga yotqiziladi. Temir-betonli girlyandalar har birining uzunligi 3...7,5 m va kesimi 5 x 5 dan 12 x 20 sm gacha girlyandaga sharnir o‘rnatish yo‘li bilan bajariladi. Sharnir qadami yig‘iladigan panjara qutisi qadamiga teng bo‘ladi (16 - rasm. b). Sharnir (16 - rasm, d) qalinligi 2 mm li polietelen bilan qoplangan uzunligi 10 sm li armaturadan iborat. Girlyandlar zavodda tayyorlanadi. Qalinligi 8...15 sm li yaxlit egiluvchan temir-betonli to‘shamalar kvadrat, to‘g‘ri burchak, qo‘shtavr va boshqa shakldagi plitalardan tashkil topgan. Ular bir- biri bilan choklari 2...2,5 sm li diametri 5...6 sm li armatura simi bilan birlashtiriladi. Yirikroq va og‘ir plitalar joyda birlashtiriladi. Yig‘ma qoplamalarni qirg‘oqlarning suv osti qismlarini mustahkamlashda ishlatilishi ularning yutug‘i hisoblanadi. Asfalt va asfalt betonli himoyalovchi qoplamalar oqim tezligi 2 m/s gacha bo‘lganda qo‘llaniladi. Ular yuqori deformatsiyalanishga (egiluvchanlikka) ega, ekspluatatsiyasi oddiy, narxi nisbatan arzon. Bu konstruksiyalar monolit yoki yig‘ma holda o‘rnatiladi. Monolit qoplamalarni qiyalikka joylashtirishdan oldin ular ximikatlar bilan ishlov beriladi va zichlanadi. qiyalikni yuk ko‘tarish qobiliyatini oshirish uchun unga sheben zichlanadi, so‘ngra avtogudronatorlar bilan bitum materiali quyiladi. Armaturalangan asfalt qoplamani (2 qatlam bitum orasiga armatura to‘ri o‘rnatiladi) ham o‘rnatish mumkin. Bo‘ylama massiv inshootlar Б o‘ylama massiv inshootlar oqim bo‘ylab joylashadi, planda egri chiziqli yoki to‘g‘ri chiziqli bo‘ladi. Dambalar vazifasiga ko‘ra oqimni yo‘naltiruvchi va to‘suvchi bo‘ladi.

Oqimni yo‘naltiruvchi dambalar. Bu inshootlar rostlanadigan o‘zanda daryo oqimini boshqaruv chizig‘ini hosil qilish, bitta o‘zanga ikkita oqim qo‘yilganda ularni uchrashishini yengillashtirish, oqimni har-xil yo‘nalishlarga bo‘lish uchun xizmat qiladi. Suv ostida qoladigan katta uzunlikdagi dambalarning orqasida cho‘kindilar tushishiga qarshilik ko‘rsatuvchi bo‘ylama oqimlar paydo bo‘ladi. Bu oqimni so‘ndirish uchun suv ostida qoladigan damba va qirg‘oq orasiga ko‘ndalang dambalar-traversalar (17 - rasm) yoki cho‘kindi ushlovchi ikki tomoni ochiq yengil traversalar - chetan devor, shox-shabbalar va boshqalar o‘rnatiladi. Traversalar orasidagi masofa ular uzunligining 2...3 barobariga teng qilib olinadi. Suv ostida qolmaydigan dambalar orqasiga muallaq va tubdagi cho‘kindilarning bir qismi o‘sishi uchun uzuq-uzuq dambalar quriladi (17 - rasm. b, d). Bunday tirqishlar suv ostida qoladigan dambalar uchun ham foydalidir, chunki suv kam bo‘lgan paytlarda ham cho‘kindilarni o‘tishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 17 - rasm. Bo‘ylama dambalarning plandagi sxemalari: a-traversali suv ostida qoladigan dambalar; b-suv ostida qolmaydigan tirqishli dambalar; d- traversali suv ostida qolmaydigan uzuq-uzuq dambalar; 1-oqimni yo‘naltiruvchi damba; 2-traversalar; 3-tirqishlar. Oqimni yo‘naltiruvchi dambalar ularning jami berilgan vaqt ichida ishlashi o‘zandagi oqimga aktiv ta’sir qilib uzoq muddat xizmat qilishga mo‘ljallangan. Shuning uchun bu inshootlar mustahkam va uzoq chidaydigan qurilish materiallaridan barpo etiladi. Dambalarning ko‘ndalang kesimlari konstruksiyalari 18 -rasmda keltirilgan. Oqimni yo‘naltiruvchi dambalar oqimga ravon va bir

muncha ta’sir qilsada, ammo, jonli kesimni siqib, damba va uning daryoga qaragan qirg‘oqlarini yuvilishiga olib keluvchi umumiy oqim tezliklarini oshirishga olib keladi. 18 - rasm. Oqimni yo‘naltiruvchi dambalar ko‘ndalang kesimlari konstruksiyalari: azarralari o‘zaro birikkan gruntlardan qiyaliklari va tepasini mustahkamlash bilan; b-o‘zaro birikmagan tosh tashlash bilan; d-yoyilgan shox-shabba to‘shamaga tosh tashlash bilan; e-to‘shama toshli; f-gabionli, g-qorishmasiz terilgan tosh; h-yog‘och qutisimon; i-ikki qatorli chetan devorli traversa bilan . Қ iyaliklarning qiymatlari ishlatiladigan qurilish materialining turiga ko‘ra va inshootning ishlash sharoitlari asosida belgilanadi. Daryoga qaragan qiyalik suv ostida qolmaydigan dambalarning daryoga qaragan qiyaliklarini yotiqroq va mustahkamroq qilib quriladi. Suv ostida qoladigan dambalar yuqorisi va ichki qiyaliklarni mustahkamlash dambadan suv quyilishini hisobga olib belgilanadi. Yuviladigan gruntlardagi damba zaminlarini yuvilishdan fartuk bilan himoya

qilinadi, ya’ni tubdagi yoyilgan tushamani bir qismini chiqarish (18 - rasm, d, e, f), tosh to‘kish, bo‘ylama dambaga tutashgan joyda qisqa ko‘ndalang inshootlarni qurish (shporalar). Damba yuqorisi kengligi qurilishni olib borish va ekspluatatsiya sharoitlari asosida 4...6 m gacha (2,5 m dan kichik bo‘lmagan) belgilanadi. hisobiy suv sathidan damba yuqorisigacha bo‘lgan zahira 0,5...1 m oralig‘ida qabul qilinadi. Oqimni yo‘naltiruvchi damba yuqorisiga bo‘ylama yo‘nalishda nishablik beriladi. Inshootning 20...25 m uzunlikdagi tag qismiga nishablik 1.:10...1:25 oralig‘ida belgilanadi, damba yuqorisi qolgan qismi nishabligi esa erkin sath sirti buylama nishabligiga teng qilib olinadi. To‘suvchi dambalar. Dambalarning vazifasi va joylashuvi. To‘suvchi dambalar (chegaralovchi dambalar) daryo qirg‘oqlari yoki ko‘llar buylab joylashtiriladi va qayirdagi qishloq xo‘jalik ekinlarini suv bosishidan, yo‘llarni, aholi punktlarini va sanoat korxonalarini suv toshqinidan himoyalash uchun, baliq yetishtiriladigan hovuzlar va daryo qayirlarida havzalar yaratish uchun, suv omborlari paydo bo‘lganda suv bosadigan maydonlarni kamaytirish uchun quriladi . Chegaralovchi dambalar o‘rab olingan yerlarni qishloq xo‘jaligida foydalanish bo‘yicha quyidagicha bo‘lish mumkin; 1) suv ostida qolmaydigan, yil davomida normal va favqulotdagi ekspluatatsiya sharoitlarida damba yuqorisidan suv qo‘yilishiga yo‘l quyilmaydi; 2) suv ostida qoladigan, suv bosishdan maydonlar faqat yilning alohida davrlarida to‘siladi, gidrogeologik va xo‘jalik sharoitlari bo‘yicha aniqlanadi. Dambalarni o‘zanning ikkala qirg‘og‘iga yoki suv bosadigan to‘siladigan maydon joylashuviga ko‘ra faqat uning bir tomoniga qurish mumkin. O‘rab olish tutashgan va tutashmagan bo‘lishi mumkin. Tutashgan dambalarda suv toshqinlari paytida damba orqali o‘tgan atmosfera yog‘ingarchiliklarining muallaq oqimi va filtratsiya suvlari o‘rab olingan maydon past qismlarida ushlab qolinadi. Bu suvlar suvning past sathida damba ostida yotqiziladi va zatvor o‘rnatilgan maxsus quvur orqali daryoga tashlanadi. Tutashmagan dambalarni nishabligi katta bo‘lgan daryolarda qurish maqsadga muvofiqdir. Suv bosish

maydonini kamaytirish uchun ko‘ndalang ko‘tarmalar – traversalar quriladi va ular suv bosmaydigan sathgacha ko‘tariladi va suv tashlash qurilmalari bilan ta’minlanadi. qurilgan o‘rab oladigan dambalar ekspluatatsiya jarayonida o‘rab olingan maydonni vaqtinchalik sug‘orish uchun foydalaniladi yoki toshqin suvlarning hosildor illi zarralari ushlab qolinadi. O‘rab oluvchi (chegaralavchi) inshootlarni gidravlik hisobi To‘suvchi dambalar bilan qayirlar torayganda ular orasidagi suv sathi (hisobiy sarf o‘tganda) biroz Z qiymatga ko‘tariladi. Buning oqibatida o‘zanning yuqori joylashgan uchastkasida 1-2 dimlanish egriligi va pastda joylashganda esa 3 - 4 pasayish egriligi paydo bo‘ladi (19 - rasm). Shunday qilib o‘rab olish gidravlik hisobi buyicha dimlanish qiymati Z (berilgan suv sarfi va kengligi bo‘yicha) aniqlanadi. Dambalar orasidagi B kenglikni har xil variantlarni taqqoslash asosida texnik- iqtisodiy hisoblar bo‘yicha aniqlanadi. O‘zgaruvchan o‘zanli daryolarda B kenglik daryo kengligi va qayir zonasidan kichik bo‘lmasligi kerak, chunki bu chegarada u o‘zgaruvchan bo‘ladi. Dastlabki hisoblarda dimlanish qiymati Z ni prof. B.N. Kandiba tavsiya etgan uslub bo‘yicha aniqlash mumkin. Bu uslubda erkin sirt nishabligi i o‘rab olishgacha bo‘lgan nishablikka teng deb va hamma hisobiy toshqin sarfi dambalar orasidan o‘tadi deb taxmin qilinadi (19 - rasm, a). 19 - rasm. Daryo qayirini o‘rab olish hisobi sxemalari;

a-o‘rab olish plani va buylama kesimi; b-o‘rab olingan o‘zan ko‘ndalang kesimi; 1-qayir chegarasi; 2-tutashgan ko‘tarma; 3-tutashmagan ko‘tarma; 4-traversalar; 5-tirqishlar. Dambalar qurilgandan keyin toshqin suvlar egallagan maydondan o‘tadigan sarf ωϑ ωϑ 1 1 + 2 2 ga teng. Dambalar qurilgandan keyin sarf toraygan o‘zan kengligi x1 + +b3 x2 va Z chuqurligi buyicha o‘tadi. Toraygan o‘zanda mumkin bo‘lgan oqim tezligini tabiiyga nisbatan 25% oshishini hisobga olib quyidagiga ifodalash mumkin. qayir uchastkalaridagi tezliklar (7.2) o‘zandagi tezlik (7.3) Bunda h h h1, 2, 3 -o‘rtacha chuqurliklar; c c c1 2 3, - SHezi formulasidagi koeffitsiyentlar, ularni Maning formulasidan aniqlash mumkin. (7.4) bunda n-g‘adur-budurlik koeffitsiyenti, ko‘rilayotgan daryo uchastkasida gidrometrik ma’lumotlar buyicha aniqlanadi, ma’lumotlar bo‘lmasa ular M.V.Skribin ishlab chiqqan shkala bo‘yicha qabul qilinadi. Dambalar. To‘suvchi dambalar mahalliy gruntdan quriladi. Ular uncha baland bo‘lmagan gruntli to‘g‘on ko‘rinishida bo‘ladi va ular qisqa davr ichida bosim ta’sirida bo‘lishi va daryo tarafidagi yon tomon qiyaligi bo‘ylab suvning bo‘ylama oqishi bilan farqlanadi. Shu sababli intensiv yuviladigan uchastkalarning damba taglari yuvilishdan himoyalangan bo‘lishi kerak va qiyaliklarni mustahkamlashda nafaqat to‘lqinlanishga, balki oqim ta’sirida yuvilishga ham hisoblash kerak.

Damba tepasi 2 m dan kam qabul qilinmaydi va dambalar damba o‘qidan ikki tomonga ko‘ndalang nishabligi 0,05 ga teng qilib joylashtiriladi. Ko‘ndalang massiv inshootlar Ko‘ndalang massiv inshootlarga poluzaprudalar, tubdagi zaprudalar va tubdagi ostonalar kiradi. Ular asosan o‘zanlarni chegaralash (toraytirish) uchun qo‘llaniladi. Poluzaprudalarni joylashtirish. Poluzaprudalar balandligiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: 1) tubdagi (faqat suv tagida bo‘ladi), dambalar, qirg‘oqdagi qoplamalar zaminlarini yuvilishdan himoyalaydi, hamda botiq qirg‘oqdan eng katta chuqurliklar og‘ishini bartaraf etishni ta’minlaydi; 2) suv kam davrdagi (suv toshqini paytida suv ostida qolgan holda va o‘rtacha yuqori suv kam paytlarda suv ostida qolmasdan ishlaydi), qirg‘oqlarni yuvilishdan saqlaydi va suv kam paytlarda o‘zanni rostlaydi; 3) suv toshqini davridagi (barcha sathlarda suv tagida bo‘ladi), qirg‘oqlarni yuvilishdan himoyalashni ta’minlaydi va suv kam paytlarda ham va suv toshqinlarida ham o‘zanda o‘zan jarayonlarini rostlashni ta’minlaydi. S.T.Altunin va I.A. Buzunov tavsiyasiga ko‘ra poluzaprudalar uzun (bunlar) va qisqa (shporalar) bo‘ladi. Poluzaprudalar orasidagi bo‘shliq joy loyqa bilan to‘lishi uchun ularni planda joylashtirish muhim ahamiyatga ega. Poluzaprudalar oqimga normal, oqimga qarshi va oqim buyicha qiya joylashtiriladi. Suv ostida qoladigan poluzaprudalar oqimga qarshi ma’lum burchak ostida joylashtirilganda loyqa bosish jarayoni, ular oqim buyicha joylashtirilganga qaraganda ancha tez sodir bo‘ladi. Bu holat suvning inshoot ustidan o‘tib quyilish natijasida kuchli transportlash qobiliyatiga ega va qirg‘oqqa tomon yo‘nalgan ko‘ndalang oqim hosil qiladigan suv aylanma xarakati bilan ifodalaniladi. Shuning uchun poluzaprudalarni oqimga qarshi 72...850 burchak ostida joylashtiriladi. Oqim o‘qi bo‘ylab burchak ostida joylashgan poluzaprudalar bosh qismida oqimga qarshi joylashgan poluzaprudalarga nisbatan mahalliy yuvilish kam.

Yuqoridagi mulohazalarga ko‘ra suv bilan ko‘milmaydigan poluzaprudalar oqim xarakati bo‘yicha 65...750 burchak ostida joylashtiriladi. Poluzaprudalar orasidagi masofani aniqlash. Daryoning to‘g‘ri chiziqli uchastkalarida poluzaprudalar orasidagi masofa oqimni burchak ostida yoyilib ketishidan kelib chiqqan holda (20 - rasm) S.T. Altunin va I.A. Buzunov tenglamasi bo‘yicha aniqlash mumkin: (7.5) bunda li -poluzaprudlar ishchi uzunligi, ya’ni oqimni yoyilib ketish zonasida joylashgan va odatda 0,7l ga teng, l -umumiy uzunlik; α-inshoot yo‘nalgan o‘qlar bilan oqim dinamik o‘qi orasidagi burchak (ko‘riladigan holatda dinamik o‘z qirg‘oq chizig‘iga paralel); ß - oqimning yoyilish burchagi. Bu ifoda mualliflari yoyilish burchagi ß≈ 90 va tgß≈ qabul qilib, qirg‘oqning to‘g‘ri uchastkasida poluzaprudalar orasidagi masofani quyidagi tenglamadan aniqlashni tavsiya etiladi. L ≈ 6 l и sin α (7.6) α − > 75 0 bo‘lganda (7.6) ifoda quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. L ≈ 6 l и (7.7) V.O.Sanava (7.5) ifodadagi ß=180 (stgß=3) qabul qilib, undan foydalanishni tavsiya etadi. L = l и ( cos α α + 3sin ) (7.7) (26) va (7) ifodalarning asosiy kamchiliklari, ularda αvaß burchaklar o‘zgarmas qabul qilinadi.

20 - rasm. Daryoning to‘g‘ri chiziqli uchastkasida poluzaprudalar orasidagi masofani aniqlash sxemalari: a-dinamik o‘q qirg‘oqqa paralel; b-dinamik o‘q qirg‘oqqa paralel emas. R.M. Xachatryan, G.A.Ambarsumyan va R.S. Martikyan poluzaprudalar orasidagi maksimal masofani aniqlashda quyidagi formulani tavsiya etadilar L =li cosecß (7. 8) Agar dinamik o‘q qirg‘oq bilan Ψ burchak hosil qilib unga parallel bo‘lmasa (20 - rasm, b), poluzaprudalar orasidagi chegaraviy masofa quyidagi formuladan aniqlanadi. L = l и cos ec (ß Ψ +) (7.9) Poluzaprudalar konstruksiyasi. Poluzaprudalar asosan o‘zak va bosh qismlardan tashkil topadi (21 - rasm). Poluzaprudalar o‘zagini oqim aylanib o‘tishidan ishonchli himoyalash lozim. Shuning uchun ularni qirg‘oq ichiga 2...6 m kiritiladi va mustahkam qilib bekitib tashlanadi. Yuviladigan qirg‘oqlardan o‘zakka yaqin uchastkalarni ko‘p hollarda inshoot o‘qining yuqori tomonidan 10...15 m va pastki tomonidan 15...25 m uzunlikda mustahkamlanadi. 21 - rasm. Poluzapruda turlari va ularning asosiy elementlari: a-kotlovanga monolit mustahkamlangan mahalliy gruntli poluzapruda; b-har-xil materiallardan terilgan, tubi va qiyaliklariga egiluvchan qilib mustahkamlangan proluzaprudalar; 1-o‘zak, 2-tana; 3-bosh; 4-tubdagi tushama; 5-katlovan. Suv oqimi jadal ta’sir qiladigan poluzaprudalarning bosh uchastkasi yaxshi mustahkamlangan bo‘lishi kerak va shuning uchun inshootning qolgan qismiga

nisbatan u har doim kuchli konstruksiyaga ega bo‘ladi. Bosh qismda inshoot qiyaliklari yotiq qabul qilinadi (1:3...1:5). Poluzapruda tepasiga daryo tomonga qarab i = 0,001...0,003 bo‘ylama nishablik beriladi. Inshoot o‘zak qismining tepasi qirg‘oq yuqorisidan baland bo‘lmasligi kerak. Poluzaprudalar ostini yuvilishdan saqlash uchun shox-shabbali yoki temirbetonli to‘shama yotqiziladi. Poluzaprudalar tanasi konstruksiyalari oqimni yo‘naltiruvchi dambalar bilan bir-xil (21 - rasm) va ular bilan tepasining kengligi va qiyaliklari bilan farq qiladi. Mahalliy gruntdan damba tanasini barpo etishda qiyaliklar mustahkam material bilan qoplanadi. qiyaliklarni mustahkamlash monolit yoki egiluvchan bo‘lishi mumkin. Monolit mustahkamlashda uning pastki qismi daryo tubining yuvilish chuqurligidan pastda qazilgan kotlovanda o‘rnatiladi (21 -rasm, a). Egiluvchan mustahkamlash daryo tubi cho‘kishni hisobga olib o‘rnatiladi (21 - rasm. b). Tubdagi zaprudalar va ostonalar. Tubdagi zaprudalar daryoning bir burilishidan boshqa burilishigacha bo‘lgan qismida va juda chuqur va jadal yuviladigan joylarda daryo tubini mustahkamlashda qo‘llaniladi. Shunday qilib tubdagi zaprudalar yordamida rostlanadigan o‘zan tubining chuqur o‘nqircho‘nqir joylarini tekislash yoki buylama nishablikni baravarlashtirilib daryo tubini ma’lum masofaga ko‘tarish va o‘zi oqar sathlarni ta’minlash mumkin. Tubdagi zaprudalar orasidagi masofa quyidagi formuladan aniqlanadi. a =( 1...1,5 ) l ≥( 1...1,5 ) B , (7.10) bunda l -inshoot uzunligi; B - trassa kengligi. Inshoot oxiri odatda poluzaprudalar bosh qismiga, bo‘ylama dambalar qirg‘oqlariga yoki mustahkamlangan qirg‘oqqa tutashadi. Tubdagi zaprudalar konstruksiyasi poluzaprudalar konstruksiyalari bilan bir-xil va asosan ularning pastki qiyaliklari yotiq (1:5...1:7) o‘rnatilishi bilan farqlanadi. Tubdagi ostonalar daryo tubida kerak bo‘lmaydigan yuvilishlar kuzatilganda uni mustahkamlash uchun o‘rnatiladi. Ular tubdagi zaprudalardan daryo tubi sathidan yuqori bo‘lmasligi va o‘zan qatlamida ular uchun qilingan ko‘ndalang transheyalarda o‘rnatilish bilan farq qiladi. Tubdagi otonalar asosan tog‘

daryolardagi oqimlarni rostlash uchun qo‘llaniladi. Bu holda ular tirgak devor ko‘rinishida va tubining buylama profili pog‘onali shaklda bo‘ladi. Tanasidan suv o‘tkazuvchi inshootlar turlari va konstruksiyalari Tanasidan suv o‘tkazuvchi inshootlar ko‘p hollarda mahalliy qurilish materiallaridan barpo etiladi va ularning konstruksiyalari xilma-xildir. 7.30-rasmda bunday turdagi inshootlarning ba’zi-birlari keltirilgan. Chetan devorlar va shitlarning har-xil variantlari gavronlardan to‘qilgan yengil to‘g‘rilovchi inshootlar katta guruhini tashkil etadi (22 rasm, a, b, d, e, f, g). Ular chuqurlik 1,5 m gacha oqim tezligi 1,5 m/s gacha bo‘lganda qo‘llaniladi. Shox-shabbali inshootlar (22 - rasm, j, z) asosan oqimda tezliklarni va suv sarflarini qayta taqsimlash, oqim xarakatiga qarshilik ko‘rsatib cho‘kindilarni to‘plash va ushlab qolish uchun xizmat qiladi. Bunday inshootlar orqali sayozliklar bartaraf etiladi, yon tomondagi shaxobchalarda cho‘kindilar to‘planishi uchun, qirg‘oqlar va o‘zanda chuqur jarliklar hosil bo‘lish uchun sharoit yaratiladi. Shox- shabbali inshootlar ko‘pincha chuqurlik 1.5 m dan yuqori bo‘lganda qo‘llaniladi. Devorli inshootlar qoziqlarga o‘rnatilgan taxta ko‘rinishida bo‘ladi (22 - rasm, i). Ular o‘zani galechnikli va katta tezliklardagi daryolarda qo‘llaniladi. Ulardan bo‘ylama inshootlar sifatida foydalaniladi va to‘g‘rilanadigan trassaning chegarasi buylab joylashtiriladi. Qoziqli inshootlar (22 - rasm. k) shaxmat tartibda joylashtirilgan va yuqori qismi nasadka bilan mahkam birlashtirilgan bir yoki ikki (ba’zida undan ko‘p) qatorli qoziqlardan iborat: katta chuqurliklarda va tezliklarda bitta qoziq o‘rniga qoziqlar to‘pi qoqiladi.

22 - rasm. Tanasidan suv o‘tkazuvchi inshootlar turlari va konstruksiyalari : а- tirgaksiz bir qatorli chetan devor; b-tirgaklari orasidagi masofa 1,5...2.5 m li bir qatorli chetan devor; d-sepoyali chetan devorli shit, 1,5...2 m masofada o‘rnatilgan; e-T-shakldagi I.A.Shadrin chetan devor tizimi; f-to‘rt oyoqda o‘rnatilgan og‘ir fashina yuklangan supurgisimon shitlar; h-qoziqlarga ilingan fashinali shitlar; i,j,k –bo‘ylama va ko‘ndalang shox-shabbali inshootlar; l- qoziqlarga o‘rnatilgan taxtali devorli inshootlar; k-qoziqli poluzaprudalar; m- qoziqlarga o‘rnatilgan simdan to‘qilgan statsionar inshoot; 1-yuk; 2-sim chiviqli arqon; 3-og‘ir fashina; 4-qirg‘oqni mustahkamlash. To‘rli inshootlar sim diametri 2.5 mm va katak o‘lchami 0.2 dan 1 m gacha bo‘lgan po‘lat to‘rdan yasaladi. To‘rli inshootlar statsionar va suzadigan bo‘lishi mumkin. Statsionar to‘rlar qoziqlarga o‘rnatilgan to‘rlar ko‘rinishida bo‘ladi (22 - rasm, m). To‘rning pastki cheti tub buyicha tushaladi, yuqori tomoni qoziqlarga ilinib yuk bostiriladi. Suzadigan tizimlar bir qator panton yoki qayiqlardan tashkil

topadi va ular ma’lum oraliqda joylashtiriladi va bir-biriga fermalar bilan ulanadi. Ular qirg‘oqqa metall troslar bilan mahkamlanadi.

Adabiyotlar: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. 9. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P. Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985.

O'xshashlar

O’zan rostlash inshootlari

Kombinatsiyalashtirilgan rostlash inshootlari dambalar

Tanasidan suv o’tkazadigan rostlash inshootlari

Suv to’sqich va rostlash inshootlari ta'sirida o’zanning yuvilishi

Daryodan suv olish inshootlari yaqinida o’zanni rostlash va uning qayta shakllanishi