Gidrotexnika inshootlarini zatvorlari - Suv xo'jaligi - Referatlar

Gidrotexnika inshootlarini zatvorlari

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2459 KB

Ko'chirib olish

Gidrotexnika inshootlarini zatvorlari Reja: 1. Zatvorlar xaqida umumiy ma’lumotlar. Zatvorlarning turlari va turkumlanishi 2. Yuzaga joylashgan zatvorlar. Yassi, segmentli, sektorli, klapanli va yumshoq ashyodan yasalgan zatvorlar. Oddiy yassi zatvorlar 3. Yassi metall zatvorlar 4. Yuza joylashgan zatvorlarning maxsus turlari 5. Zatvorlarning zichlash qurilmalari 6. Segmentli zatvorlar 7. Sektorli zatvorlar 8. Yumshoq ashyodan yasalgan zatvorlar 9. Suv bosimini inshootga bevosita tayanch xarakatlanuvchi qismlar orqali uzatuvchi chuqur joylashgan zatvorlar 10. Suv bosimini zatvor joylashgan korpus orqali inshootga uzatuvchi chuqur joylashgan zatvorlar

Zatvorlar xaqida umumiy ma’lumotlar. Zatvorlarning turlari va turkumlanishi Gidrotexnika inshootlarini ekspluatatsiya qilish davrida suv sarfini yoki suv sathini rostlash, cuzgichlarni va kemalarni o‘tkazish uchun suv o‘tkazish oraliqlarini to‘liq yoki qisman yopishga zarurat tug‘iladi. Bu funksiyalarni (ishlarni) bajaruvchi muhandislik konstruksiyalari gidrotexnika zatvorlari deb ataladi. Inshootdan suv o‘tkazishni to‘xtatmasdan suzgichlar va hokazolarni ushlab qolishga to‘g‘ri keladi. Bu maqsadlar uchun panjaralar qo‘llaniladi. Zatvorlar va panjaralar harakat qilishini ko‘tarib-tushirish mexanizmlari, ta’mirlash va avariya to‘siqlari, hamda boshqa moslamalar orqali amalga oshiriladi. Yuqorida qayd qilingan konstruksiyalar majmuasiga gidrotexnika inshootlarini mexanik jihozlari deb ataladi. Mexanik jihozlar tarkibiga qo‘yidagilar kiradi: zatvorlar, harakatlanuvchi konstruksiya bo‘lib, uning yordamida tirqishlar yopiladi va sarflar, satxlar orasidagi farq, inshoot byeflardagi xajm boshqariladi. Qo‘yilma qismlar- harakatlanmaydigan konstruksiya bo‘lib, u inshoot tanasiga o‘rnatiladi va qo‘yidagi vazifalarni bajaradi: zatvorlar va panjaralar harakatini yo‘naltiradi yoki ularning holatini belgilaydi; zatvorning inshoot bilan tutashgan joyida suv o‘tkazmaslikni ta’minlaydi; tutashgan joylarni qizitish va qirralarini va beton sirtlarni buzilishdan himoyalaydi. Tayanch harkatlanuvchi qismlar-zatvorlardan tushadigan bosimni qo‘yilma qismlarga va ular orqali inshootga o‘tazuvchi va zatvor holatini belgilaydigan konstruksiya va ularga quyidagilar kiradi: 1) suzgichlarni ushlovchi panjara va boshqa to‘siqlar; 2) zatvorlar panjaralar va boshqalarni ko‘tarib - tushuruvchi mexanizmlar va ustidan ushlab turuvchi to‘sinlardir; zatvorlar va panjaralarni harakat qildiruvchi qurilmalar va tizimlar;

panjaralarni tozalaydigan suzgichlarni chiqarib tashlaydigan moslamalar, panjara tozalaydigan mashinalar. Mexanik jihozlar ishlashini bir qator yordamchi doimiy va vaqtinchilik qurilmalar (qurilish ko‘priklari, estakadalar), kran osti to‘sinlari va kran yo‘llari, tayanch ustunlari, xizmat ko‘priklari, mexanik va gidravlik ko‘targichlar va ularning uzatmalari va boshqalar ta’minlaydi Zatvorlarning umumiy tasnifi. Byeflardagi suv sathiga nisbatan to‘siladigan oraliqning joylashuviga ko‘ra zatvorlar yuza va chuqur joylashgan bo‘ladi. Yuza joylashgan zatvorlar vodoslivli tirqishlarni va chuqur joylashgan zatvorlar chuqur joylashgan tirqishlarni yopish uchun xizmat qiladi. Chuqur joylashgan zatvorlarni suv o‘tkazuvchi inshoot kirish qismida, o‘rtasida yoki oxirida joylashtirish mumkin. Chuqur joylashgan zatvorlarga ta’sir qiluvchi bosim 50 m va undan ortiq bo‘lsa yuqori bosimli zatvorlarga kiradi. Ekspluatatsiya qilish vaqtidagi vazifasiga ko‘ra zatvorlar asosiy, avariya, avariya - ta’mirlash, qurilish turlariga bo‘linadi. Asosiy zatvorlar suv sarfini o‘tkazish, byeflardagi suv sathini berilgan belgida ushlab turish, suvni proporsional bo‘lish, cho‘kindilardan himoyalash uchun mo‘ljallanadi. Bu zatvorlar ekspluatatsiya qilish davrida ishchi holatda bo‘lishi kerak va har qanday bosimda oqayotgan suvda ko‘taribtushirilishini ta’minlashi lozim. Avariya zatvorlari asosiy zatvorlar yoki gidromashinalar turbinalari, nasoslar avariya bo‘lganda suv o‘tkazish oralig‘idan suv o‘tishini to‘xtatish uchun mo‘ljallanadi. Ular inshootga har qanday bosim ta’sir etganda ham oqayotgan suvda orliqni yopishi kerak. Ta’mirlash zatvorlari asosiy zatvor yoki inshoot elementini ta’mirlanish vaqtida suv o‘tkazish oralig‘ini vaqtinchalik yopish uchun o‘rnatiladi. Avariya – ta’mirlash zatvorlari avariya va ta’mirlash zatvorlari belgilari va vazifalarini birlashtiradi. Zatvorlar vazifalarini birlashtirish hozirgi vaqtda ko‘p uchraydi, chunki u katta texnik-iqtisodiy foyda beradi. Qurilish zatvorlari suv o‘tkazish oraliqlarini inshoot qurilish davrida (qurulish sarflarini o‘tkazish davrida) yopish uchun xizmat qiladi. Ayrim hollarda zatvorlar xizmat vazifalari

birlashtiriladi (umumlashtiriladi) va bunda avariya zatvorlarini avariya-ta’mirlash va asosiy zatvorlarni ta’mirlash-qurilish zatvorlar sifatida foydalaniladi. Konstruksiya materiali bo‘yicha zatvorlar po‘lat, yog‘och, temir-beton, to‘qimali (matoli) turlarga bo‘linadi. Po‘lat zatvorlar materialining yuqori mustahkamligi tufayli keng tarqalgan. Pulatning markasi zatvorning ishlash sharoiti, u yoki bu elementning vazifasi va yasash usuli bo‘yicha tanlanadi. Yog‘och zatvorlar asosan ta’sir etuvchi bosim 4...5 m, kengligi 3.4 m ba’zan 8..10 m li oraliqlarni yopish uchun mo‘ljallaniladi. Temir-betonli zatvorlar katta og‘irlikka ega bo‘lganligi sababli kam ishlatiladi. Oldindan kuchaytirilgan konstruksiyalarning qo‘llanilishi bu kamchilikni sezilarli darajada kamaytiradi. To‘qimali zatvorlar rezina aralashtirilgan yoki sintetik (neylon, kapron, lavsan va boshqalar) matolardan tayyorlanadi. Suv bosimini inshootga uzatish usuli bo‘yicha zatvorlar bosimni oraliq va yon devorlarga, inshoot ostonasiga, ostona va oraliq devorga (yon devorga), chuqur joylashgan tirqish konturi yoki uning bir qismiga uzatish va suv bosimini inshootga uzatmaydigan turlarga bo‘linadi. Harakat qilish usuli bo‘yicha zatvorlar ilgarilanma siljiydigan, aylanuvchi, dumalanuvchi, erkin suzuvchi turlarga bo‘linadi. Uzatma turi bo‘yicha zatvorlar elektr, gidravlik yuritma va qo‘l kuchi bilan harakatlanadigan yoki suv ta’siridan, ya’ni suv bosimi kuchi harakatlanishidan foydalanish mumkin. Yuza joylashgan zatvorlar tasnifi. Zatvor konstruksiyasini harakterlaydigan asosiy belgilardan biri suv bosimini inshootga uzatish usulidir. Bosimni oraliq va yon devorlarga uzatuvchi zatvorlar: 1) yassi shandorlar va yassi zatvorlar (1-rasm, a, b), ular ilgarilanma harakat qiladi; 2) segmentli, aylanma harakat qiladi (1-rasm, d); 3) valikli, dumalanuvchi (1-rasm, e).

1 - rasm. Yuza joylashgan asosiy zatvor turlari Suv bosimini inshootga uzatadi: a-e-oraliq va yon devorlarga; f-n ostonaga;o- r-ostonaga va oraliq devorlarga; q-inshoot-a bosim uzatilmaydi. Bosimni inshoot ostonasiga uzatuvchi zatvorlar: 1) sektorli, o‘qlari pastki va yuqori byeflar tomonidan joylashgan va o‘z o‘qi atrofida aylanuvchi (1 - rasm, f, g); 2) tomsimon, ikkita shitdan tashkil topgan, gorizontal o‘q atrofida aylanadi; 3) klapanli, bitta shitdan tashkil topgan, gorizontal o‘q bo‘yicha buriladi (1 - rasm, h); 4) pazga o‘xshash konstruksiyadan yon devorga qarab oraliqlarni berkitish uchun siljitiladigan (1 - rasm, i); 5) buriluvchi fermali zatvorlar oqimi bo‘yicha joylashgan fermalarga mahkamlab quyiladi va oraliqni yopish uchun vertikal holatda o‘rnatiladi, so‘ngra ferma oraliqlariga shitlar yoki spitsalar o‘rnatiladi (1 - rasm, j);

6) buriluvchi ramalar, oqim joylashgan o‘qlar atrofida buriladi, ramalar vertikal holatda bevosita oraliqni yopadi (1 - rasm, k); 7) og‘ma zatvorlar bunda uning tayanch metall ustunlari ham og‘ma ko‘rinishda bo‘lib, zatvor oralig‘i yassi to‘sinlar bilan berkitiladi 8) (1 - rasm, l); 9) yumshoq, qobig‘ni matodan tayyorlanadi, ular suv yoki havo bilan to‘ldiriladi (1 - rasm, m). Bosimni ostonaga va oraliq devorlarga (yon devorlarga) uzatuvchi zatvorlar: ustunli, yassi zatvorlar birlashtirilgan ustunlar ko‘rinishida bo‘lib, ustunlar oralig‘ini yopuvchi shitdan keladigan yuklamani qabul qilib, ustunlar ostonasiga va ko‘prikning pastki qirrasiga tayanadi (1 - rasm, o); klapanli, aylanuvchi (1 - rasm, n); suzib yuruvchi (bataportalar), tirqishlarga suzish davomida yaqinlashib keluvchi va tushirish uchun suv bilan to‘ldiriluvchi zatvorlar (1 - rasm, r). Chuqur joylashgan zatvorlar tasnifi. Chuqur joylashgan zatvorlar xarakterli belgilari, yuza joylashgan zatvorlar kabi suv bosimini inshootga uzatish bilan belgilanadi. Suv bosimini inshootga bevosita tayanch harakatlanuvchi qismlar orqali uzatuvchi zatvorlar. 1) yassi (2 - rasm, a); 2) segmentli (2 - rasm, b). Bosimni zatvor joylashgan korpus orqali uzatuvchi zatvorlar: zadvijkalar, ilgarilanma harakat qiladi (2-rasm, d); diskli (droselli), vertikal yoki gorizontal o‘qda aylanma harakat qiladi (2-rasm, e); ignasimon, qo‘zg‘almas silindr 1 dan chiqadigan porshen qo‘zg‘aluvchi silindr 2 ilgarilanma harakat qilib, tirqish 3 ning ignasimon qismini yopadi (2-rasm, f);

2- rasm. Chuqur joylashgan asosiy zatvor turlari. 1) konusli (teleskopik), bu zatvorlarda silindr 1 ning ilgarilanma harakati qo‘zg‘almaydigan silindr 2 bilan suv o‘tkazuvchi quvur oxiridagi konus 3 oralig‘idagi tirqishni yopadi (5.2-rasm, ye); buriluvchi silindrli (2-rasm, h) va sharsimon (2-rasm, i). 2) Tenglashtiruvchi, bosimni inshootga uzatmaydigan: silindrli va halqasimon (yon tomonsiz), tenglashtirilgan suv bosimi bilan, ilgarilanma harakat (5.2-rasm, j, k); Zatvorlarning umumiy ishlash sharoitlari Zatvorlarning asosiy turi va konstruksiyasini tanlash ularning ishlash sharoitlariga ko‘ra amalga oshiriladi. Zatvorlarni ko‘tarish va tushirish Zatvorlarni ko‘tarib-tushirishda vodoslivli tirqishdan suv o‘tkazishning bir nechta usuli bo‘lish mumkin: zatvor ostidan, zatvor ustidan yoki bir vaqtning o‘zida zatvor ostidan va ustidan. Zatvor tushirilganda oraliqdan suv o‘tkazish to‘xtaydi, agar zatvor suv sathidan yuqoriga ko‘tarilganda, suv vodosliv orqali harakat qiladi. Zatvorlar orqali suv oqimini o‘tkazish yuqorida qayd etilgan usullar bilan amalga oshiriladi (3-rasm).

3 - rasm. Zatvorlarni ko‘tarish va tushirish sxemalari: a-zatvor qisman ko‘tarilgan, oqim zatvor ostidan harakat qiladi; b-zatvor qisman tushirilgan, oqim zatvor ustidan harakat qiladi; d-oqim zatvor ostidan va ustidan o‘tadi; e-zatvor to‘liq ko‘tarilgan, oqim erkin o‘tadi; f-zatvor tushirilgan. Zatvorlar ko‘tarilishi va tushirilishi maksimal suv sarflarini o‘tkazish bilan bog‘liq va inshoot shu suv sarflariga hisob qilinadi. Minimal yoki ular oralig‘idagi suv sarflarini o‘tkazishda suzgichlarni o‘tkazish va yuqori byefda berilgan suv sathini rostlashda hisobga olinadi. qo‘yilgan masalaga ko‘ra zatvorlar ko‘tarib- tushirilishning u yoki bu sxemasi qabul qilinadi. Muzlarni, suzgichlarni va cho‘kindilarni o‘tkazish. Daryo suvlari yuzasida har-xil suzib yuruvchi jismlar harakat qiladi. Muz oqishi gidrotexnika inshootlari uchun og‘ir davr hisoblanadi, chunki bu vaqtda ularga ta’sir etadigan yuklama oshadi. Agar suv sarfi yuqori byefdagi berilgan sathni ta’minlab bersa, muz va suzgichlar zatvor to‘liq ko‘tarilganda inshoot oralig‘idan o‘tkazish maqul. Muz parchalarini zatvor qisman (0,15...0,25) H tushirilganda oraliqlardan o‘tkazish mumkin. Ammo suv sathiga sho‘ng‘igan muzlar zatvorlarga urilib shikast yetkazishi mumkin. Muz parchalari va boshqa suzgichlar kichik suv sarflarda tushiruvchi yoki ko‘taruvchi va ikki qatorli zatvorlar, shuningdek ikki qatorli urkachli zatvorlar orqali erkin o‘tkazib yuboriladi. Tubdagi cho‘kindilarni zatvor to‘liq ko‘tarilganda oraliqlardan yuvish tavsiya etiladi, zatvor qisman ko‘tarilganda yuvish uncha samarali bo‘lmaydi.

Zatvorga ta’sir qiluvchi kuchlar. Zatvorga ta’sir etuvchi yuklama zatvor ochilishi va gidravlik rejimiga bog‘liq. Zatvor oraliqni to‘liq yopganda unga gidrostatik bosim ta’sir etadi va u asosiy bosim hisoblanadi. Zatvor elementlari mustahkamlik hisobi maksimal yuklama uchun olib boriladi, u zatvor barcha ekspluatatsiya holatlarining bo‘lishi mumkin bo‘lgan oralig‘ida va gidravlik rejimlarida sodir bo‘ladi. Asosiy yuklamalar birikmasi maksimal suv sathda va (shamol hisobga olinganda), maksimal bosimda va normal ekspluatatsiya sharoitida aniqlanadi. Maxsus yuklamalar birikmasi to‘lqin ta’siri hisobga olinganda jadallashgan suv sathda va katostrafik holatlar hosil bo‘lishi mumkin sharoitlarda (ekspluatatsiya sharoitlari buzilganda) aniqlanadi. Zatvorga ta’sir etuvchi shamol bosimi hisoblar asosida aniqlanadi. Laboratoriya va hisob ma’lumotlari bo‘yicha ba’zi bir hollarda shamol bosimi gidrostatik bosimning 50% dan kamroq qismini tashkil etadi. Balandligi katta bo‘lmagan to‘lqinlar va oralig‘i kichik bo‘lgan tirqishlarda to‘lqin bosimi hisobga olinmaydi. Cho‘kindilar bosimi ularning zatvor oldida to‘planishi bilan zatvorning o‘zaro ta’siriga ko‘ra aktiv yoki passiv bosim sifatida aniqlanadi. Kichik balndlikdagi to‘lqin bosimining zatvorga ta’siri hisob qilinmaydi. Shamol ta’siri zatvor to‘liq ko‘tarilganda hisobga olinadi. Atmosfera bosimining konstruksiyaga ta’siri vakuum bo‘lganda namoyon bo‘ladi, uning qiymati tadqiqot yoki hisobiy ma’lumotlar bo‘yicha qabul qilinadi. Zatvor og‘irligi boshlang‘ich ishlab chiqish bosqichida empirik formulalar va grafiklardan aniqlanadi. Gidrodinamik bosim zatvor qoplamasiga gidrostatik bosimga ko‘ra kam yuklama bilan ta’sir qiladi, (4 - rasm). Zatvor pastki qirrasiga ta’sir etuvchi gidrodinamik va gidrostatik bosimlar qiymat va yo‘nalishi uning shakli, o‘lchamlari va qiyaligiga bog‘liq.

4 - rasm. Yassi zatvor qoplamasiga ta’sir etuvchi gidrodinamik bosim (punktir chiziq bilan gidrostatik bosim ko‘rsatilgan.) Zatvor qisman ko‘tarilganda, unga gidrodinamik bosim ta’sir qiladi, u ko‘tarish kuchi o‘zgarish ehtimolini baholash va gidrodinamik yuklamadan hosil bo‘ladigan pulsatsiya va zo‘riqishlarni aniqlaydi. Pulsatsiya va zo‘riqishlar zatvorni tebranish holatiga olib keladi. Tebranish zatvor materiali charchashini keltirib chiqaradi, quyilma qismlarga uzatiladi, ularni beton bilan bog‘lanishini buzadi, oraliq devorlar va inshoot boshqa elementlariga ta’sir qiladi. Ba’zi bir zatvor konstruksiyalari uchun tebranish xavfli bo‘lgan rezonansni paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi, va u konstruksiyaning deformatsiyalanishga olib keladi. Zatvor pastki qirrasi silliq bo‘lgan, yuqori byef tomonga qiya joylashgan, zatvor ostidan suv oqib chiqish eng qulay rejim hisoblanadi (5rasm, b). Zatvor pastki qirrasidan siqilish tufayli siqilishning yopiq oblastida vakuum, pulsatsiya xarakteriga ega bo‘lgan pastga yo‘naltirilgan kuch hosil bo‘ladi (5 - rasm, a). Uchli zichlagich yuzasi deyarli bo‘lmaganligi sababli, vertikal yo‘nalishdagi mumkin bo‘lgan bosim ta’sir etmaydi (5rasm, d). Zatvor tushirilganda yog‘ochli zichlagichga yuqoriga yo‘nalgan filtratsiya bosimi ta’sir etadi (5-rasm, e), zatvor ostidan suv oqib chiqishda esa yog‘ochdan ajralgan oqim yopiq ajralgan oblast hosil qilib, pastga yo‘nalgan kuch paydo bo‘ladi (5-rasm, e). 5 - rasm. Zatvor pastki qirrasiga oqimning ta’siri: 1-tirqish yopilganda bosim epyurasi (hisobiy). Zatvor pastki qirrasiga ta’sir qiluvchi vertikal kuch zatvor ochilish balandligiga ko‘ra pastga yoki yuqoriga yo‘nalgan bo‘lishi mumkin. Zatvorni ostonaga tushirish

paytida va tirqish to‘liq yopilganda kuch yuqoriga yo‘nalgan bo‘ladi (5-rasm, a,b,e). Tirqish yopilganda qarshi bosim kuchi qiymati bosim epyurasi yuzasi hisobi bo‘yicha, qisman ochilganda hisob yoki tadqiqot asosida aniqlanadi. (5-rasm, a, e) sxemalari uchun pastki qirradan oqim ajralgan oblastda vakuum 0,6 m suv ustinigacha yetadi va pastga yo‘nalgan so‘ruvchi kuch Wv hosil bo‘ladi. Chuqur joylashgan zatvorlar ko‘milishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun, zatvordan keyin hosil bo‘ladigan bo‘shliqqa havo yuboriladi (6 - rasm). Zatvorlarga quyiladigan ekspluatatsiya talablari. Zatvorlarni ko‘tarib- tushirish ko‘chmas chig‘irlar, ko‘chma kranlar, uncha katta bo‘lmagan oraliqlarda qo‘l bilan yuk ko‘tarish mexanizmlari orqali amalga oshiriladi. Elektr yuk kutarish mexanizmlari katta gidroenergetik gidrouzellardagi zatvorlarni ko‘tarib-tushirishda qo‘llaniladi. Gidromeliorativ inshootlarda ko‘p hollarda qo‘lda, ba’zida aralash elektr va qo‘lda boshqarish qo‘llaniladi. 6 - rasm. Chuqur joylashgan zatvordan keyin joylashgan bo‘shliqqa havo yuborish. Zatvordan keyingi suv o‘tkazuvchi uchastkalarda, pazlarda, zatvor elementlarida kavitatsiyaga qarshi kurashish uchun maxsus choralar ko‘riladi: 1) kavitatsiya hosil bo‘ladigan zonalarga havo yuborish; 2) kavitatsiya ta’sir qiladigan suv o‘tkazuvchi uchastka elementlaridan oqimni ajratish; 3) kavitatsiyaga chidamli materiallarni qo‘llash. Asosiy zatvorlarga quyidagi asosiy ekspluatatsiya talablari quyiladi: 1) har qanday vaqtda harakat qilishga tayyor bo‘lishi; 2) to‘xtatmasdan (buzilmasdan) ishlashi; 3) zatvor o‘zidan va inshoot bilan tutashgan joydan ham suv

4) o‘tkazmasligi; 5) ko‘tarib-tushirish uchun minimal kuch, qurilish narxining minimal bo‘lishi. Ta’mirlash zatvorlarga quyiladigan talablardan biri ularni bir tirqishdan ikkinchisiga almashtirish imkoniyati ta’mirlash zatvorlari sonini 1…2 gacha yetkazishga imkon beradi. Avariya zatvorlariga quyiladigan asosiy talab tirqishni darhol tez yopish uchun doimo tayyor bo‘lishi. Yuzaga joylashgan zatvorlar. Yassi, segmentli, sektorli, klapanli va yumshoq ashyodan yasalgan zatvorlar. Oddiy yassi zatvorlar Shandorlar. Gidrotexnika inshootlarida suv o‘tkazuvchi oraliqlarni yopish uchun uchlarini pazlarga kiritib, ustma-ust devor shaklida teriladigan taxta, bruslar va ancha murakkab ko‘rinishdagi to‘sinlar shandor deyiladi. Shandorlar asosan avariya va ta’mirlash zatvorlari sifatida ishlatiladi. Shandorlar yog‘och, metall va temir-betondan yasalishi mumkin. Odatda kengligi 4…5 m gacha, chuqurligi (suv sathidan boshlab) 4…5 m gacha bo‘lgan oraliqlarni yopish uchun yog‘och shandorlardan foydalaniladi (7 - rasm, a,b,d). Metall shandorlarning har xil konstruksiyalari mavjud. Katta oraliqlarni 20 m gacha va bosim 12 m gacha bo‘lganda yopish uchun qushtavr kesimli metall shandorlar qo‘llaniladi (7 - rasm, f, e). Suv sizib o‘tmasligi uchun ularning oralariga bruslar o‘rnatiladi va chuqur oraliqlarni bunday shandorlar bilan yopib bo‘lmaydi, chunki ularni ko‘tarib-tushirish uchun ancha katta kuch kerak bo‘ladi. Temir-betonli shandorlar katta og‘irlikka ega bo‘lganligi uchun kam qo‘llaniladi. Temir-beton shandorlarning har xil kesimlari qo‘llaniladi (7 - rasm, g). Kichik shadorlar qo‘lda, kattalari esa chig‘ir yoki maxsus ko‘targichlar yordamida ko‘tarib - tushiriladi .

7 - rasm. Shandor sxemalari: a,b,d, - yog‘och; e,f - metall; g - temir-beton. Spitsalar bilan uncha chuqur bo‘lmagan va juda keng oraliqlarni berkitish mumkin. Spitsalar ko‘ndalang kesimi to‘g‘ri burchakli yog‘och bruslardan iborat bo‘lib, ular bir-biriga zich holda ikki tayanchga (xizmat ko‘prigiga va flyutbetga maxsus quyilgan chuqurchaga) o‘rnatib chiqiladi (5.8 rasm). Spitsalarni o‘rnatish qulay bo‘lishi va suv sathiga qalqib chiqmasligi uchun ular qiya qilib (1/4 dan 1/8 gacha qiya qilib) joylashtiriladi. Spitsalarning o‘zaro yondosh joylarida tirqishlardan katta miqdordagi suv oqib chiqib ketadi. Ular dimlovchi inshootlardan uncha katta bo‘lmagan suv sarflarini o‘tkazishda suv sathini rostlash uchun qulay hisoblanadi. Suv spitsalar orasidagi tor tirqishlardan katta miqdordagi suv chiqib ketadi. Ko‘ndalang kesimi to‘g‘ri burchakli shakldagi spitsalar o‘rniga metall quvurlar o‘rnatiladigan bo‘lsa, spitsalar oralig‘i ancha zich bo‘ladi. Yog‘och zatvorlar odatda 6…8 sm qalinlikdagi taxtalardan oralariga ichki reykalar qo‘yib yasaladi. Ba’zan taxtalar bir-birlariga kirgizib birlashtiriladi, lekin ularning birlashgan yerlaridan suv singib turadi. Shuning uchun taxtalarni bir xilda birlashtirish tavsiya etilmaydi (9 rasm).

8 - rasm. Yog‘och spitsalar: 9 - rasm. Yassi yog‘och zatvor. 1-flyutbetga uyilgan chuqurcha; 2-xizmat ko‘prigi; 3-spitsalar. Taxtalar suv bosimi tomonida o‘rnatilgan qo‘sh ilgak temir tasma (8 x 50 mm) bilan ko‘tarilib tushiriladi. Bunday zatvorlarning kengligi 1…1,5 m va balandligi 1,25…1,7 m chamasida bo‘ladi. Zatvorlarning chetlariga temir tasma yoki prokat burchaklar qoqib qo‘yiladi. Zatvor taxtalari ikki tayanchda erkin yotgan to‘sin sifatida hisob qilinadi, lekin hisoblash vaqtida taxtalarning shponkalar bilan zaiflashishi hisobga olinadi. Yassi metall zatvorlar Umumiy ma’lumotlar. Yassi metall zatvorlar yassi rigelli konstruksiyadan iborat bo‘lib, ular oraliq va yon devorlardagi pazlarda harakat qiladi. Ulardan asosiy, ta’mirlash, avariya, avariya-ta’mirlash va qurilish zatvorlari sifatida foydalaniladi. Zatvor harkatlanuvchi oraliq tuzilmalari, tayanch harkatlanuvchi qismdan, zichlagich va ilgak qurilmalaridan tashkil topadi. Yassi zatvor asosiy turlari 5.10 - rasmda keltirilgan. Yakka holdagi zatvor bitta harkatlanuvchi konstruksiyadan iborat, seksiyali zatvor esa bir nechta harakatlanuvchi konstruksiyadan tashkil topib, kran yuk ko‘tarishini oshirmasdan ularni navbat bilan ko‘tarib-tushirish baland tirqishlarni yopishga imkon beradi. Ikkita harakatlanuvchi konstruksiya ko‘rinishda ikki qatorli va klapanli zatvorlar yasaladi.

10 - rasm. Asosiy yassi zatvor turlari sxemalari: a - yakka holdagi; b - seksiyali; d - ikki qatorli; e - klapanli . Yassi zatvorlar quyidagi afzalliklarga ega: 1) zatvorlar yordamida 40 m gacha (bosim 15 m gacha) bo‘lgan oraliqlarni yopish mumkin; 2) ularni vodoslivning har qanday konstruksiyalarida ishlatish mumkin; 3) uncha uzun bo‘lmagan oraliq va yon devorlar uzunliklari talab qilinmaydi; 4) zatvorni ko‘tarish va bir oraliqdan ikkinchi oraliqqa o‘tkazish imkoniyati borligi; 5) konstruksiyaning xilma-xilligi ulardan foydalanish uchun qulay turini tanlash imkonini beradi. Ularning kamchiliklariga quyidagilar kiradi; 1) katta oraliqlarni yopishda ko‘p miqdordagi ko‘tarish kuchi talab qilinadi va ko‘tarish mexanizmlarining narxi oshadi; 2) zatvorni ko‘tarib-tushirishda oraliq va yon devorlar balandligi oshadi; 3) pazga qo‘zg‘almas qismlarning joylashtirish hisobiga oraliq devor qalinligi oshadi.

rasm. Yassi metall zatvor: a - yuqori byef tomonidan ko‘rinishi; b - plan . Yassi metall zatvor oraliq tuzilmasi to‘sinlar tizimidan va qoplamadan tashkil topadi. Uncha katta bo‘lmagan tarmoqlardagi inshootlar zatvor-lari oraliq tuzilmalari 6 mm li listli pulatga prokat burchaklar va tasmalar mahkamlanib quyilgan namunaviy loyiha asosida bajariladi (11 - rasm). Yassi metall zatvorlarda maxsus zichlagichlar va tayanch harakat-lanuvchi qismlar yo‘q. Katta zatvorlarning oraliq tuzilmalari rigellardan, qoplamadan to‘sinli kataklardan, ko‘ndalang bog‘lovchilar yoki diafragmalar, chetki tayanch ustunlaridan yoki yuk ko‘tarish fermalardan tashkil topgan (12, 13 rasmlar).

rasm. Yassi zatvor sxemalari: a-ko‘ndalang tizim to‘plami; b-bo‘ylama tizim to‘plami (yaxlit diafragma ko‘rinishdagi ko‘ndalang bog‘lovchilar); d-ko‘ndalang kesim va yon tomondan ko‘rinishi. rasm. Yassi zatvor oraliq tuzilmasi elementlari: (ko‘rinish 12 - rasmga qarang). Oraliq tuzilma tirqishni yopadi va suv bosimini o‘ziga qabul qiladi., u yuklamani stringerlar (rigelga paralel to‘sinlar) 2 va ko‘ndalang to‘sinlar (rigelga perpendikulyar to‘sinlar) 3 dan tashkil topgan to‘sinli katakka uzatadi. So‘ngra yuklama rigellar 4 ga uzatiladi. Ko‘ndalang bog‘lovchilar 5 sterjenlar yoki yaxlit

diafragma ko‘rinishda bo‘lib, zatvorni burilib ketishiga qarshilik ko‘rsatadi va to‘sinli katakka tushadigan yuklamani uzatishda qatnashadi. Agar qoplama ko‘ndalang bog‘lovchilarning vertikal elementlariga yoki bevosita diafragmaga tayansa ular to‘sinli katakning ko‘ndalang tusini vazifasini bajaradi (12 - rasm, i, 13 - rasm, a). qoplamaga paralel tekislikda bo‘ylama bog‘lovchilar 6 ni yuk ko‘taruvchi fermalar hosil qiladi va ular zatvor og‘irligi hamda tik yuklamalarni qabul qilib rigellarni o‘zaro o‘zgarmas holatini ta’minlaydi. Rigellar yuk ko‘taruvchi fermalarning tasmalari sifatida xizmat qiladi. Oraliq tuzilma konstruksiyasi. Zatvorning yuk ko‘tarish konstruksiyasi oraliq tuzilmaning asosiy qismi hisoblanadi, ya’ni uning ko‘ndalang kesimiga tushadigan va suvdan hosil bo‘ladigan yuklamani zatvor tayanchlariga uzatadigan barcha bo‘ylama elementlar hisoblanadi. Tayanch ustunlari 7, rigellardan keladigan gorizontal (uni tayanch harakatlanuvchi qismga uzatadi) va yuk ko‘taruvchi fermalardan keladigan tik (ilgak qurilmalariga uzatadi) yuklamani qabul qiladi. Tayanch harkatlanuvchi qism 8 zatvor harkatlanish imkoniyatini ta’minlaydi va quyilma qismlar orqali yuklanishni inshootga uzatadi. Zatvorning yon tomonga siljishini, og‘ishini, uning tebranishini chegaralash uchun yordamchi va yon tomondagi 9, teskari tayanch 10 va yo‘naltiruvchi qurilmalar (g‘ildirak, tirgovich) xizmat qiladi. Zichlagichlar 11 zatvorning harakatlanuvchi qismi bilan quyilma qismlar orasidagi tirqishni seksiyali zatvorlarda esa seksiyalar orasidagi tirqishni yopadi. Ilgak qurilmalar 12 ko‘taruvchi mexanizmlar ustidan ushlab turuvchi to‘sinlar bilan birlashtiriladi. quyilma qismlar 12 zatvorning qo‘zg‘almas elementi bo‘lib, u beton ichiga o‘rnatilgan va zatvor harakat qilish yo‘li hisoblanadi. Rigellar yaxlit to‘sinlar yoki fermalar ko‘rinishida bajariladi (12 -rasm). Oraliq Lx =5m gacha bo‘lsa prokat profili, oraliq kattalashsa – balandligi (1/7...1/8)Lx ulama kesimli qo‘shtavr to‘sin va balandligi (1/6...1/8)Lx fermalar qo‘llaniladi. Pazlar kengligini kamaytirish uchun tayanchda rigel balandligi oraliqdagi uning balandligini 0,4...0,65 qismi qabul qilinadi. Rigellar zatvor balandligi bo‘yicha bosimining teng yuklanganligi prinsipiga rioya qilgan qoyada joylashtiriladi.

Yuza joylashgan zatvorlar ikki rigelli ba’zida uch rigelli bo‘ladi. Agar pastki rigel yaxlit bo‘lsa, rigel va zatvor ostidan oqib chiqayotgan oqim yuzasi orasida o‘zgaruvchan bosimli oblast paydo bo‘ladi. Bu holat ro‘y bermasligi uchun vodosliv ostonasi yuzasi balan zatvor va rigel qirralaridan o‘tkazilgan urinma orasidagi burchak 300 kam bo‘lmasligi kerak (12 - rasm, d) va u zatvorning pastki qirrasidan rigelgacha bo‘lgan masofaning (0,12...0,2) H qiymatiga teng bo‘ladi. Vertikal elementlar yuqori konsoli chiqishi 0,45H dan kichik qabul qilinadi. Meliorativ tizimlardagi inshootlar devorlari rigellari prokat profillardan tayyorlanadi. Ularni tayyorlash oson, ekspluatatsiyasi oddiy, tasodifiy shikastlanishda yuqori chidashlilikni ta’minlaydi, ustivor va ishlash vaqtida bardoshli. To‘sinli katak odatda stringerlar (rigelga parallel to‘sinlar) va ustunlardan tashkil topadi. To‘sinli katak, qoplama va rigellar orasida joylashtiriladi – chiqarilgan to‘sinli katak (12 - rasm, b) yoki ko‘ndalang bog‘lovchilarning vertikal elementlari uning tarkibiga kiradi-ichiga o‘rnatilgan to‘sinlar katak (12 - rasm, a). Birinchi holda konstruksiya oddiy, barcha konstruksiya ishlaganda qoplama qatnashmaydi va zatvor qalinligi oshadi. To‘sinli katak bo‘ylama (12 - rasm, b) va ko‘ndalang tizimlar bilan farqlanadi. Agar qoplama paneli (alohida tayyorlangan bir qism) zatvor yo‘nalishi bo‘yicha tomoni uzun bo‘lsa bo‘ylama tizim va agar panelning uzun tomoni rigelga perpendikulyar joylashsa ko‘ndalang tizim deb ataladi. Aralash tizimning to‘sinli katakli zatvorlari ham bo‘lishi mumkin. To‘sinli katak tomonlari qoplama yoki stringerlarning mustahkamligi teng bo‘lishi sharti asosida belgilanadi. Stringerlarga sarflanadigan metall zatvor umumiy massasining 6...8% ni, qoplama esa 30% ni tashkil etadi. Bo‘ylama to‘plamda stringerlar o‘qlari orasidagi masofa qoplama ustivorligi bo‘yicha (50...60) δ oralig‘ida qabul qilinadi, bunda δ -qoplama qalinligi. Qoplama suv bosimidan tushadigan yuklamani qabul qiladi va uni to‘sinli katak va rigellarga uzatadi. Metall zatvorlar qoplamasi sifatida odatda po‘lat ishlatiladi. Qoplama qalinligi unga tushadigan gidrostatik bosimning katta qiymati bo‘yicha aniqlanadi. Zatvor panelini uning kengligiga nisbati 1:2 qiymatda qabul

qilish maqsadida muvofiqdir. Qoplama qalinligi 6 mm dan kam bo‘lmasligi (4 m dan kichik oraliqlarda) va katta zatvorlar uchun 10 mm dan kam qabul qilinmaydi. Ko‘ndalang bog‘lovchilar (diafragmalar) qoplama va rigelga perpendikulyar joylashtiriladi, rigellarda tirqishlar bo‘lsa – ferma tugunlarida, yaxlit bo‘lsa bikrlik qirrasi qadami bo‘yicha joylashtiriladi. Ko‘p rigelli zatvorlarda yaxlit listli diafragma (13 - rasm, a, b) rigel balandligi 1 m gacha bo‘lganda qo‘llaniladi. Diafragmaning ishlatilmay-digan qismida tirqishlar qoldiriladi va yig‘ilgan kuchlanishni kamaytirish uchun tirqish quvur yoki yassi halqa bilan mustahkamlanadi (13 - rasm). To‘ppa-to‘g‘ri o‘tadigan ko‘ndalang bog‘lovchilar prokat burchaklardan tayyorlanadi. Zatvor o‘lchamlari QMQ bo‘yicha qabul qilingan tirqish normativ o‘lchamlariga mos kelishi kerak. Tirqish yopilganda yuza joylashgan zatvor yuqori qirrasi zatvor tomonidan ko‘tarib beriladigan suv sathidan kamida 0,2 m yuqori bo‘lishi kerak, bunda shamol ta’sirida suvning ko‘tarilishini hisobga olish kerak. Chetdagi tayanch ustunlar zatvor karkasining qirrasida o‘rnatiladi. Ular ko‘taruvchi ustunlar yoki ko‘taruvchi fermalar vazifasini bajaradi, shuningdek ustunlarga biriktirilgan tayanch-harkatlanuvchi qismlar orqali rigellardan yuklanishni tayanchlarga uzatadi. Yassi zatvorlarning chetdagi tayanch ustun devorlari bir devorli (13 - rasm, d) va ikki devorli (12 - rasm, a) bo‘lishi mumkin. Bir devorli ustunlar zatvor uzunligi bo‘yicha qirqilmagan bo‘ladi. Ikki devorli ustunlar tashqarisi qirqilmagan, ichkarisi esa qirqilgan va rigelga ikki tomondan payvandlangan bo‘ladi. Tashqi va ichki devorlar orasidagi masofa mantaj va payvandlash ishlarini bajarish qulay bo‘lishi hamda ular orasiga qo‘shimcha qurilmalarni joylashtirishdan kelib chiqqan holda 0,5 m dan kam qabul qilinmaydi. Tayanch harakatlanuvchi qismlar oraliq tuzilmasidan uzatiladigan yuklamani quyilma qismlarga va ular orqali inshootning oraliq hamda yon devorlariga uzatadi. Vazifasi bo‘yicha ular asosiy va yordamchi bo‘lishi mumkin. Asosiy qismlar yukni bevosita devorlarga uzatsa, yordamchi qismlar esa zatvorning harkatlanish paytida og‘ishini oldini oladi. Konstruksiyasiga ko‘ra ular sirpanuvchi, g‘ildirakli va g‘altakli bo‘ladi, shu bilan birga asosiy tayanch-

harkatlanuvchi qismlarning barcha uch turi ham va yordamchi-faqat ikkita birinchisi bo‘lishi mumkin (14 - rasm). 14 - rasm. Yassi zatvor tayanch qurilmalari: a-yassi zatvor sirpanuvchi tayanchi “po‘lat po‘lat bo‘yicha”; b-sirpanuvchi tayanchlar va zatvorlarning quyilma qismlarga tayanish sxemalari; d) g‘ildirakli tayanch; e) g‘altakli tayanch 1-gidroizolatsiya; 2-qobiq; 3-ishchi yo‘llar; 4- yog‘och-qatlamli plastik; 5-maslyanit; 6konsolli g‘ildirak; 7-ikki tayanchli g‘ildirak. Sirpanuvchi tayanchlar yog‘och, metall, sintetik materiallardan tayyorlanadi. Tarmoqdagi inshootlarning kichik zatvorlarida oddiy qo‘sh ishqalanish “yog‘och yog‘och bo‘yicha”, “yog‘och po‘lat bo‘yicha”, “po‘lat po‘lat bo‘yicha”, “pulat bronza bo‘yicha” va shu kabilar qo‘llaniladi. Ularning asosiy kamchiliklaridan biri harakatga katta qarshilik ko‘rsatishdir. MDH da yog‘och qatlamli plastikli (DSP- B-GT 5.14 - rasm) tayanchlar qo‘llaniladi, maslyanitli tanyachlar joriy etilmoqda. DSP-B-GT yuqori temperatura va katta bosimda fenolformalgid yelimi (smola) singdirilgan yupqa qatlamli bronzali plastinkadan tashkil topgan. DSP va pulatli sirpalib yuruvchi qism tayanch yostiqchasi (oboymalar, kassetalar) ko‘rinishida

tayyorlanadi, ularda vkladish zichlanadi. Rels va sirg‘alib yuruvchi qism kengligi 2,5...7,5 sm li zanglamaydigan po‘latli silindrik yuzadan iborat, u tayanchlarning ma’lum burchakka burilishida sirpalib yuruvchi qismlarning rels bilan tutashuvini ta’minlaydi. Maslyanit-bu polimid yelimi P-68-S ga grafit qo‘shilgan plastmassadir. Plastinkalar qismlarga ajratilgan boymaga qisiladi (5.14 - rasm). DSP va maslyanit katta og‘irlikdagi zatvor harakatiga uncha katta bo‘lmagan qarshilik ko‘rsatadi. MDH dagi asosiy zatvorlarining 50% va amaldagi ta’mirlash va avariya zatvorlari sirg‘anuvchi tayanchlarining hammasi DSP va maslyanitdan yasalgan, tarmoqdagi inshootlar amaldagi barcha zatvorlari sirpanuvchi tayanchga ega. Sirpanuvchi tayanchlar quyidagi afzalliklarga ega; 1) zatvor harakatida qarshilikning uncha katta bo‘lmasligi: (DSP va masalyanit qo‘llanilganda); 2) konstruksiyasi oddiy, yasash, o‘rnatish, almashtirish qulay; 3) yuqori ishonchliligi va chidamliligi; 4) oraliq tuzilma tebranishni pasaytirish xossalarining yuqoriligi. Kamchiliklari: 1) ishqalanish koeffitsiyentini harakat tezligiga bog‘liqligi; 2) siljish paytidagi ishqalanish koeffitsiyenti harakat qilish paytidagiga ko‘ra 1,5...2 marta ko‘p, bu o‘z navbatida zatvor joyidan siljishi paytida siltanishga olib keladi, pastga tushirish sharoitini yomonlashtiradi; 3) ko‘tarib-tushirish ko‘p bo‘lganda juda ko‘p yoyilishi. G‘ildirakli tayanchlar. Ular alohida g‘ildirakli (14-rasm, d) va g‘ildirakli arava (14 - rasm, e) ko‘rinishida bo‘ladi va sezilarli darajada ko‘tarish kuchini kamaytirishga imkon yaratadi. G‘ildirak tayanch harakatlanuvchi ustunga biriktiriladi (mahkamlanadi). G‘ildiraklar soni har bir tomoniga ikkitadan o‘rnatilgan to‘rtta qabul qilinadi. g‘ildiraklar suv gidrostatik bosimini teng yuklaganlik prinsipiga asosan joylashtiriladi. Kichik oraliqlarni yopishda konsol turidagi biriktirish qo‘llaniladi (5.15 - rasm, a). Zatvorga tushadigan yuklama oshib borgan sari g‘ildirak tayanch ustunlari devorlari orasidagi o‘qda joylashtiriladi (15 -rasm, b). Ikkala konstruksiyalar g‘ildiraklarni birlashtirishda paz uzunligi g‘ildirak diametri bo‘yichaaniqlanadi, u rigel chetki (oxirgi) kesimidagi balandligidan bir necha bor katta bo‘lishi kerak.

Katta oraliqlarda g‘ildirakka tushadigan bosimni kamaytirish maqsadida yuruvchi aravalar qo‘llaniladi. Bunda har bir aravaga ikkitadan g‘ildirak o‘rnatiladi. Aravalar tayanch to‘sinlari orasiga sharnirlar (balanslar) joylashtiriladi (15 - rasm, d). 15 - rasm. G‘ildirakli tayanchlarni joylashuvi: a-konsollarda; b-tayanch ustunlari devorlari oralig‘ida; d-aravaga birlashtirilgan g‘ildiraklar; 1-yuruvchi arava; 2-balansir; 3-tayanch to‘sini. G‘altakli tayanchlar zanjirli traktorlarga o‘xshash va birlashtirilgan g‘altak zanjiridan tashkil topgan bo‘lib, pazga mustahkamlangan rels va chetki tayanch ustuni bo‘yicha g‘ildiraydi (14 - rasm, e). Ularni tayanchga tushadigan g‘ildirak yuk ko‘tarishi ko‘p bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. g‘ildirakli va g‘altakli zatvorlarning afzalligi: 1) siljish paytida boshlang‘ich qarshilikni kamaytiradi; 2) harakat paytida kam qarshilik ko‘rsatishi. Kamchiliklari: 1) tayyorlash va o‘rnatish narxining yuqoriligi; 2) quyilma qismlarning murakkabligi; 3) pazlarning o‘lchami nisbatan kattaligi. Yuqorida tavsifi keltirilgan tayanch harakatlanuvchi qismlar bilan birga qo‘shimcha yo‘naltiruvchi va tirgovuchli qurilmalar qo‘llaniladi (12rasm). Ular quyidagi vazifalarni bajaradi; 1) zatvor ko‘ndalang siljishlarini chegaralaydi; 2) zatvor yuklanmagan holatida uni tayanchlarga siqadi; 3) og‘irlik markazi chegarasida aniq o‘rnatilmagan zatvor ko‘tarilishida yuklamalarni qabul qiladi; 4)

asosiy zatvorga yaqin joylashgan avariya zatvorlarini yopishda hosil bo‘ladigan yuklamalarni qabul qiladi; 5) gidrodinamik yuklamalar ta’sir etganda zatvor tebranishlarini pasaytiradi; 6) yo‘naltiruvchi qurilmalar sifatida po‘lat tayanchlar, DSP li sirpanuvchi tayanchlar, yon tomonli g‘ildiraklar qo‘llaniladi. Tirgovuchli qurilmalar sifatida teskari yostiqchalar, yakka g‘ildiraklar, massiv egiluvchan rezinali bufer aravalar, ressor aravalar va shu kabilar qo‘llaniladi. Yuza joylashgan zatvorlarning maxsus turlari Yassi zatvor harakatlanuvchi qismi bilan yopilgan suv dimlovchi inshootlar oraliqlari muz va suzgichlarni o‘tkazishda qiyinchiliklarga uchraydi. Zatvorlar to‘liq ko‘tarilganda suvdagi oquvchi barcha jismlar to‘siqlarga uchramasdan inshoot orqali tashlanadi va ortiqcha suv sarfini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘ladi. Muz ko‘chish davrida suv sarfini o‘tkazishda oraliqlarning bir qismida muz tiqilib qolish hollari uchraydi, zatvor ostidan esa muzlarni tashlash tavsiya qilinmaydi. Bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun yassi zatvorlarning maxsus turlari qo‘llaniladi. Ikki qatorli zatvorlar (10 - rasm, d), ikkita yassi zatvordan tashkil topgan bo‘lib, ular umumiy pazda bir-biridan mustaqil holda harakat qiladi. Bu zatvorlar harakat qiluvchi qismi pastki va yuqori qismlardan tashkil topadi. Konstruktiv xususiyatlari bo‘yicha ikki qatorli zatvorlarning quyidagi turlari mavjud: 1) mustaqil harakat qiluvchi, har ikki qismning har biri turli tayanch harakatlanuvchi qismi bo‘yicha siljiydi; 2) zatvor pastki konsol qismi bo‘yicha; 3) E shaklidagi zatvor yuqori konsol qismi bo‘yicha. Ikki qatorli zatvorlarda yuqori qismi ko‘tarilib-tushishi natijasida suvni tashlash va u bilan birga zatvor ustida suzgichlarni tashlab yuborish ta’minlanadi. Zatvor yuqori qismidan suvni yaxshi quyilishini ta’minlash uchun tushayotgan oqim trayektoriyasiga mos bo‘lgan egri chiziq yuzali shakl beriladi. Ko‘p seksiyali yassi zatvorlar (10 - rasm, b). Bu turdagi zatvorlar bir nechta qo‘zg‘aladigan qismlardan tashkil topgan. Zatvor yuqori qismini chiqarib olib,

pastda joylashgan qismlar yuqorisidan suvni va oquvchi jismlarni tashlab yuborish mumkin. Klapanli yassi zatvorlar (10 - rasm, e). Muz va suzgichlarni tashlab yuborish uchun yassi klapanli zatvorlar qo‘llaniladi. Klapan yassi zatvorga ulanib, gorizontal o‘q bo‘yicha aylanuvchi tabaqadir va u oraliqning uzinasi bo‘yicha mahkamlangan. Inshootdan tashlanadigan muz qalinligiga ko‘ra klapan balandligi 1 m dan 1,5 m gacha qabul qilinadi. Klapan tushirilishi natijasida zatvorni ko‘tarmasdan muz va suzgichlarni tashlab yuborish mumkin. Suv oqimi gidravlik oqish sharoitlarini yaxshilash uchun klapanga so‘yri shakl beriladi. Oraliq devorlar o‘rtasiga joylashtirish sharoitidan kelib chiqqan holda, klapan uzunligini inshoot oraliq kengligidan kichik qabul qilinadi (klapan tushirilgan holatda bo‘lganda). Zatvorlarning zichlash qurilmalari Zichlash qurilmalari zatvorning harakatlanadigan va harakatlanmaydigan qismlari orasidagi tirqishni yopish vazifasini bajaradi. Zatvor zichlagichlarini loyihalashda quyidagi asosiy talablar quyiladi: 1) zich yopiladigan; 2) chidamli; 3) yemirilmaydigan; 4) zatvor harakatlanganda katta qarshilik ko‘rsatmaydigan; 5) ta’mirlash ishlarini olib borish uchun qulay bo‘lishligi; 6) suv oqimi o‘tishi ta’siridagi tebranishlarga ustuvor bo‘lishi. Yuza joylashgan zatvorlarda ikki turdagi zichlagichlar qo‘llaniladi: tubdagi gorizontal va yon tomondagi vertikal. Tubdagi zichlagichlar suyrisimon shaklida yog‘och brusdan yasaladi (16 rasm, d). Flyutbet ostonasiga shveller ko‘rinishidagi quyilma qism joylashtiriladi.

16 - rasm. Tubdagi zichlaichlar turlari: 1-pulat plastinka; 2-quyma po‘lat; 3-babbit; 4-yog‘och brus; 5-profil rezina; 6- tasmali qattiq rezina; 7-yog‘och brus rezinali zichlagichi. Oxirgi paytlarda yemirilishga chidamli va sovuqqa chidamli tasmali rezinali (16 - rasm, e) yoki zatvor pastki qirrasiga boltlar bilan mahkamlangan maxsus profilli (qattiq tasmali rezina) zichlagichlar qo‘llaniladi (16 - rasm, e). Yon tomondagi zichlagichlar suvning gidrostatik bosimi ta’sirida ishlaydi va qoplama oldidan zatvorning quyilma qismlar bilan siqilgan zonalarida joylashtiriladi. Ko‘p hollarda zatvor oxirgi qirrasiga mahkamlangan va yog‘och brus oxirida erkin bo‘lgan va suv bosimi bilan yon va oraliq devorlarga siqiladigan qalinligi 2...4 mm li va kengligi 15...30 sm li egiluvchan listli metall zichlagichlar qo‘llaniladi (17 - rasm, a).

17 - rasm. Yon tomondagi zichlagichlar turlari: 1-yog‘och brus; 2-egiluvchan metall list; 3-tasmali rezina; 4-mis zaklepkalar; 5- g‘ildirak; 6o‘q; 7-rels; 8-rezinali prokdladka; 9- zanglamaydigan po‘lat tasma. Zatvor ko‘tarilishida yog‘och brus betonga ankerlangan po‘lat tasma bo‘yicha sirpanadi. Yog‘och brus o‘rniga ko‘p hollarda egiluvchan metall listga tasmali rezina mahkamlanadi (17 - rasm, b). Yon tomondagi zichlagichlarda profil rezina ham qo‘llaniladi (17 - rasm, d). 18 - rasm. Chuqur va ikki qatorli joylashgan zatvor zichlagichlari turlari: 1- zatvor qoplamasi; 2-profilli rezina; 3-yog‘och bruslar. Zatvor tirqish oldida (18 - rasm, a) va tirqishdan keyin (18 - rasm, b) chuqur joylashganda, uning yuqori qirrasi bo‘yicha profil rezina o‘rnatiladi. Ikki qatorli zatvorlar oraligi o‘rtasidagi zichlagich joylashuvchi 18 - rasm, d da ko‘rsatilgan.

Segmentli zatvorlar Umumiy ma’lumotlar. harakatlanuvchi qismining ko‘ndalang kesimi bo‘yicha segment ko‘rinishida bo‘lgan va ikkita oyoqlarga mahkamlangan, oyoqlar oxiridan o‘tuvchi gorizontal o‘q bo‘yicha aylanuvchi zatvorga segmentli zatvor deyiladi. Bu turdagi zatvorlar asosiy zatvor sifatida qo‘llaniladi, ular oraliq kengligi 40 m gacha va uning oldidagi suv chuqurligi 15 m gacha bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Segmentli zatvorlar o‘zining boshqa turdagi zatvorlardan afzalligi sababli, gidromeliorativ tizimlardagi inshootlarda keng qo‘llaniladi va ularga quyidagilar kiradi: 1) zatvor ostidan suv oqimini o‘tkazishda yaxshi gidravlik sharoit tug‘iladi; 2) qoplama tuzilishi vakuumni yo‘qotadi; 3) ko‘tarish kuchi kam bo‘lganligi sababli, yuk ko‘tarish mexanizmlari og‘irligi kamayadi; 4) oqimda cho‘kindilar miqdori ko‘p bo‘lganda ham zatvorning ishlashi ta’minlanadi; 5) zatvorning tez ko‘tarilish tezligiga erishiladi. Shu bilan birga segmentli zatvorlar yassi zatvorlarga ko‘ra quyidagi kachiliklarga ega; 1) zatvorni ko‘tarish va bir oraliqdan ikkinchisiga o‘tkazish imkoni yo‘qligi; 2) oraliq va yon devorlar uzunligining katta bo‘lishi; 3) sharnirda vertikal va gorizontal kuchlarning mavjudligi; 4) ishlab chiqarishning (yasash) murakkabligi. Zatvor turlari va sxemasi. Segmentli zatvorlarning quyidagi turlari mavjud: yakka holdagi (19 - rasm, a); yakka holdagi klapanli (19 - rasm, b); ikki qatorli (19 - rasm, d); qoplamasi silindrlik yoki yassi (19 - rasm, e). Ular ma’lum balandlikka ko‘tariluvchi va tushuvchi zatvorlarga bo‘linadi (kema o‘tkazuvchi shlyuzlar kamerasini yopish uchun).

19 - rasm. Segmentli zatvor sxemalari. a-e-tayanch sharniri pastda joylashgan; f-sharnir yuqorida joylashgan. Zatvor tayanch qismlarini muz ta’siridagi buzilishlar, loyqalar bilan ifloslanishi va muzlashni oldini olish uchun segmentli zatvor aylanish o‘qlari jadallashgan suv sathidan balandda joylashtiriladi. Zatvor qolamasi radiusi R = (1,2...1,5) H qabul qilinadi, bunda H – zatvor balandligi. Sharnir o‘qi yuqoriga ko‘tarilsa radius (2...2,5) H gacha oshadi. Pazlarning bo‘lmasligi oraliq devorlar qalinligini yupqalashtirishga imkon yaratadi. Zatvor konstruksiyasi. Segmentli zatvorlar po‘latdan, yengil qotishmadan tayyorlanadi. Oraliq tuzilmalar ikkita rigeldan, stringerlar gorizontal tusinlar 2 dan yasalgan to‘sinli katakdan, egri chiziqli ustun 3 dan va qoplama 4 dan tashkil topgan (20 - rasm). Ko‘ndalang diafragmalar 5 yaxlit yoki ferma ko‘rinishida yasaladi. Rigel orasidagi bo‘ylama bog‘lovchilar 6 yuk ko‘taruvchi fermani hosil qiladi, uning tarkibiga rigelning pastki tasmalari kiradi. Oraliq qurilmasi (rigel) ikkita oyoq 7 ga mahkamlanib, harakatlanmaydigan tayanchsharnirlari 8 ga tayanadi. Og‘ir muzlik sharoitlarida ishlaydigan zatvorlar uchun, ba’zida yuqori bikrlikka ega bo‘lgan, ko‘ndalang diafragmalari linza ko‘rinishidagi konstruksiyasi qo‘llaniladi (20 - rasm, e).

20 - rasm. Segmentli zatvor oraliq tuzilmasi: a-ikki tomoni ochiq stringerlar va tusinli katak bo‘ylama tizimi bilan; b- rigelga perpendikulyar bo‘lgan qoplama, panelining uzun tomoni bilan tusinli katak ko‘ndalang tizimi; d-qirqilmagan ko‘ndalang to‘sinlar bilan; e) oraliq tuzilmasi linza shaklidagi. Portallar - rigel va oyoqlardan tashkil topgan ramadan iborat (21 rasm). Ular fazoviy yoki oyoqlar rigelga yassi, bikr yoki sharnirlar yordamida birlashtirilgan bo‘lishi mumkin. Katta oraliqlar uchun fazoviy ramalarni qo‘llash afzaldir. Rigellar oyoqlarga bikr birlashtirilgan bo‘lsa, rigel egilishi oyoqlar egilishga olib keladi. Tayanch sharnirlarida vertikal yo‘nalishdagi kuchning gorizontal yo‘nalishda tarqaladigan bosimi paydo bo‘ladi. Rigellar va oyoqlarni bikr birlashtirilishi zatvorni yasashga ketadigan metall sarfini kamaytiradi, lekin oraliq devorni qo‘shimcha armaturalash kerak. Normal va qiya oyoqli konsolli portallarni qo‘llash o‘z o‘rnini topmoqda (21 - rasm, e, f). qiya oyoqli konsolli portallar maksimal eguvchi momentni kamaytirib, rigel materialini tejashga olib keladi. Lekin tayanch sharnirlarida vertikal yo‘nalishdagi kuchning gorizontal yo‘nalishda tarqaladigan bosimi oshadi. Fazoviy portallar qiya oyoqlari ustidan suv quyilib tushadigan zatvorlarda qo‘llanilmaydi. Bunday hollarda normal oyoqlarni tekis rama 1 ko‘rinishda tayyorlanadi. Uning tirqishga qaratilgan tomoni konstruksiyasida suvda oqib keluvchi shox-shabbalar, suzgichlar tutilib qolishidan himoyalash uchun tekis qoplama 2 bilan qoplanadi, konstruksiyani shox-shabbalar, oquvchi jismlarning tiqilib qolishdan saqlaydi (22 - rasm).

21 - rasm. Segmentli zatvor portallari. 22 - rasm. Ustidan suv quyiladigan yassi oyoqli zatvor. Rigellar va fazoviy oyoqlar bilan bikr birlashtirilgan portallar fazoviy ramani hosil qiladi va hisoblashda rigellar soniga mos keluvchi yassi ramalarga bo‘linadi. Tayanch sharnirlari. Zatvorga ta’sir etuvchi barcha kuchlarni va zatvor og‘irligini o‘ziga qabul qiladi. Tayanch sharnirlari oyoqlar uchiga ulangan harakatlanuvchi va betonga mahkamlangan harakatlanmaydigan qismlardan tashkil topgan. Tayanch sharnirlari silindrik, konusli va sharsimon bo‘lishi mumkin (23 - rasm).

23 - rasm. Segmentli zatvorlar tayanch sharnirlari (a-e) va ularni oraliq devorlarga mahkamlash (f-h): 1-harakatlanuvchi qism; 2-harakatlanmaydigan qism. Silindrik sharnirlar bronzali va vtulkadan va zanglamaydigan o‘qdan tashkil topgan (23 - rasm, a). Bunday silindrik sharnirlar ko‘proq gidromeliorativ inshootlarning zatvorlarida qo‘llaniladi. O‘rta va katta oraliqlarda va bosimlarda qiya oyoqli zatvorlarda konusli sharnirlar qo‘llaniladi (23 - rasm, d). Silindirik va konusli sharnirlarning kamchiligi, tayanch oyoqlarining bir oz qisilib qolish ehtimoli borligigadir. Sharsimon sharnirlarda oyoqlarning bir oz yo‘l quyilishi sababli, zatvor qiyshayishi oldi olinadi, shu sababli ular rigellarni zatvor tayanch oyoqlari bilan bikr birlashtirishda qo‘llaniladi (23 - rasm, e). Tayanch sharnirning harakatlanmaydigan qismi inshoot betoniga mahkamlangan quyilma qismlarga tayanadi. Katta yuklamalarda oraliq va yon devor tayanchlarida tokchalar o‘rnatiladi va betonga mahkamlangan metall to‘sinlar bilan kuchaytiriladi (23 - rasm, f). Pazlar o‘rnatilmasdan zatvorlar konsollarga tayanadi va buning natijasida oraliq devor qalinligi kamayadi va gidravlik sharoiti yaxshilanadi (23 - rasm, g, h). Betonning tayanch zo‘riqishlarini qabul qilishi uchun yoki sharnirdan keyin oraliq devor uzaytiriladi yoki oraliq devorga yuklamalar oldindan kuchaytirilgan ankerlar yordamida uzatiladi. Zichlagichlar. Segmentli zatvorlarning yon va tub tomonlari yassi zatvorlar kabi metall list, maxsus profilli rezina va shu kabilar bilan zichlanadi (24 - rasm). Segmentli zatvorlar yon tomondagi zichlagichlari aylana yoyi bo‘yicha, tub dagi zichlagichlar esa zatvor pastki qismida qoplama og‘ishini hisobga olgan holda joylashtiriladi.

24 - rasm. Segmentli zatvorlar zichlagichlari sxemalari: a-tubdagi; b, d-yon tomondagi; 1-zichlaydigan rezina elementi; 2-qoplama; 3- egiluvchan metall list. Tayanch sharniri yuqori joylashgan segmentli zatvorlar (19 - rasm, f) past bosimli tug‘onlar oraliqlarini yopish uchun mo‘ljallanadi. Sharnirni yuqori joylashtirishda oraliq devor armaturalanmaydi va uning oqim bo‘yicha uzunligi kamayadi. Portal oyoqlari cho‘zilishga ishlashi, uning konstruksiyasini soddalashtiradi. Bunday zatvorlarni ekspluatatsiya qilish tajribasi shuni ko‘rsatdiki, sharnir hamma vaqt suv ostiga bo‘lishiga qaramasdan, ular yetarli darajada ishonchli ishlaydi. Ikki qatorli segmentli zatvorlar (19 - rasm, d) ikki qismdan tashkil topgan- yuqori va pastki. Ular bir vaqtning o‘zida suv sarfini zatvor yuqori qirrasida va zatvor ostidan o‘tkazishni ta’minlaydi. Ularni katta muz o‘tkazuvchi inshootlarda qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Klapanli zatvorlar . Ular ikki qatorli zatvorlarga qaraganda keng tarqalgan bo‘lib, zatvorga mahkamlangan o‘q atrofida aylanadi. 19 - rasm, b da segmentli zatvor ko‘tarib turuvchi bikr qismi bilan va suyrisimon baliq ko‘rinishidagi klapan ko‘rsatilgan. Klapanli yoki ikki qatorli zatvorlarning qo‘llanilishi, ularning massalari 15...20% ga oshadi.

Sektorli zatvorlar Umumiy ma’lumotlar . Sektorli zatvorlar gorizontal o‘q atrofida aylanuvchi, harakatlanuvchi qismining ko‘ndalang kesimi sektor ko‘rinishda bo‘ladi. Sektorli zatvorlarning aylanish o‘qi ham pastki ham yuqori byeflar tomonlaridan joylashishi mumkin. Bunday zatvorlar bilan bosim 8...9 m gacha bo‘lganda, kengligi 60...65 m li oraliqlar yopiladi. Sektorli zatvorlar vodosliv tepasi pastki byef tomonidan ko‘milmagan bo‘lsa qo‘llaniladi. Sektorli zatvorlarning xususiyatlari shundaki, ularni ko‘tarib-turishda ko‘tarish mexanizmlari ishlatilmasdan, kamerada suv sathi o‘zgarishi hisobiga gidravlik yo‘l bilan amalga oshiriladi. Gidravlik xususiyatlari bo‘yicha sektorli zatvorlar cho‘kuvchan va pukakli turlarga bo‘linadi (25 -rasm). Cho‘kuvchan zatvorlarda qoplama ikki yuza bo‘yicha – bosimli tomonidan egri chiziqli va yuqori radial tekislik bo‘yicha bajariladi. Pukakli zatvorlarda qoplama uch tomondan o‘rnatiladi. 25 - rasm. Sektorli zatvorlar turlari: a-cho‘kuvchi, aylanish o‘qi pastki tomonga joylashgan; b-pukakli, aylanish o‘qi pastki tomonga joylashgan; d-pukakli, aylanish o‘qi yuqori tomonga joylashgan. Zatvorning tarkibiy qismlari va konstruktiv xususiyatlari Sektorli zatvorlar harakatlanmaydigan va harakatlanadigan qismlardan tashkil topgan. harakatlanmaydigan qismlarga quyidagilar kiradi: 1) bosimli kamera-o‘yiq (chuqur) shaklida bo‘lib tug‘on oraliqlari ochilgan vaqtda, unga harakatlanadigan qism tushiriladi; 2) suv keltiruvchi galeriya, inshootning oraliq devorlariga joylashtiriladi; yuqori byefni bosimli kamera bilan birlashtiradi, zatvor harakatlanuvchi qismini ko‘tarish uchun u bo‘yicha suv yuboriladi; 3) suv chiqaruvchi galereya oraliq va yon devorlarga joylashtirilgan, bosimli kamerasini

pastki byef bilan birlashtiradi, zatvor harakatlanuvchi qismini tushirish vaqtida u bo‘yicha suv chiqariladi; 4) zadvijkalar, zatvorlarni ko‘tarib-tushirishda suv sarfini rostlash uchun quvurlarda o‘rnatiladi. Sektorli zatvorning yuqorida keltirilgan harakatlanmaydigan qismlari 26 - rasmda keltirilgan. 26 - rasm. Sektorli zatvor: a-tug‘onda o‘rnatilgan; b-zatvorning tarkibiy qismlari; 1-rigellar; 2- obreshetkalar; 3aylanish o‘qi; 4-bosimli kamera; 5-suv ketiruvchi galereya; 6-suv chiqaruvchi galereya zadvijkalar; 7-vertikal shaxtа. Zatvorni ko‘tarib-tushirish kameradagi suv sathini o‘zgarish natijasida sodir bo‘ladi. Zatvorning harakatlanuvchi qismi bir-biridan 1,5...2 m masofada joylashgan va bosimli tomondan rigellar bilan birlashtirilgan ko‘ndalang fermalar – diafragmalardan tashkil topgan. Fermalar o‘rtasiga yordamchi egri chiziqli ustunlar o‘rnatiladi. Fermaga radial tekislik bo‘yicha obreshetkalar mahkamlanadi. Rigellar va ustunlar bo‘yicha, hamda cho‘kuvchi zatvorlar obreshetkalari yuqori tekisligi bo‘yicha metall qoplama o‘rnatilib, payvandlanadi. qoplama bo‘yicha sektor radiusini R = (1,4...2) H oralig‘ida qabul qilinadi, bunda H -zatvor oldidagi chuqurlik. Sektorli zatvorlar quyidagi afzalliklarga ega: 1) zatvor ustidan suzgichlarni o‘tkazib yuborish; 2) yuqori byef suv sathini aniqlik bilan rostlash; 3) konstruksiya yetarli bikrlikka ega; 4) zatvorni ko‘tarib-tushirish tez amalga oshiriladi; 5) katta oraliqlar yopiladi; 6) oraliq va yon devorlar balandligi minimal. Kamchiliklari: 1) o‘rnatish murakkab; 2) ekspluatatsiya qilish qiyin (qishda qizitish, bosimli kamerani cho‘kindilardan tozalash va boshqalar); 3) narxining nisbatan yuqori bo‘lishi.

Yumshoq ashyodan yasalgan zatvorlar Sintetik matoli zatvor suyuqlik yoki havo yoki bir vaqtning o‘zida suyuqlik va havo bilan to‘ldirilgan yumshoq qobiqni ifodalaydi va tug‘on ostonasiga ankerlanadi (bolt bilan mahkamlanadi). Mato (bir qatlamli yoki ikki qatlamli) bir yoki ikki tomondan rezina yoki plastmassali plyonka bilan qoplangan sintetik toladan tayyorlanadi. Qobiqni u yoki bu tarkibli plyonkalardan ham tayyorlash mumkin. Matoning mustahkamligi tolaning boshlang‘ich sifatiga bog‘liq bo‘lib 100…400 kN va undan yuqorini tashkil qiladi. Matoli zatvorlar bilan juda katta oraliqlarni yopish mumkin. AQSH dagi tug‘onlarning birida bosim 3,17 m bo‘lganda matoli zatvor bilan har birining kengligi 134 m bo‘lgan to‘rtta oraliq yopilgan. MDH da bosimi 1…3 m bo‘lgan past ostonali tug‘onlar tirqishlarini yopish uchun matoli zatvorlar keng qo‘llaniladi. Matoli konstruksiyalar oddiy, og‘irligi kam, transport bilan tashish qulay, o‘rnatish oson. Kamchiliklari-tez shikastlanadi, ishlash muddati chegaralangan (10 yilgacha), quyosh nurlariga ta’sirchan. Matoli zatvorlar qo‘lashning bir nechta konstruktiv sxemalari mavjud (27 - rasm). Qobiq bir qatlamli yoki ikki qatlamli, ostonaga bir (yopiq qobiq) yoki ikkita anker bilan mahkamlanadi, (27 - rasm, a, b). Zatvorni ko‘tarish uchun, qobiqni o‘zioqar yoki majburiy yo‘l bilan suv, muzlamaydigan suyuqlik yoki havo bilan to‘ldiriladi.

27 - rasm. Matoli zatvorlar konstruktiv sxemalari: 1-havo; 2-ichki qobiq; 3-ushlab turuvchi qobiq; 4-himoyalovchi qobiq; 5-metall tasma. Majburiy yuborish yon devorda o‘rnatilgan nasos yordamida amalga oshiriladi. Maxsus suyuqlik qo‘llanilganda esa yon devorda rezervuar bo‘lishi kerak, undan zatvor ko‘tarilishda suyuqlik qobiqqa uzatiladi, tushirilishida esa chiqarib yuboriladi. O‘zioqar yuborishda ham suvni saqlash uchun rezervuar talab qilinadi, zatvor ko‘tarilishda qobiqqa quyiladi. Bu holda qobiqni bo‘shatish uchun suv pastki byefga chiqarib yuboriladi. Suyuqlikni (suv yoki havo) keltirish va chiqarish ostonadagi yon devordagi quvurlar orqali amalga oshiriladi. Qobiqni to‘ldirish va bo‘shatish uchun oraliq devorga nasoslar, kompressorlar va quvurlar uchun moslamalar joylashtiriladi. Qobiqni havo bilan to‘ldirishda u ikki qatlamli tayyorlanadi: ichki qobiqqa havo yuboriladi, tashqisi esa ushlab turuvchi hisoblanadi (27 - rasm, d). Zatvorni havo yoki suyuqlik bilan to‘ldirishda himoya vazifasini bajaruvchi yana qobiq bo‘lishi mumkin. Shunday zatvorlar ham mavjudki ularning qobiqlari ankerlanmaydi, ostonaga sharnirli maxkamlangan harakatlanuvchi metall tasma bilan birlashtiriladi (27-rasm, e). Qobiq chetlari yon tomonidan tasma bo‘lishi kerak. Qobiq oraliq va yon devorga erkin tutashishi yoki ularning chetalari mahkamlanishi mumkin. Erkin tutashishda to‘ldirilgan qobiq chetlari siqiladi va qobiq bilan beton orasidagi tirqish zichlanishi ta’minlanadi. Chetlari mustahkamlangan to‘ldirilgan qobiq chetlarida buramalar hosil bo‘ladi. Chetlari mustahkamlangan zatvorlar trapetsiya shaklidagi (kanaldagi ostona) tirqishlarda o‘rnatish mumkin, bunday tutashtirish joyida buramalar hosil bo‘lmaydi.

Chuqur joylashadigan zatvorlar. Yassi, disk, bo‘lakli, silindrlik zatvorlar. Cho‘ktirma zatvorlarni takkomillashtirish usullari. Chuqur joylashgan teshiklarni birkituvchi zatvorlar Chuqur joylashgan zatvorlar suv chiqaruvchi, suvdan bo‘shatuvchi, kema o‘tkazuvchi galereyalari va boshqa bosimli inshootlar tirqishlarini yuqori byef sathidan pastda joylashganda yopadi. Chuqur joylashgan zatvor yuza joylashgan zatvorga nisbatan tirqishi bir –xil bo‘lgan yuzaga kata yuklamani qabul qiladi, suv oqimi juda yuqori tezliklarda ishlaydi, barcha perimetri bo‘yicha ishonchliligi yuqori zichlagichlar qo‘llaniladi, yuk ko‘tarish qobiliyati katta mexanizmlar qo‘llaniladi, nazorat va ta’mirlash ishlarini olib borish qiyin. Tirqish qisman ochilganda chuqur joylashgan zatvor joyida va undan keyin katta tezliklar hosil bo‘ladi. Zatvor va suv o‘tkazuvchi quvur devorlari oqim yo‘nalishini o‘zgartirishi bosimni keskin o‘zgarishga va uyurmalar hosil bo‘lishga olib keladi. Ular zatvorga ta’sir qiladigan bosim pulsatsiyasini va tezlikni oshiradi, vakuum va kavitatsiya hosil bo‘lishni keltirib chiqaradi. Shuning uchun chuqur joylashgan zatvorlar pastki byef tomonidan ko‘milishi kichik o‘lchamli tirqishlarda va kichik bosimlarda yo‘l quyiladi. Kavitatsiya eroziyasiga (yemirilishga) qarshi maxsus choralar ko‘riladi: 1) zichlagichlar zichlanishi (germetikligi) ta’minlanadi; 2) vakuum hosil bo‘lish zonalariga havo yuboriladi; 3) tayyorlash va o‘rnatishga yuqori talablar quyiladi. Chuqur joylashgan zatvorlar yuza joylashgan zatvorlarga ko‘ra xilma-xil turlari mavjud emas, chunki chuqur joylashgan suv o‘tkazuvchi tirqishlar bajaradigan funksiyalari chegaralangan (ular muz va suzgichlarni tashlab yubora olmaydi hamda kemalarni o‘tkaza olmaydi). Chuqur joylashgan tirqishlar doiraviy, kvadrat, to‘g‘ri burchakli oval kesimli bajariladi, ular balandligi va kengligi nisbati 2,5...3 gacha bo‘lishi kerak. Chuqur joylashgan zatvorlar bilan yopiladigan suv o‘tkazuvchi quvurlarda zatvor kamerasi o‘rnatiladi. Zatvor kamerasi-bu suv o‘tkazuvchi quvurning bir qismi, zatvor o‘zini joylashtirish va zatvor o‘rnatilgan

joyda suv o‘tkazuvchi quvurning keluvchi va ketuvchi uchastkalarini birlashtirish uchun xizmat qiladi. Zatvor kamerasi chegarasida ko‘p hollarda suv oqimi rejimini yaxshilash uchun suv o‘tkazuvchi quvur shakli va kesimi o‘lchamlari o‘zgartiriladi, bitta suv o‘tkazuvchi quvurni bir nechta paralel zatvorlar bilan yopish uchun buluvchi oraliq devorlar o‘rnatiladi, oqimlarni birlashtiradi va ajratadi. Kamera devorlarini oqimning dinamik, kavitatsiya, abraziv (suvdagi loyqa zarralari ta’siridagi yemirilish) ta’sirlaridan himoyalash uchun quyilma qismlar bilan birlashtirilgan po‘lat qoplama o‘rnatiladi. Yuqoridagi keltirilgan tasnifga qo‘shimcha (5.1.2 ga qarang) chuqur joylashgan zatvorlar ham quyidagilarga bo‘linadi: 1) bosim bo‘yicha - past bosimli (H <25 m) o‘rta bosimli (H <25...50m) yuqori bosimli (H > 50m); 2) joylashgan o‘rni bo‘yicha- zatvorlar suv o‘tkazuvchi quvur kirish qismida, o‘rta va oxirgi uchastkasida joylashtiriladi; 3) konstruktiv belgilariga ko‘ra – yassi, segmentli, vertikal silindirik, ignasimon, konusli, diskli zadvijkalar sharsimon va boshqalar. Suv bosimini inshootga bevosita tayanch xarakatlanuvchi qismlar orqali uzatuvchi chuqur joylashgan zatvorlar Yassi zatvorlar (28 - rasm, a) konstruksiyasi jihatdan xuddi shunday yuza joylashgan zatvorlardan farq qilmaydi. Ular katta gidrostatik bosimni o‘ziga qabul qilishini hisobga olgan holda, ularning harakatlanuvchi konstruksiyalari ko‘p rigelli, bikr diafragmalarga ega va chetki tayanch ustunlari baquvvat qilinadi. Ularni ham asosiy ham avariya-ta’mirlash, avariya yoki ta’mirlash zatvorlari sifatida qo‘llaniladi. Zatvor tayanchlari sirpanuvchan, g‘ildirakli va g‘altakli bo‘lishi mumkin. Zichlagichlar yopiladigan tirqish perimetrining hamma tomonlaridan o‘rnatiladi. Yassi zatvorlar suv bosimi 180…200 m gacha bo‘lganda qo‘llaniladi. Tanch qismlarga tushadigan yuklama va mexanizmlarni yuk ko‘tarish qobiliyatiga ko‘ra tirqish o‘lchami chegaralangan. hozirgi vaqtda bu yuklama asosiy zatvorlar uchun 4500...5000 T. kuch gacha va avariya ta’mirlash zatvorlari

uchun 10000...12000 T. kuch gacha bo‘ladi. Maksimal bosimlarda tirqish yuzasi mos ravishda 20...25 va 30...40 m2 ni tashkil etadi. Yassi zatvorlar asosiy zatvor sifatida keng qo‘llaniladi (barcha chuqur joylashgan zatvorlarning 86% gacha). Zatvor ostki qismi orqasida oqimning katta tezliklarida vakuum hosil bo‘ladi. Vakuum pazlarda ham hosil bo‘ladi, ularga maxsus shakl berib uni kamaytirish mumkin. Zatvor orqa qismiga havo yuborish yo‘li bilan vakuumni kamaytirish mumkin. Yassi zatvorlar afzalliklari – oddiy, inshootga joylashtirish qulay; kamchiliklari – ko‘tarish kuchi katta va o‘rta va yuqori bosimlarda kavitatsiya yemirishlari xavfi borligi. Zatvorlarni ko‘tarib – tushirishni osonlashtirish uchun harakatlanadigan qism atrofida bosimni tenglashtirish uchun zatvor ichida yoki uni yaqinida (betonda) baypas qurilmasi o‘rnatiladi. Zatvorlar suv tashlash, suvdan bo‘shatish, suv chiqarish, suv olish inshootlari va GES va nasos stansiyalari suv qabul qilgichlaridagi tirqishlarni yopishda ishlatiladi. Ular kanallardagi diafragmali va quvurli rostlagichlarda o‘rnatiladi. Bu zatvorlar kema yuruvchi shlyuzlar suv o‘tkazuvchi galereyalarida qo‘llaniladigan keng tarqalgan turi hisoblanadi. Segmentli zatvorlar (28 - rasm, b-b). Ularning konstruktiv sxemalari yuza joylashgan segmentli zatvorlar bilan o‘xshashdir. Ularning oraliq tuzilmasi ko‘p rigelli, tayanch sharnirlari ketuvchi suv o‘tkazuvchi quvur yuqorisidan balandda joylashgan temir-betonli to‘singa o‘rnatiladi. Zichlash moslamalari quyilma qismlarga joylashtirildi, buning uchun yarim pazlar va tubli ostonalar o‘rnatiladi. Segmenli zatvorlar suv bosimi 180...200 m gacha, yopiladigan tirqish yuzasi 40...45 m2 bo‘lganda qo‘llaniladi. Suv tashlash, suvdan bo‘shatish, suv chiqarish va suv olish inshootlarida, hamda kanallardagi diafragmali rostlagichlarda asosiy zatvor sifatida qo‘llaniladi.

28 - rasm. Suv bosimini inshootga bevosita tayanch -harakatlanuvchi qismlar orqali uzatuvchi chuqur joylashgan zatvorlar: a-yassi; b-b- segmentli zatvorni o‘rnatish variantlari; d-teskari segmentli; d1- teskari segmentli zatvorni o‘rnatish; e) vertikal silindrlik; 1-qoplama; 2-chetki tayanch ustunlar; 3-diafragmalar; 4-rigellar; 5-zatvor oyoqlari; 6-tayanch sharnirlari; 7-bochkali zatvor; 8bochkali zatvor yo‘naltiruvchilari; 9-10- ko‘milgan silindr, mos ravishda, ochiq va yopiq. Teskari segmentli zatvorlar (28 - rasm, d-d) konstruksiyasi bo‘yicha oddiy segmentli zatvorlar bilan o‘xshash. Ularning oyoqlari va tayanch sharnirlari yuqori byef tomoniga joylashgan, ular cho‘zilishga ishlaydi. Zichlash moslamalari faqat harakatlanuvchi qismga joylashtirilgan. Zatvorlarni boshqarish va uni ko‘tarish bosimli tomonda joylashgan va suvga to‘ldirilgan shaxta orqali amalga oshiriladi. Mexanizmlarni odatda ko‘milmagan joylarda o‘rnatiladi. Suv bosimi 50...60 m gacha va 60...70 m2 gacha tirqishlarni yopishda asosiy zatvor sifatida qo‘llaniladi. Vertikal silindrik zatvorlar (28 - rasm, e) harakatlanuvchi silindrdan tashkil topib, chuqurlikdagi halqasimon tirqishlarni yopish uchun mo‘ljallangan. Vertikal silindrik quvur va minoraning tik qismlarida o‘rnatiladi. Minorada silindr harkatlanishi yo‘naltiruvchi konstruksiyalar yordamida amalga oshiriladi. Ular o‘z

o‘qi buylab vertikal harakat qiladi. Ochiq silindr yengil, ularning harakatlanishida ishqalanish kuchi kam, shuning uchun ular oddiy mexanizmlar yoki qo‘l bilan boshqariladi. Ochiq silindrlar bikr qovurg‘alar bilan pulat halqadan yasaladi. Yaxlit silindrlar og‘irligining kattaligi, uning ustidagi suvning vertikal yuklamasi va shaxtadagi zatvor ostidagi vakuum mavjudligi tufayli katta ko‘taruvchi kuchni talab qiladi. Zatvorlar diametri 12 m gacha, balandligi 6 m gacha va bosim 100 m gacha bo‘lganda qo‘llaniladi. Ular minorali suv olish, suv chiqarish va suv tashlash inshootlarida asosiy (ba’zi bir xollarda avariya) zatvorlari sifatida qo‘llaniladi. Suv bosimini zatvor joylashgan korpus orqali inshootga uzatuvchi chuqur joylashgan zatvorlar Yassi zadvijkalar (29 - rasm, a) quvurlarga flanslar bilan ulangan quyma (chugun yoki po‘lat) korpusga ega. Korpus ichida ilgarilanma harakat qiluvchi quyma disk harakatlanib tirqishni yopadi. Yopilish zichligi ishchi diskning ponasimon shakli tufayli erishiladi. Bunday zadvijkalar diametri 1500 mm gacha va bosim 100 m gacha, kichik diametrlarda esa bosim 250...300 m gacha bo‘lganda qo‘llaniladi. Diametri 750 mm gacha bo‘lgan zadvijkalar bosim farqi hisobiga ochilib - yopiladi. Katta diametrlarda diskning ikkala tomonidan bosim tenglashtirilganda ular ochilib-yopiladi (ta’mirlash zatvorlari sifatida foydalaniladi). Bosimlarni tenglashtirish uchun aylanma quvur (baybas) o‘rnatiladi. Bosim 25...30 m gacha zadvijka bilan suv sarfini rostlash mumkin (ishlab chiqargan zavod roziligi bo‘yicha), katta bosimlarda ular chegaraviy holatda ishlaydi. Bosim 15 m gacha zadvijkalar rostlagichlarda va chuqurlikda suv olishda asosiy zatvor sifatida keng qo‘llaniladi. Ularni suv ta’sirida boshqariladigan tizimlardagi zatvorlarda va baypaslarda qo‘llaniladi. Bosim 50...70 m va undan yuqori bo‘lsa faqat po‘lat korpusli zadvijkalar qo‘llaniladi. Diskli (drosselli) zatvorlar (29 - rasm, b) quvurlarga flanslar bilan ulangan po‘lat korpusdan tashkil topgan. Korpusda linzasimon disk joylashtirilgan, u quvur o‘qiga perpendikulyar orqaga buriladi va aylana uzunligi bo‘yicha zichlash

moslamasiga siqiladi. Zatvorni boshqarishda uncha katta kuch talab qilinmaydi, ammo u to‘liq ochilganda ustivor emas va ishonchli mahkamlash (fiksatsiya) talab qilinadi. qisman ochilganda, burilish burchagi 10...300 bo‘lganda, tebranishni keltirib chiqaradigan uyurmalar hosil bo‘ladi. Ularni chuqur joylashgan suv o‘tkazuvchi traktlarini to‘suvchi avariya va ta’mirlash zatvorlari sifatida qo‘llaniladi. Diametri 1500 mm li diskli zatvorlar seriyali chiqariladi. Sharsimon zatvorlar (34-rasm, d) po‘lat korpusdan iborat bo‘lib, unda aylanuvchi klapan joylashtirilgan. Silindrik qisqa quvur klapani to‘liq ochilganda keluvchi va ketuvchi quvur qismlarini birlashtiradi. Klapan 900 yonboshga burilganda segment sirtli zichlagich quvur bilan tutashadi va tirqishni zich yopadi. Sharsimon zatvorlar gidroelektronstansiya bosimli quvurlari oldiga quyiladigan ta’mirlash zatvorlari sifatida ishlatiladi. Ularning diametri 500...8000 mm ni tashkil etadi, u 100...300 m bosimlarda ishlaydi. Buriluvchi silindrli zatvorlar (29 - rasm, e) po‘lat korpus ichida joylashgan bir yoki ikkita doiraviy po‘lat silindr ko‘rinishda bajariladi. Zatvor harakatlanuvchi qismi silindrik qoplamaga ega va kesib olingan yuzadan tashqari, butun yuza buylab suvning bosim kuchi aylanish o‘qiga nisbatan momentlar hosil qilmaydi va harakat qilishga qarshilik to‘g‘dirmaydi. Zatvorlar tebranmaydi, istalgan qisman ochilishda ustivor, to‘liq ochilganda qo‘shimcha bosim yo‘qolishlari bo‘lmaydi. Kelajakda asosiy va ta’mirlash zatvorlari sifatida qo‘llash mumkin .

9 - rasm. Suv bosimini zatvor joylashgan korpus orqali inshootga uzatuvchi chuqur joylashgan zatvorlar: а-yassi zadvijkalar; b-diskli; d-sharsimon; e) buriluvchi silindrlik; f-ignasimon; g-konusli; 1-zadvijkaning yopuvchi ponasimon disk; 2- zatvorlar va zadvijkalar uzatmalari; 3-zatvorni zichlash elementlari (bronzali yoki rezinali); 4-baypas; 5,6-mos ravishda diskning yopilgan a ochilgan holatlari; 7- diskning suyriligi va momentning paydo bo‘lishi; 8-sharsimon zatvor qisqa quvuri; 9-segmentli sirtli zichlagich; 10,11-mos ravishda bir valli va ikki valli zatvor vallari; 12vallarning yopilgan holati; 13-A bo‘shliqni ozuqalantiruvchi quvur; 14- ignasimon zatvor korpusi; 15ignasimon zatvorni ko‘taruvchi qirra; 16- qo‘zg‘almas kapsula; 17-ishchi ignali qo‘zg‘aluvchi plunjer; 18-B bo‘shliqdan suv chiqaruvchi quvur; 19-igna cheti orqali A bo‘shliqdagi suv chiqaruvchi mexanik klapan; 20-havo keltiruvchi kollektor; 21,22-mos ravishda atmosferaga va yopiq quvurga suv chiqaruvchi ignasimon zatvor qurilmasi; 23- shikastlanmaydigan quvur devorli kavitatsiya oblasti; 24-konusli zatvor qo‘zg‘almaydigan patrubkasi;

25-konus 27 ni ko‘taruvchi qirra; 26-harakatlanuvchi patrubka; 28-konusli zatvorga o‘rnatilgan nasadka; 29-oqimga havo keltiruvchi tirqish; 30-inshootga o‘rnatilgan so‘ndiruvchi kamera. Ignasimon zatvorlar (29 - rasm, f) po‘lat qobiqdan tashkil topgan bo‘lib, uning ichiga ichi bo‘sh qo‘zg‘almas silindr joylashtiriladi. Ichi bo‘sh silindrdagi bo‘shliq A naycha yordamida yuqori va pastki byeflar bilan birlashadi. qo‘zg‘almas silindr diametri po‘lat qobiq diametridan kichik bo‘lganligi sababli halqasimon bo‘shliq hosil bo‘ladi va undan suv oqimi harakat qiladi. Qo‘zg‘almas silindr ichiga porshen singari harakat qilayotgan qo‘zg‘aluvchi silindr joylashtirilgan. Ikkala silindr orasida halqasimon bo‘shliq B mavjud, u ham naycha yordamida yuqori va pastki byeflar bilan birlashtiriladi. Agar B bo‘shliq esa yuqori byef bilan birlashtirilsa qo‘zg‘aluvchi silindr chapga harakatlanadi, chiqish tirqishi ochilib suv oqimi harakatlanadi. Zatvor ekspluatatsiyasi ishonchli, tebranmasdan ishlaydi, odatda kavitatsiya eroziyasiga uchramaydi, suv sarfini aniq rostlaydi. Suv tashlash va suv chiqarish inshootlarida bosim 800 m gacha va diametri 6500 mm gacha bo‘lganda asosiy zatvor sifatida qo‘llaniladi. Tayyorlash va montaj qilish, hamda narxining yuqoriligi tufayli qo‘llanilishi chegaralangan. Konusli zatvorlar (29 - rasm, g) ba’zida ularni teleskopik zatvor ham deb ataladi. Ular suv o‘tkazuvchi quvur chiqish qismida o‘rnatiladi. U silindrik nasadka ko‘rinishda, qimirlamaydigan qilib bir uchi suv o‘tkazuvchi quvurga va ikkinchi uchi esa konusli ekranga ulanadi, qimirlamagan holda boshqarilib halqasimon tirqishni tashkil etadi. Nasadka bo‘yicha maxsus mexanizm yordamida tashqi halqa siljiydi, u bilan halqasimon fazoviy tirqish ochilishi boshqariladi. Tashqi halqaning eng chekka o‘ng holatida tirqishlar yopiladi va suv chiqishi to‘xtaydi. halqa chap tomonining eng chekka holatida tirqishlar suv chiqarishi uchun bo‘shaydi va suv oqimi bundan halqali jilg‘a ko‘rinishda atmosferaga otilib chiqib pastki byefga tushadi. Suvni ortiqcha sochilib yubormaslik uchun maxsus nasadkalar va so‘ndiruvchi kameralar o‘rnatiladi (29 - rasm, g). Nasadkani zatvor qo‘zg‘almaydigan kichik quvuriga shunday mahkamlanadiki, undan urilib qaytgan

oqim jilg‘alari zatvor o‘qi bo‘yicha yo‘naladi. So‘ndiruvchi kamerani zatvordan keyin o‘rnatiladi. Uning devorlari shakli shunday tanlanadiki, urilib qaytgan oqim jilg‘alari pastki byefga yaxlit oqim bo‘lib tutashishi kerak. Konusli zatvorlar oqimning ajratish zonasi hosil bo‘ladigan K uzelidan tashqari kavitatsiya yemirilishlariga uchramaydi. Konusli zatvorlar bosim 10...20 m dan 250...300 m gacha, diametri 6500 mm gacha bo‘lgan tug‘on suv tashlash, suvdan bo‘shatish va suv chiqarish inshootlarida asosiy zatvor sifatida qo‘llaniladi.

Adabiyotlar: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo‘jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. 9. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P. Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985.

O'xshashlar

Gidrotexnika inshootlari va ularning ishlash sharoitlari

Rostlash inshootlarini modеllashtirish va tadqiqoti

Kanallar va kanallardagi gidrotexnika inshootlari

O’zanlarni kuzatish va o’zan rostlash inshootlarini ishlatish

Qoyamas zaminlardagi past bosimli suv tashlama to`g`onlar