Qoyamas zaminlardagi past bosimli suv tashlama to`g`onlar - Suv xo'jaligi - Referatlar

Qoyamas zaminlardagi past bosimli suv tashlama to`g`onlar

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6246.5 KB

Ko'chirib olish

Qoyamas zaminlardagi past bosimli suv tashlama to`g`onlar Reja: 1. Daryodan suv olish inshootlari. Suv olish inshootlari turlari 2. Suv olish inshooti turini tanlash 3. To`g`onsiz suv olish inshootlari 4. To`g`onsiz suv olishning asosiy turlari 5. Daryodan to`g`onsiz suv olish inshootlari quriladigan joyni tanlash 6. To`g`onsiz suv olish tugunlarining bosh inshootlari 7. Bosh inshoot gidravlik hisobi 8. To`g`on yordamida suv olish 9. Yon tomonga suv olish 10. Frontal suv olish 11. Panjarali-to`g`onli suv olish gidrouzellari 12. Gidrouzel tarkibida suv olish inshootlarining joylashishi. Gidrouzellarni joylashtirishga qo`yiladigan talablar 13. Past bosimli gidrouzellarda inshootlarni joylashtirish 14. To`g`on zamini tayyorlash va unga quyiladigan talablar 15. To`g`on chizmalari. Suv tashlama to`g`onning yer osti qismini shakl va o`lchamlari 16. Tutashtiruv qurilmali devorlar (ustunlar), qirg`oq ustunlari va tutashtiruv devori 17. Zaminning yuk ko`tarish qobiliyatini va to`g`onlarni siljishga qarshi turg`unligini hisoblash

Daryodan suv olish inshootlari. Suv olish inshootlari turlari Suv olish haqida tushuncha. Xo`jalik va ichimlik maqsadlarda foydalaniladigan suv manbalari xilma-xildir, bularga daryolar, daryolardagi va soylardagi suv omborlari, ko`llar, hovuzlar va boshqalar kiradi. Har bir manbadan suv olinganda suv oluvchi inshoot qurilma yoki moslama bilan jihozlanadi va u suvni suv o`tkazuvchi inshootga yoki bevosita iste`molchiga uzatadi. Suv olish inshootlari o`zi oqar va suvni mexanikaviy (nasoslar) ko`tarib beradigan turlariga bo`linadi. Bundan keyin suv manbalardan yoki havzalardan (suv omborlari) suvni bosh va derivatsiya kanallariga, ayrim hollarda novlar va tunnellarga faqat o`zi oqar suv olishga mo`ljallangan gidrotexnika inshootlari ko`rib chiqiladi. Ularni kanallar deb ataymiz. Bunday suv olish inshootlari suvni irrigatsiyaga, yaylovlarni suv bilan ta`minlashga, derivatsiya GES-lariga, hamda o`zi oqar suv olishda va boshqa iste`molchilarga, masalan, issiqlik va atom gidroelektrostansiyalariga va ba`zi bir hollarda xo`jalik va ichimlik suv ta`minotiga qo`llaniladi. Suv olish gidrouzellarining tasnifi. Past bosimli suv olish gidrouzellarni bir nechta asosiy belgilarga ko`ra tasnifga bo`lish mumkin: suv olish manbaining turiga ko`ra-daryo, ko`l, dengiz, sizot suvlari; suv olish inshootdan suvni transportlash sharoitiga ko`ra-o`zi oqar va suvning mexanikaviy ko`tarish (nasoslar orqali); daryo o`zaniga nisbatan joylashuvi bo`yicha-o`zanda va qirg`oqda; cho`kindilarga qarshi kurashishda qo`llaniladigan vositalar turi bo`yicha –yuvuvchi yo`lak bilan, yuvuvchi galereyalar bilan, shag`al ushlovchi bilan, ikki qavatli, oraliq va yon devorlardagi tirqishlar, novlar va shu kabilar bilan. Suv olishning vazifalari . Har qanday turdagi suv olishga quyidagi talablar qo`yiladi: 1) suv iste`moli grafigi asosida manbadan (daryodan) kafolatli uzluksiz suv olishni ta`minlash; 2) tub cho`kundilar, muzlar va suzgichlarni kanalga kirib qolishdan saqlash; 3) suv olish inshootidan suvni o`tkazishda katta bosim yo`qolishiga yo`l qo`ymaslik; 4) suv olish inshooti va uning alohida qismlarini tozalash, yuvish, ta`mirlash vaqtida va avariya holatida ishlashini va to`xtatib

qo`yishni ta`minlash; 5) baliq himoyalovchi va baliq yo`naltiruvchi qurilmalar yordamida baliqlarni qo`riqlashni ta`minlash. Ba`zi bir hollarda suv oluvchi inshootlarga maxsus talablar qo`yiladi, masalan, suv manbasining minimal temperatura va yuqori zichlikka ega bo`lgan qatlamidan suv olinadi. Bundan tashqari suv olish gidrouzeli tarkibiga kiruvchi inshootlar va ularning qismlari gidrotexnika inshootlariga qo`yiladigan mustahkamlik, ustuvorlik, uzoq muddat ishlashi va foydalanishga qulay talablariga javob berishi kerak. Irrigatsiyaga suv olishning o`ziga xos xususiyatlari. Дарёдан ирригация maqsadlarida suv olishda, ko`p hollarda muallaq va tub cho`kindilar kanalga o`tadi. Suv olish tugunlarining vazifasi shundan iborat bo`ladiki, tub cho`kindilarni kanalga o`tmasligini ta`minlash va ularni gidrouzel pastki byefiga tashlab yuborishdir. Kanalga o`tgan muallaq zarralar esa uning bosh qismida o`rnatilgan tindirgichlarda cho`ktiriladi. Suvni maydonga o`zi oqar tarzda o`tkazishda suv sathlari orasidagi bosim yo`qolishi minimal bo`lishini va o`z navbatida suv olish inshootidan suv sarflarini o`tkazishda ham bosim yo`qolishini minimumgacha yetkazishni ta`minlashdir. Irrigatsiya maqsadlari uchun foydalaniladigan daryolar, masalan, O`rta Osiyoda muzliklar erishidan to`yinadi. Bu holda suv iste`moli grafigini daryoning gidrografigi joylashtirilganda unga mos tushadi va oqimni mavsumiy boshqarish uchun suv ombori qurish zarurati tug`ilmaydi. Shu sababli irrigatsiya gidrouzellarining vazifasi kanalga suvni o`tkazish uchun zarur bo`ladigan dimlangan sathni ta`minlashdir. Bir va ikki tomonga suv olish. Suv iste`molchilari qirg`oqning u yoki bu qirg`og`ida joylashgan bo`lishi mumkin. Shuning uchun to`g`onli gidrouzellardan bir tomonga va ikki tomonga suv olish mo`ljallanadi. Ikki tomonga suv o`tkazishni mustaqil ikki tomonga joylashgan suv olish inshooti yordamida amalga oshirish mumkin, ulardan har biri suvni faqat bir qirg`oqqa uzatadi. O`z navbatida suvni ikki tomonga o`tkazishni bir tomonga suv olish orqali amalga oshirish ham

mumkin. Bu holda suv sarfining bir qismi suv tashlash to`g`onida qurilgan dyuker yordamida amalga oshirish mumkin. Suv olish koeffitsiyenti . Suv olish inshootining suv olishi suv olish koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi. U kanalga olinadigan suv sarfining daryodagi suv sarfi nisbati ko`rinishida bo`ladi. Suv olish koeffitsiyenti tub chukindilarning kanalga o`tishiga jiddiy ta`sir qiladi. Suv olish koeffitsiyentining raqamli qiymatlari katta orliqda o`zgaradi; ba`zi bir hollarda u birgacha yetadi – suv manbaidagi hamma suv sarfini suv olish inshooti oladi. O`rta Osiyo va Kavkaz daryolari uchun maksimal suv sarfining minimalga nisbati 100 va undan katta bo`ladi. Suv olish gidrouzellari inshootlari tarkibi. Ularning turlari (to`g`onsiz va to`g`onli) tizimning suv berish usuli, daryoning gidrogeologik va o`zan rejimlari va boshqa ko`pgina mahalliy sharoitlarga bog`liq bo`ladi. Umuman irrigatsiya gidrouzellari asosiy inshootlari tarkibiga suv oluvchi bosh inshoot, suv o`tkazuvchi to`g`onlar, mahalliy materialdan barpo etiladigan ustidan suv o`tkazmaydigan to`g`onlar, yuqori va pastki byeflardan o`zanni rostlovchi dambalar, muz tashlagichlar, tindirgichlar, hamda ko`priklar kiradi. Agar daryodan kompleks holda foydalaniladigan bo`lsa, gidrouzel tarkibiga gidroelektrostansiya binosi, kema o`tkazuvchi shlyuzlar, baliqlarni o`tkazib yuboradigan hamda yog`och oqizish inshootlari ham kiradi. Suv olish gidrouzellarini joylashtirish. Gidrouzellarni joylashtirishda ularning asosiy va ikkinchi darajali inshootlarini o`zaro joylashuvi xalq xo`jaligi va texnik talablarni qondiradigan ushbu inshootlarning birgalikda ishlash sharoitini taminlashi lozim. Gidrouzellarni ratsional joylashuvini tanlash pirovard natijada turli xil variantlarni texnik-iqtisodiy taqqoslash asosida amalga oshiriladi. Bunda ko`proq atrof-muhit himoyasi talablariga rioya etilgan va boshqa bir xil sharoitlarda va eng yuqori texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarda asosiy inshootlar ekspluatatsiyasi ishonchliligi, montaj va ta`mirlash uchun qulay sharoit yaratilgan, material

resurslarni iqtisod qilinishi, kelajakda sug`orishni rivojlantirish ta`minlangan variant tanlab olinadi. I va II sinf gidrouzellar inshootlarini joylashtirish tajribaviy tadqiqotlar natijasida asoslanishi lozim. III va IV sinf gidrouzellar uchun bunday tadqiqotlar faqat ishlab chiqarishda sinab ko`rilmagan sxemalar uchun o`tkaziladi. Gidrouzellarni joylashtirishni ishlab chiqish vaqtida inshootlarning bir vaqtning o`zida ekspluatatsion funksiyalarini bajarilishini imkoniyatlar va texnik maqsadga muvofiqligi; inshootlarni barpo etish va ularni navbati bilan ekspluatatsiyaga topshirish; sug`orish tizimlariga suv uzatish; energiya ishlab chiqarish; qurilish davrida kema va baliqlarni o`tkazib yuborish qarab chiqilishi lozim. Gidrouzel stvori joylashtiriladigan uchastkadagi topografiya va geologik sharoitlar bosimli inshootlar minimal uzunligini; hududni suv bosmasligi, turar joylar va asosiy yordamchi korxonalarni joylashtirish imkoniyatini yaratishni hamda yo`l tarmoklarini barpo etishni; gidrouzel qurilgan hududda landshaft va o`simliklar dunyosi uchun tabiiiy sharoitlarni saqlanishini ta`minlashi lozim. Gidrouzellarni qurish davrida: beton xo`jaligini jamlashni, betonli inshootlarning gruntli inshootlar bilan minimal darajada kesishuvini, barpo etishda materiallari bir xil bo`lgan inshootlarni ixcham joylashtirishni; zaminni mustahkamlash bo`yicha bajariladigan ishlari uchun sharoitlar yaratishni; qurilish suv sarfini to`xtovsiz o`tkazib yuborishni; gidrouzelni eng qisqa muddatlarda barpo etishni; qazima va ko`tarma maksimal balansini va karyer, rezerv, otval va sh.k. lar hajmini qisqartirishni ko`zda tutilishi lozim. Uzluksiz ekspluatatsiya qilishni ta`minlash uchun gidrouzellarni joylashtirishda barcha inshootlarning eng qulay rejimda ishlashiga; ularni navbati bilan ekspluatatsiyaga topshirish imkoniyatini yaratishga; ikkala byefda ham qulay gidravlik rejimni yaratishga, ayniqsa suv toshqinlari va muzlarni o`tkazish davrida; meliorativ tizimlarga tub cho`kindilarni minimal darajada o`tkazishga harakat qilish lozim.

Suv olish inshooti turini tanlash Suv olish inshooti turi mahalliy sharoitlarning belgilariga ko`ra tanlanadi, ularga quyidagilar kiradi: 1) daryodan foydalanish planining qabul qilingan bosh sxemasi; 2) daryodan keladigan suvning umumiy miqdori, olinadigan suvning sarfi va suvning sifatiga qo`yiladigan talablar; 3) daryoning gidrogeologik va o`zanning o`zgarish tartibi, hamda ular bilan bog`liq bo`lgan cho`kindi, muz-shovush va hokazolarga qarshi ko`riladigan chora- tadbirlar; 4) suv olinadigan joydagi daryo uchastkasining xarakteri (baland tog`li, tog`li, tog`oldi, vodiy va delta uchastkalar). 5) inshoot qurish mo`ljallangan joyning gidrologik va gidrogeologik sharoitlari; 6) inshootlarni ishlatish va boshqa mahalliy olimlarni nazarga olib belgilanadi. Suv manbalarining tabiiy rejimini suvdan foydalanish plani bilan bog`lash katta ahamiyatga ega, chunki daryoning suv rejimi bilan suvdan foydalanish planida ko`rsatilgan suv sarfi vaqt bo`yicha turlicha o`zgarib turadi. Agar yilning biror mavsumida daryodagi suv sarfi va uning suv sathi, inshootga olinadigan suv sarfi va suv sathidan ortiq bo`lsa, daryodan suvni to`g`onsiz olish mumkin. Agar daryodagi suv sathi bosh kanalga suv olishni ta`minlasa hamda topografik, gidrogeologik va geologik shart-sharoitlari qulay bo`lib, daryodan olinadigan suv sarfi undagi mavjud suv sarfidan ortiq bo`lsa, to`g`onsiz yon tomonga suv olishga yo`l qo`yiladi. To`g`onsiz frontal suv olish (shporali) suv olish koeffitsiyenti katta (0,2 va undan yuqori) bo`lgan hollarda, hamda daryodagi suv sathi bilan bosh kanalning bosh qismidagi suv sathi ayirmasi farqi yetarli bo`lmagan hollarda qo`llaniladi. To`g`onsiz suv olinganda, albatta, bosh inshoot qurilishi shart. Daryodagi suv iste`molchi uchun yetarli bo`lib, uning suv sathi bosh kanaldagi suv sathidan past bo`lsa to`g`onli suv olish inshootlar qo`llaniladi. Suvni to`g`onsiz olishga nisbatan to`g`on yordamida suv olish ishonchliroq bo`ladi, hamda u qo`yidagi imkoniyatlarni yaratadi:

1) suvdan foydalanuvchilarni turli sharoitlarda suv bilan uzluksiz ta`minlab turishga imkon beradi, hamda daryodan suv olish koeffitsiyentini oshiradi; 2) atrofdagi sug`oriladigan yerlarga nisbatan suv sathini ancha yuqoriga ko`taradi va shu bilan birga bosh kanalning salt qismini qisqartiradi; 3) bosh kanalga tub cho`kindi, shovush va muzlarning kirishiga qarshi ko`riladigan tadbirlarni ishonchli ravishda amalga oshirish uchun zamin yaratib beradi; 4) daryoning bir joyidan ikki tomonga suv olishga imkon beradi. Cho`kindilarga boy daryolardan to`g`on yordamida suv olinganida tub cho`kindilarga qarshi kurashish tadbirlariga e`tibor beriladi. To`g`on oldida suvning tezligi kichik bo`lgani uchun u yerda yirik cho`kindilar cho`kadi va ular maxsus inshootlar orqali davriy yoki to`xtovsiz ravishda pastki byefga o`tkazib yuboriladi. Shu munosabat bilan suv olish inshootlarining turli sxemalari hamda bosh inshootning turli – xil konstruksiyalari vujudga keladi. Bu sxema va konstruksiyalar bir-biridan cho`kindilarga qarshi usullari va cho`kindilarni tutib qoladigan inshootlarning konstruksiyalari bilan farq qiladi. Suv olish inshootini yakuniy tanlash, berilgan tabiiy sharoitdagi qurilishga mos ravishda inshootlarni ishlatish sharoitini, ishlab chiqarish usullari va xalq xo`jaligi tarmoqlarini rivojlantirishni e`tiborga olgan holda, variantlarni texnik-iqtisodiy yo`li bilan bajariladi. To`g`onsiz suv olish inshootlari Umumiy ma`lumotlar . To`g`onsiz suv olish inshooti deb shunday suv olish gidrouzeliga aytiladiki, bunda daryodan suvni texnologik olish jarayoni tabiiy sathlarda amalga oshiriladi. To`g`onsiz suv olish inshootlarini loyihalashdan asosiy maqsad ularda konstruktev va eksplutatsiya usullari yordamida tub chukindilar, muz, muz parchalari, suzgichlarni tarmoqqa o`tmasligiga yo`l qo`ymaydigan va keskin kamaytiradigan gidravlik va eksplutatsiya sharoyetlarini yaratishdan iborat.

Umuman olganda to`g`onsiz suv olish gidrouzellari past bosimli inshootlar, qurilmalar va moslamalar majmuasini tashkil etib, ular suv olishga quyiladigan talablarni hisobga olgan holda suv olish jarayonini bajarilishini ta`minlaydi. Bosh kanalga o`tadigan suv oqimini boshqarish shakli bo`yicha to`g`onsiz suv olish inshootlari boshqarilmaydigan va boshqariladigan turlarga bo`linadi. Boshqarilmaydigan suv olishda bosh kanaldagi suv sathi daryodagi suv sathi o`zgarishiga bog`liq ravishda o`zgaradi. Daryoning minimal suv sathlarida ham kanalga hisobiy sarf o`tishi lozim. Boshqariladigan suv olishda shlyuz-rostlagichlar qo`llaniladi, ular yordamida daryodagi suv sathi o`zgarishidan qat`iy nazar bosh kanalga suv suv iste`moli grafigi asosida o`zatiladi. Tabiiy sharoitlarda daryolarning suv sathlari va sarflari vaqt davomida o`zgarib turadi. Qulay topografik va gidrogeologik sharoitlarda o`zi oqar to`g`onsiz suv olishda daryodagi suv sathi bosh kanaldagi suv sathidan yuqori bo`lishini ta`minlash lozim (4.1-rasm, a). Shu bilan bir qatorda to`g`onsiz suv olishda kanal va daryoning bir-biriga bog`liq bo`lgan suv sathlarida suv iste`moli grafigi daryoning gidrografigiga joylashishi kerak (1-rasm, b). To`g`onsiz suv olishning qo`llanishning qulay sharoitlaridan biri kanalga olinadigan suv sarfi daryo suv sarfining bir qismini tashkil qilishi zarur. Ko`pgina daryolar talablarga javob bermaydi. Sug`orishga muzliklar erishidan to`yinadigan daryolardan to`g`onsiz suv olish mumkin. Chunki ulardan maksimal suv o`tish davri eng yuqori suv iste`moli davriga to`g`ri keladi. To`g`onsiz suv olish daryodagi suv olinadigan joylardagi uchastkalar yuvilishga chidamli, sirpanib tushib ketmaydigan, qirg`oq suv ostida ko`milib ketmaydigan, daryo o`zani turg`un, inshoot oldidagi daryo o`zanida suv girdoblanib oqmaydigan, bosh kanaldan ortiqcha suvlarni tushirib yuboradigan tashlovchi inshootlar bo`lgan joylarda qo`llaniladi.

1 – rasm. To`g`onsiz suv olish qo`llanishi shartlari: a – daryoning gidrografi va suv iste`moli grafigi; b – daryo va kanalning suv sathi o`zgarish grafiklari . To`g`onsiz suv olish inshootlarining konstruksiyalari oddiy, ularni daryoning to`g`ri va egri chiziqli uchastkalarida qurish mumkin. Ularning qurilishi arzon, ularni ishlatish ancha murakkab va qimmat bo`ladi. Shu sababli ularni hamma daryolarda ham qo`llab bo`lmaydi. To`g`onsiz suv olishda kanalga suv bilan birga tub va muallaq cho`kindilar o`tadi. Tub cho`kundilarga qarshi kurashishda har xil usullar qo`llaniladi: 1) suv olishni tabiiy ko`ndalang sirkulyatsiya hosil bo`ladigan botiq uchastkada joylashtirish; 2) suv olish koeffitsiyentini 0,2 gacha chegaralash; 3) M.V.Patanovning sun`iy ko`ndalang sirkulyatsiya hosil qiluvchi oqimni yo`naltiruvchi tizimlarini qo`llash; 4) suv olish ostonasi sathini ko`tarish; 5) daryo o`zanini rostlash; 6) suvni cho`kindilarga uncha boy bo`lmagan yuqori qatlamidan olish; 6) suv olish frontini suv oqimi o`qiga perpendikulyar yoki perpendikulyarga yaqin joylashtirish. Boshqarilmaydigan suv olish bir qator kamchiliklarga ega: 1) kanalga o`tadigan sarfning iste`molchiga beriladigan sarf bilan mos kelmasligi, ya`ni minimal suv iste`moliga kanalga maksimal sarflar o`tishi mumkin; 2) iste`molga nisbatan ortiqcha suvlarni kanallar tizimidan o`tkazish va uni kanalning etak qismidan tashlab yuborish; 3) kanalning o`lchamlarini iste`mol sarfiga emas, balki suv olish inshootidan keladigan maksimal suv sarfiga hisob qilishga to`g`ri keladi; 4) kanal bosh qismining tez loyqa bilan to`lishi uning suv o`tkazish qobilyatini

kamaytiradi va o`z navbatida iste`molga beriladigan sarflarni ta`minlay olmaydi; 5) kanal bosh qismining loyqaga to`lish sababli, cho`kkan cho`kindilarni to`xtovsiz tez olib tashlash talab qilinadi. 6) daryo shaklining muvofiq o`zgarishi sababli suv olish kallagi joylashgan o`rni o`zgaradi, shu sababli qo`shimcha kanallar qurish zarur bo`ladi. Oxirgi paytlarda boshqarilmaydigan suv olish ko`p qo`llanilmayapti mavjud bo`lganlari esa mukammallashgan qilib qayta qurilmoqda. Boshqariladigan suv olish bosh qismida yoki undan ma`lum uzoqlikda joylashgan shlyuz-rostlagichlarga ega, ular yordamida daryodagi suv sathining o`zgarishiga bog`liq bo`lmagan holda suv iste`moli grafigi asosida istalgan vaqtda suvni kanalga o`tishi ta`minlanadi. To`g`onsiz suv olishning asosiy turlari To`g`onsiz suv olish turlari qurilish va ekspluatatsiya tajribalari asosida ishlab chiqilgan sxemalar bo`yicha qabul qilinadi. To`g`onsiz suv olishning asosiy turlariga qo`yidagilar kiradi: bir kallakli boshqarilmaydigan; ko`p kallakli boshqarilmaydigan; bir kallakli boshqariladigan va ko`p kallakli markazlashgan boshqaruvli. Bir kallakli boshqarilmaydigan suv olish . Daryodan ochiq kanal qazib suv olish to`g`onsiz suv olishning eng oddiy turlaridan hisoblanadi, lekin suv olishning bunday oddiy bo`lishi, undan foydalanish ishlarini murakkablashtirib yuboradi (2 - rasm, a). Daryodan suvni istalgan miqdorda olib bo`lmasligi, bosh kanal bosh qismining cho`kindilar bilan tez to`lib qolishi, daryo o`zanining deformatsiyalanish va bosh kanal boshlanish qismining daryoning pastki tomoniga qarab siljishi bu tartibda suv olishning asosiy kamchiliklaridan biridir. Ko`p kallakli boshqarilmaydigan suv olish. Toshqin paytida kanalga juda ko`p suv kirishi bilan birga suv bilan qo`shilib ko`p miqdorda cho`kindilar ham kiradi. Toshqin passaygan sari bosh kanalda cho`kindilar haddan tashqari ko`p cho`kib kanalning bosh qismini to`ldirib qo`yadi natijada, daryoda suv sathi

passaygan vaqtlarda kanalga suv olish mumkin bo`lmay qoladi. Shuning uchun bosh kanalni suv bilan to`xtovsiz ta`minlash maqsadida daryo bo`ylab har xil sathlarda va bir-biridan har xil uzoqlikda joylashgan bir nechta ochiq kanallar qazishga to`g`ri keladi (2 - rasm, d, g) Kallaklar orasidagi masofa daryo nishabligiga ko`ra 1…3 km oraliqda joylashtiriladi. Suv harakati yo`nalishi yuqorisida joylashgan suv olish kallaklari daryoda suv sathi juda past bo`lganda ham bosh kanalga suv o`tishni ta`minlaydi. Kallakning suv o`tkazish qobiliyati bosh kanal maksimal suv sarfidan kam bo`lganligi sababli, bir vaqtning o`zida ikki yoki undan ko`p kallakdan suv olishga to`g`ri keladi. Suv olish kanallaridan tindirgich sifatida ham foydalanish mumkin, unda bosh kanalga tindirilgan suv o`tadi. 2 – rasm. To`g`onsiz suv olish turlari. a- bir kallakli boshqarilmaydigan; b- ko`p kallakli boshqarilmaydigan; d) kanalning bosh qismida joylashgan bir kallakli boshqarilmaydigan; e-kanal bosh qismidan bir-oz uzoqlikda joylashgan bir kallakli boshqariladigan; h-kanal bosh qismidan bir-oz uzoqlikda joylashgan ko`p kallakli boshqariladigan; ye – ko`p kallakli markazlashgan boshqaruvli; i- shporali; 1-daryo; 2- bosh kanal; 3 – irrigatsiya tindirgichlari sifatida foydalaniladigan kanallar; 4- shlyuz-rostlagichlar; 5-yuvuvchi kanal; 6-shpora; 7- cho`kindilarni yuvuvchi tirqish.

Ko`p kallakli boshqarilmaydigan suv olishni qo`llash qo`yidagi sharoitlarni yaratadi: 1) ishlaydigan kanallar loyqa bilan to`lganda zahiradagi kallakni qo`shish yo`li bilan bosh kanalga kerakli, miqdorda uzluksiz suv berishni ta`minlaydi; 2) daryo oqimi bo`yicha yuqorida joylashgan kallaklardan foydalanish yo`li bilan o`zi oqar suv sathini ko`taradi; 3) kanallarni loyqalardan tozalash davrida suv uzatishni to`xtatmaslik; 4) daryo o`zanlari joyi o`zgarganda zaxiradagi kallakni qo`shish bilan bosh kanalga suvni uzatish; 5) bir necha kallaklar ishlatib daryodan har qanday suv sarfini olish mumkin. Ko`p kallakli suv olish oltitagacha joydan amalga oshirilishi mumkin. Ulardan ketuvchi kanallar bosh kanalning bir va bir nechta joyiga birlshtiriladi. Ko`p kallakli suv olish inshootlaridan normal foydalanishda bosh kanalga suv bir yoki ikkita kanal orqali tushiriladi, boshqalari esa shu paytda loyqadan tozalanadi yoki zahirada turadi. Kallakni ishdan to`xtatish uchun gruntli to`siqlardan foydalaniladi, ular loyqa so`ruvchi mexanizmlar yoki yer qazuvchi mashinalar yordamida hosil qiladi. Kallaklarni ishga tushirishda esa to`siq olinadi yoki yo`naltirilgan portlatish yordamida buzib tashlanadi. Bu kanallarni ularda suvning kichik tezligiga va oqimning loyqaligi kamayishiga erishib tindirgich sifatida foydalanishi maqsadga muvofiq. Bunday tindirgichlar gidromexanizatsiya vositalari yoki yer qazuvchi mashinalar bilan tozalanib turiladi.

3 - rasm. Suv olish kallaklarini daryo oqimi yo`nalishi bo`yicha siljishi: 1-daryo, 2- kanal, 3-loyqa to`planish zonasi; 4-yuvilish zonasi Daryoning mustahkam bo`lmagan yuviladigan qirg`oqlarida joylashgan boshqarilmaydigan suv olish kallaklarining yuvilishi va kanal o`zanlarini loyqa bosishi va oqim tezligi strukturasining o`zgarishi natijasida deformatsiyalanishi hosil bo`lib, kallaklarni siljishiga sabab bo`ladi. Kanaldagi suv oqimi tezligi daryonikidan kichik, shuning uchun kanalning boshlanish uchastkasida juda tez loyqa to`planadi. Suv olish kanalining yuqori qirrasidan so`ng kanalda tub cho`kindilarni olib keluvchi girdoblar hosil bo`ladi va bu yerda muallaq cho`kindilarni cho`kishi natijasida sayoz joylar hosil bo`ladi (3 - rasm). Suv oluvchi kanalning pastki qirrasi jadal yuviladi. Buning natijasida kanalning boshlang`ich to`g`ri chiziqli uchastkasi suv olish nuqtasidan keyin egrilanadi, bu egrilanish kanalning oqimi harakati bo`yicha pastga jiljiydi. Suv olish nuqtalarining daryo oqimi bo`yicha pastga siljish jarayoni tez sodir bo`ladi. Tajribalar shuni ko`rsatdiki irrigatsiya kanllarining suv olish nuqtalari mavsumda 100 m va undan ortiq siljiydi. To`g`onsiz suv olishda kallaklarning siljishiga yo`l qo`ymaslik uchun, unga tutashgan daryo qirg`og`i va tubi mustahkamlanadi. Bir kallakli boshqariladigan suv olish. Bunday turdagi suv olishda bosh kanalga olinadigan suv sarfi shlyuz-rostlagichlar bilan boshqariladi. Shlyuz- rostlagich joylashuvining ikkita sxemasi qo`llaniladi – daryoning suv sathi bilan kesishgan qirg`og`ida va qirg`oqdan bir-muncha uzoqdagi masofada (2-rasm, v, g). Birinchi sxema daryoning mustahkam va ustuvor bo`lgan qirg`oqlarida va yuvilmaydigan o`zalarida qo`llaniladi. Ikkinchi sxema daryo o`zani siljiydigan va qirg`oqlari tez yuviladigan joylarda foydalaniladi. Ikkinchi sxema bo`yicha suv shlyuz-rostlagichga bir kallakli boshqarilmaydigan suv olishdagi hamma kamchiliklarga ega bo`lgan suv oluvchi kanaldan uzatiladi. Demak, bosh kanalga suvni uzatishda sarfni boshqarish imkoniyati bo`lsada, u suv oluvchi kanal va uning kallagi ishlashiga bog`liq bo`ladi. Suv oluvchi kanaldan tindirgich sifatida foydalanilganda bosh kanalga suv

uzatish sifati yaxshilanadi. Ko`p kallakli boshqariladigan suv olishni qo`llanilishi (2 - rasm, f) yuqorida keltirilgan kamchiliklarni qisman bo`lsada bartaraf etadi. Ko`p kallakli markazlashgan boshqaruvli suv olish. Bunday suv olish (2 - rasm, ye) daryoning mustahkam bo`lmagan va o`zan joyini o`zgartiradigan uchastkalarida qo`llash mumkin. Ko`p kallakli markazlashgan boshqaruvli suv olish bir necha alohida ishlaydigan suv oluvchi kanallardan tashkil topib, ular daryodan olinadigan suvni bitta shlyuz-rostlagichga keltiriladi (4 - rasm). Suv oluvchi kanallar uzunligi ikki va undan ortiq kilometrni tashkil etadi. Shlyuz-rostlagich ikki qavatli bo`lib, uning ustki qavati orqali suv bosh kanalga va pastki qavati orqali yuvish kanaliga beriladi. Toshqin vaqtlarida bosh kanalga bitta kanal orqali cuv beriladi va qolganlarining bosh qismida dambalar o`rnatilib berkitib qo`yiladi. Daryoda suv kam bo`lib, suv sathi pasaygan vaqtlarda bir nechta kanallar ishlaydi. 4 - rasm. Ko`p kallakli markazlashgan boshqaruvli to`g`onsiz suv olish: 1-yuvuvchi oraliqlarning zatvorlari; 2-tubdagi yuvgich; 3-keluvchi kanallar; 4- yuqori oraliqlarning zatvorlari; 5-bosh kanal; 6-yuvuvchi kanal. Suv oluvchi kanallarda cho`kib qolgan cho`kindilar inshoot tubidagi yuvuvchi tirqishlar orqali yuvuvchi kanalga, so`ngra daryoga tashlab yuboriladi. Yuvish vaqtida Bosh kanalga suv o`tadigan oraliqlar berkitiladi, suv esa tizimga boshqa

suv olish kanali orqali beriladi. Suv oluvchi kanallarning har biri bir vaqtning o`zida tindirgich sifatida ham ishlaydi. Buning uchun berilgan tezlik bo`yicha, ortiqcha loyqani cho`ktirishni ta`minlovchi uning uzunligi aniqlanadi. Kanal tindirgichlarni tozalash navbat bilan gidravlik usul va mexanizmlar yordamida amalga oshiriladi. Kanalga uzluksiz suv berishni ta`minlash uchun kanallardan bittaikkitasi ishga tushirildi. Bu vaqtda qolgan kanallarning kallaklari gruntli to`siq bilan to`siladi. Ishlaydigan kanalni loyqa bosgandan keyin uni tozalash uchun berkitiladi, boshqa kanalni esa ishga qo`shiladi. Suv iste`moli grafigi asosida suvni uzluksiz ta`minlash uchun bu kanalni ishlash davrida loyqa bosgan kanal tozalangan va ishga qo`shishga tayyor bo`lishi kerak. Shporali suv olish. Daryoning past suv sathlarida undagi sarflari kam bo`lganda to`shg`onsiz suv olish ishlashi ancha murakkablashadi. Ba`zi bir paytlarda hisobiy sarflarni kanalga uztish imkoni umuman bo`lmaydi. Bunday hollarda shporali turdagi suv olish qo`llaniladi (2 - rasm, h). Asosiy ish mohiyatiga ko`ra bu usul to`g`onsiz va to`g`on yordamida suv olish inshootlari o`rtasida turadi. Aniq qilib aytilganda, shpora to`g`on elementlaridan biri deb hisoblanishi mumkin, chunki to`g`onning vazifasi suv sathini ko`tarish bo`lganidek, shpora ham suv sathini ko`tarish uchun xizmat qiladi. Shpora egri chiziqli damba ko`rinishida bo`ladi, uning bir uchi suv olish kallagi bilan tutashadi, ikkinchisi esa daryo oqimi yuqorisi bo`ylab joylashgan qarama- qarshi qirg`oqqa tiraladi. Shporaning boshqa sxemasi ham qo`llaniladi, ba`zan u qarama-qarshi qirg`oqqacha yetmay daryo o`zanida tugaydi. Damba yuqorisi daryo minimal suv sathidan baland qilib joylashtiriladi. Daryo o`zani shpora bilan to`silganda hamma suv sarfi kallakka yo`naltiriladi va bir vaqtning o`zida suv sathi ko`tariladi, buning natijasida suv olish kallagi daryo oqimiga teskari yo`nalish bo`ylab yuqoriga siljiydi. Bosh kanalga olinmay qolgan ortiqcha suvlarni chiqarib yuborish va suv olish oldidagi tub cho`kindilarni daryo o`zanidan qisman yuvish uchun shporaning kallak bilan tutashgan qismida yuvish

tirqishlari o`rnatiladi. Daryodan katta suv sarflari o`tganda suv shpora ustidan quyiladi, buning natijasida u buzilishi mumkin. Daryodan to`g`onsiz suv olish inshootlari quriladigan joyni tanlash Suv olish inshootlari quriladigan joyni tanlash muhim ahamiyatga ega. Inshootning umumiy joylashuvi uning ish sharoitiga va o`zanda qanday joylashishiga bog`liq. Suv olish inshootini loyihalash, uni ko`rish va ekspluatatsiya qilish bilan bog`liq bo`lgan kurilish o`rnini tanlash va qator texnik – iqtisodiy masalalarni hal qilish uchun tekshiruv va qidiruv ishlariga oid materiallar mavjud bo`lishi kerak. Daryoning suv turg`un holda oqadigan, qirg`oq va tublari mustahkam, yuvilmaydigan, cho`kindilar cho`kmaydigan uchastkalari qurish uchun eng qulay joy hisoblanadi. Agar qurilish uchun tanlangan uchastka bo`sh gruntlardan tashkil topgan bo`lsa va bu suv oqimi shu yerdan turg`un holda emas, balki o`zgarib oqadigan bo`lsa, suv oqimini yo`naltiruvchi dambalar qurilib, uning yuviladigan tomonini chidamli materiallar bilan mustahkamlab qo`yiladi. Suv olish inshootlarini qurish uchun noqulay joylar: 1) inshoot quriladigan joydan yuqorida tub cho`kindilarni qo`zg`atib yuboradigan ostonalar va cho`kindilarga boy daryo irmoqlari qo`yiladigan yer yaqin bo`lgan joylar; 2) inshoot quriladigan joydan pastda o`zan nishabligi kichik bo`ladigan joylar, bu holda uning cho`kindilarini oqizish qobiliyati kichik bo`ladi va inshootdan pastdagi uchastkani cho`kindilar bosadi; 3) o`zanning inshootdan yuqori qismida suv osti muzlari hosil qiladigan suv tez va yoyilib oqadigan joylar. To`g`onsiz suv olishda inshoot bunday uchastkalarning past tomonida qurilmasligi lozim. To`g`onli suv olishda esa bunday uchastkalarni suvga bostirib yuborishga intilish zarur. Suv olish inshootlarni daryoning to`g`ri va egri uchastkalarida qurish mumkin. Bu inshootlar bosh kanalni zararli cho`kindilarning kirishidan saqlashi zarur. Shuning uchun suv olish inshootlarini qurishda bosh kanalga cho`kindilarning kam

kirishini ta`minlaydigan inshoot quriladigan joy tanlash masalasiga alohida ahamiyat berilishi zarur. 5 – rasm. Daryoning botiq qirg`og`ida bosh suv oluvchi inshoot joylashgan joyini tanlash: a) yon tomonga suv olishda; b- frontal suv olishda. Suv olish uchun eng qulay joy daryoning botiq qirg`og`i hisoblanadi. Chunki bu yerda o`zanni egrilanishi hisobiga sirkulyatsiya oqimlari hosil bo`lib tub cho`kindilar qarama - qarshi bo`lgan qavariq qirg`oqqa yo`naladi. Bu hodisadan samarali foydalanish maqsadida suv olish inshootni o`zanning botiq qirg`og`idagi eng chuqur yuviladigan yerida joylashtirish kerak. Professor M.V. Daneliyaning tavsiyasiga ko`ra egri chiziqli uchastkadagi suv olishda quyidagi tavsiyalarga amal qilish lozim: 1) yon tomonga suv oluvchi inshoot (5 - rasm) qavariq qirg`oqdan o`tkazilgan 1-3 o`rinmani toshqinning 1…5% taminlanishidagi botiq qirg`oqning suv chizig`i bilan kesishgan 3 nuqtadan pastda joylashtiriladi. 2) botiq qirg`oqning 2-3 uchastkasidagi uzunligi qo`yidagi formula-dan aniqlanadi: L 2 − 3 = π R arccos / r R /180 0 (4.1) 3) frontal suv olish (5 - rasm, b – 0 - 3 radial kesimga normal joylashtiriladi. 4) to`g`onli suv olish gidrouzellarida to`g`on joylashgan joy botiq qirg`oqqa (oqim o`zagiga) normal joylashtiriladi.

Suv olish inshootlari quriladigan joy variantlarni texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini solishtirish yo`li bilan tanlab olinadi. To`g`onsiz suv olish tugunlarining bosh inshootlari Bosh inshoot konstruksiyasi gidrogeologik va daryodan olinadigan suv sarfiga, daryodagi suv sathining o`zgarish chegaralari, inshootni ekspluatatsiya qilish sharoitlari, qurilishning mahalliy sharoitlari, daryodagi o`zanning qayta shakllanishi, qattiq oqim rejimiga va boshqalarga ko`ra tanlanadi. Daryodagi suv sathining tushishiga ko`ra rostlagich ochiq yoki diafragmali turda loyihalanadi. Rostlagich ostonasi bir xil va uning har xil oraliqlarida boshqa belgisida bo`lishi ham mumkin. Ostona sath belgisi suv kamchil davrlarida suv olishni ta`minlash sharoitlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi, lekin daryo tubining yoki keluvchi kanalning o`rtacha sath belgisidan past bo`lmasligi kerak. Bosh rostlagich oldidagi oqim tezligini 0,8...1,5 m/s oralig`ida qabul qilinadi. Bosh rostlagich markazlashgan boshqaruvli kanal-tindirgichli ko`p kallakli suv olishda kanallarning har biri uchun mustaqil tirqishga ega bo`lib, bu iste`molchiga bitta va bir necha kanal orqali suv berish imkonini yaratadi (4 - rasm). bunday rostlagich ikki qavatli konstruksiyaga ega: yuqori qavatdagi tirqishdan suv kanal- tindirgichdan bosh kanalga, pastki qavat tirqishidan tubdagi yuvgichlarga va suv olish joyidan pastga daryoga tashlanadi. Bunda rostlagich tagiga joylashgan yuvgich ostonasi sath belgisi va o`lchamlari konstruktiv qabul qilinadi, so`ngra nazorat qilish va ta`mirlash ishlarini olib borishda kiradigan yo`llar qulay bo`lishini hisobga olgan holda hisobiy suv sarflarini o`tkazish tekshirib ko`riladi. Ochiq turdagi rostlagich va suv tashlash inshootdan tashkil topgan bosh inshoot sxemasi 6 - rasmda keltirilgan. Bunday bosh inshoot kanaltindirgichli markazlashmagan suv olishda, hamda tugunda yuvuvchi-tashlovchi inshoot ochiq turda bo`lganda suvni frontal olishda qo`llaniladi. Suv tashlash inshooti ostonasi rostlagich ostonasidan 1...1,5 m pastda o`rnatiladi va yuvishni samaradorligini

oshirish, tub cho`kindilarini ushlab qolish va ularni tashlab yuborish uchun rostlagich oldida ostona o`rnatiladi. 6 - rasm. Tashlamali bosh inshoot plani (a) va fasadi (b): 1-kanal tndirgich; 2-rostlagich; 3-bosh kanal; 4-tashlama kanal; 5-suv tashlash inshooti; 6ostona; 7-zatvorlar. Bosh inshoot gidravlik hisobi Bosh inshootni gidravlik hisoblash natijasida hisobiy suv sarfini o`tkazish uchun inshootning kengligini va shuningdek, bosh kanal va daryoning inshootga yaqin yerlariga zarar keltirmaslik shartlari aniqlanadi. Hisoblar bo`yicha tirqishning kengligi aniqlanadi, byeflarning tutashish rejimi tekshiriladi va inshootning balandlik bo`yicha o`lchamlari belgilanadi. 7 - rasm. Tizimni ishlash davrida daryodagi va bosh kanaldagi suv sathlarining qo`shma grafiklari. Gidravlik hisoblar uchun quyidagilar berilgan bo`lishi kerak:

1) tizimni ishlash davrida hisobiy yil uchun yil davomida daryodagi suv chuqurliklarining (yoki suv sathlarining) o`zgarish grafigi H1 = f t, suv chuqurliklari olinadigan sarflar egri chiziqli bog`lanishi Q = f H(1); 2) tizimning ishlash davrida yil davomida bosh kanaldagi suv chuqurliklarining (yoki suv sathlarining) grafigi h = f t v suv chuqurliklari va olinadigan sarflar egri chiziqli bog`lanishi Q = f h; 3) suvni kanalga kelish burchagi; 4) bosh inshootning yakuniy konstruktiv tuzilishini qabul qilish (tirqishlar soni, oraliq devorlarning planda ko`rinishi, kirish ostonasining shakli, suzgichlarni ushlab qoluvchi panjaraning, shandor devorining, diafragmaning va boshqalarning joylashuvi). Bosh inshoot tirqishlari kengligini aniqlashda daryodagi suv sathini tabiiy sarfiga to`g`ri keladigan qilib emas, balki undan olinayotgan suv sarfini hisobga olingan holat uchun ya`ni H1 emas H2 uchun qabul qilish maqsadga muvofiqdir. Daryo uchun H1 = f t( ) va Q = f H( 1) kanal uchun h = f t( ) va Q = f h( ) ma`lum bo`lganda Q1 va Q ni ayirib tashlab daryo stvoridagi vodoslivning pastki qismining oxiri oldida H1 chuqurlikni aniqlash mumkin. So`ngra, daryodagi suv chuqurligi (yoki suv sathlari) grafigi H2 = f h tizimni ishlash vaqtida quriladi va unga ana shu davr uchun H2 bilan umumiy nolga keltirilgan bosh kanaldagi suv chuqurliklari qo`yilib, bosh inshootning kengligini aniqlash imkonini beradigan ma`lumotlar olinadi. Bosh inshoot kengligi olinadigan sarfning miqdori daryo va kanal suv sathlari orasidagi farqqa bog`liq bo`ladi. Agar bu farq bo`lmasa, bu davrda to`g`onsiz suv olishda daryodagi suv sathi talab qilinadigan sarfni olishga imkon bermaydi. Inshoot tirqishi kengligini aniqlash uchun qo`shma grafiklaridan oldindan suv olishning kritik davrlaridagi (masalan, 1,2,3 nuqtalar) suv sarflarining kichik ayirmalari z z z1, 2, 3 tanlanadi. Chunki ko`riladigan davrlarda kanalga har xil sarflar olinadi, ulardan qaysi biri hisobiy bo`lishi no`malum. Shuning uchun tirqish kengligi barcha tanlangan holatlarda aniqlanadi va loyihada ularning ichidan kattasi qabul qilinadi.

Bosh inshoot gidravlik hisobi irrigatsiya tarmoqlaridagi inshootlarning gidravlik hisobidan farq qilmaydi va yon tomonga joylashgan ochiq turdagi tirqishdan oqim ko`milib o`tadigan keng ostonali vodosliv suv sarfi formulasi bo`yicha olib boriladi. Daryoning yuqori suv sathllarida suv shandorlar orqali va so`ngra zatvor ostidan o`tadi. To`g`on yordamida suv olish Umumiy ma`lumotlar va qo`llanish shartlari . Daryodagi tabiiy suv sathlari iste`molchilarga o`zi oqar suv sarfini uzatish uchun yetarli bo`lmagan vaqtlarda to`g`onli suv olish gidrouzellari qo`llaniladi. Suv olish gidrouzellaridagi to`g`on daryodagi suv oqimini to`sib, yuqori byefdagi suv sathini ko`taradi. Suv dimlash to`g`onlari suv sathini o` qadar baland ko`tarmasdan daryodan kafolatlangan suv olish, sug`orish shaxobchalariga zararli cho`kindilarni o`tkazmaslik, suv energiyasidan foydalanish, suv transporti qatnovini yaxshilash hamda sug`orish dalalarini suv bilan ta`minlash uchun quriladi. To`g`onli suv olish quyidagi hollarda qo`llaniladi: 1) o`zi oqar bosh kanal salt uzunligini qisqartirish iqtisodiy jihatdan afzal bo`lsa; 2) suv olish koeffitsiyenti katta bo`lganda ikkala qirg`oqdan ikki tomonga suv olishda; 3) bir tomonga suv olishdan, masalan, kema qatnaydigan daryolardan ma`lum miqdorda suv olinganda gidrouzel hududida kema qatnovini yomonlashtirganda; 4) gidrouzel joylashgan yerdan yuqorida muz parchalari hosil bo`lishiga va oqim loyqaligini ko`payishiga sabab bo`ladigan daryoning tez oqadigan joylari, busag`alar mavjud bo`lganda. To`g`onli suv olish gidrouzelini qurish olinadigan suv sifatini ancha yaxshilaydi. Irrigatsiya, yaylovlarga suv chiqarish va derivatsiya gidroelektrostansiyalari uchun mo`ljallangan suv olish gidrouzellari tarkibiga suv olish bilan bir qatorda quyidagi inshootlar kiradi: 1) suv tashlash to`g`oni; 2) mahalliy materiallardan barpo etiladigan ustidan suv o`tkazmaydigan to`g`on; 3) suv oqimini inshootga yo`naltiruvchi dambalar yoki har xil yo`naltiruvchi inshootlar; 4) bosh suv oluvchi

inshoot; 5) loyqa yuvuvchi qurilmalar; 6) xizmat ko`rsatish ko`priklari va tindirgichlar. Daryoning oqimi bir vaqtning o`zida gidroenegetikaga ham foydalanilsa gidrouzel tarkibiga gidroelektrostnatsiya, kema qatnaydigan daryolarda-kema o`tkazuvchi shlyuzlar, baliqlarning uvildiriqlarini sochish uchun o`tadigan daryolarda-baliq o`tkazuvchi inshootlar kiradi. Suv tashlovchi to`g`onlar past bosimli qilib bajariladi va ularning suv qo`yilish fronti o`lchamlari oqimni yo`naltiruvchi dambalar bilan chegralangan turg`un o`zan bilan muvofiqlashtirilgan bo`lishi kerak. Bu o`zanni joyini o`zgartirishini oldini olish va to`g`on oldida orolchalarning hosil bo`lishiga yo`l qo`ymaydi, hamda undan maksimal suv sarflarini o`tkazishni ta`minlaydi. Yon tomonga suv olish Kanalga yon tomondan suv olishda suv oluvchi inshoot siftida ochiq yoki diafragmali inshootlar qo`llaniladi. Suv oluvchi inshootning o`qi gidrouzelga keladigan asosiy oqim o`qiga to`g`ri yoki o`tmas burchak ostida joylashtiriladi (8 - rasm). Yon tomonga suv olishda burchak 130...1400 dan oshmasligi kerak. Cho`kindilar to`g`ondagi tirqish orqali qirg`oqqa joylashgan tirqishlar va qurilmalar, oraliq devorlardagi tirqishlar, to`g`on tanasidagi ochiq kanallar va shu kabilar bilan yuviladi. Yon tomonga suv olish gidrouzellari daryoning to`g`ri va egri chiziqli uchastkalarida quriladi.

8 - rasm. Yon tomonga suv olishni joylashuv sxemalari: a - to`g`ri burchak ostida; b - o`tmas burchak ostida. Yon tomonga to`g`onli suv olishda cho`kindilarga qarshi kurashish uchun ko`ndalang sirkulyatsiyadan foydalaniladi, uni loyqalatish uchun maxsus konstruksiyalar qo`llaniladi: sirkulyatsiya hosil qiluvchi tirqishlar orqali yuvadigan ostonalar (qiyshiq yo`naltirilgan, egri chiziqli, uzunligi bo`yicha siniq chiziqli pog`onalar va boshqalar); tub cho`kindilarni tutgich yuvuvchi galereyalar; yuvgichlar bilan jihozlangan oraliq devorlar va boshqalar. Cho`kindilarni yuvish sharoitlari bo`yicha yon tomonga suv olish gidrouzellari frontal va yon tomonga yuvish bilan farqlanadi. Cho`kindilarni to`g`ondagi tirqish orqali frontal yuvib yon tomonga suv olish (9 - rasm). Yuqori byefda cho`kib qolgan cho`kindilarni to`g`onning bosh inshootga yondoshib turgan tirqishlar orqali yuvish konstruktiv jihatdan ancha qulay hisoblanadi (9 - rasm, a). Daryodan bu tartibda suv olish bilan suvda oqib keladigan cho`kindilarning oqim strukturasiga ta`sir qilib bo`lmaydi, buning natijasida cho`kindilarga qarshi kurash choralari ancha murakkablashib ketadi. Cho`kindilarga qarshi kurashish maqsadida bosh inshoot ostonasining daryo tubiga nisbatan bir oz baland qilib qurilishi cho`kindilarning oqish rejimini o`zgartira olmaydi. Shu tartibda suv olinganida yuqori byefni, shu jumladan ostona oldini cho`kindilar bosib qoladi,

natijada mayda va yirik cho`kindilar kanalga kira boshlaydi. Bundan tashqari cho`kib qolgan cho`kindilarni yuvish uchun juda ko`p suv sarf qilinadi. Cho`kindilarni yuvish vaqtida suv loyqalanib bosh kanalga cho`kindilar yana ko`proq kira boshlaydi. Shu sababli cho`kindilarni yuvish vaqtida bosh inshootning zatvorlari berkitib qo`yiladi va bosh kanalga suv o`tkazishni vaqtinchalik to`xtatib qo`yiladi. Agar inshoot oldidagi daryodagi suv oqimiga nisbatan 200…300 burchak hosil qilib cho`kindi ushlab qoladigan ostona yoki nov o`rnatilsa, kanalga cho`kindi kamroq tushadi. Inshootga yirik cho`kindilarning kirishini kamaytirish maqsadida A.V.Troitskiy inshoot ostonasi bilan baravar qilib gorizontal tokcha o`rnatishni tavsiya qilinadi. Bu tokcha suv oqimini ikki qatlamga ajratadi, cho`kindilari oz ustki qatlam inshootga kiradi, cho`kindilarga boy pastki qatlam gorizontal tokcha ostidagi tirqishlar orqali pastki byefga o`tib ketadi (9 - rasm, b) 9 - rasm. Cho`kindilarni frontal yuvib yon tomonga suv olish: 1-bosh inshoot; 2-kirish ostonasi; 3-to`g`on; 4-yuvish tirqishlari; 5-kanal; 6-panjara; 7-suv qabul qilgich zatvorlari; 8-nov (akveduk); 9-gorizontal tokcha. Bunday inshootlarning ishlashi bo`yicha olib borilgan tadqiqot ishlari bu qurilma yordamida inshootga olinadigan suvni yirik cho`kindilardan butunlay ozod qilmasligi ko`rsatadi. Buning sababi shundaki, gorizontal devor suv oqimining ichki strukturasiga ta`sir qilmaydi, balki uni sun`iy ravishda ikki qatlamga ajratadi.

Uncha katta bo`lmagan suv sarflari uchun prof V.G.Ayvazyan oraliq devorlar orqali suv olishni taklif etdi, unda suv olish oraliq va yon devorlarda vertikal o`rnatilgan panjarali suv qobul qilgich orqali amalga oshiriladi (9 - rasm, d). So`ngra maxsus galereyalar suvni qirg`oqqa chiqadigan novlarga o`tkaziladi. Suv qabul qiluvchi tirqishlarni barcha oraliq va yon devorlarga yoki ularning bir qismiga joylashtiriladi. Bu tirqishlarning soni bitta galereyadan o`tkaziladigan suv sarfi (6 m3/s gacha) bo`yicha aniqlanadi. Tirqish yuqorisi NDS dan 0,1...0,3 m, pastki qismi esa suv tashlash to`g`oni ostonasidan kamida 1,5 m baland qilib joylashtiriladi. Tirqishdan keladigan suv o`tkazuvchilar kengligi 1,5...3 m li ko`ndalang kesimli galereyalar bilan ravon tutashtiriladi. Galereyadagi oqim tezligi suv bilan kiradigan hamma cho`kindilarni transportlashni ta`minlashi kerak. Galereyadagi oqim rejimi bosimsiz qabul qilinadi. Galereyalarni ishdan to`xtatish uchun ularni oxirida yassi zatvorlar mo`ljallanadi. Galereyadan suv suv yig`uvchi novlarga o`tadi, nov tubi bilan galereya tubi pog`ona (ustup) bilan tutashtiriladi, chunki nov bo`ylama nishablikka ega, gelereyaning hamma tirqishlari esa bir xil sathda joylashgan. Oraliq devorlardagi (ularning bir tomonidan) yoki yon devorlardagi tirqishlar kirish yuzasi quyidagi formuladan aniqlanadi: ω кир = Q кан / ( n ϑ кир ) (4.2) bunda Q кан - kanalga o`tadigan maksimal sarf; n - suv qabul qiluvchi tirqishlar soni (har bir oraliq devorda ular ikkita bo`ladi); ϑ kir -tirqishga kiradigan tezlik, 0,5...1 m/s qabul qilinadi. Tirqish kirish yuzasining ikkita o`zgaruvchan o`lchamidan-Vkirva hkir dan biri beriladi, odatda bu suv chuqurligi bo`ladi uni 2 m dan kam qabul qilmaslik tavsiya etiladi. Suv qabul qilish tirqishiga kirishdagi bosim yo`qolishi oqim ko`milib o`tadigan keng ostonali vodosliv formulasidan aniqlanadi. (4.3)

bunda p = S /(S +d) - oraliqlar koeffitsiyenti [bunda S -panjara oraliqlari (sterjenlar o`rtasidagi juda tor tirqish), 5...15 mm ga teng; d -panjara sterjenlarning qalinligi, 8...10 mm ga teng]; δ - suvni tirqishga yon tomondan kelishini hisobga oluvchi koeffitsiyent (jadvaldan olinadi); burilish 900 da δ = 0,86; &#55297;&#56361; - siqilish koeffitsiyenti; φ -tezlik koeffitsiyenti; zkir - kirishdagi bosim yo`qolish. Panjarada o`tishdagi bosim yo`qolishi A.R.Berizinskiy formulasi bo`yicha aniqlandi: bunda ß - raqamli koeffitsiyent, qirralari dumaloqlangan to`g`ri burchakli shakldagi sterjenlar uchun 0,318 ga teng; a - panjara sterjenlarning balandligi, 40...70 mm ga teng. Oraliq va yon devorlardagi galereyalar oqimning tekis harakat formulasi bo`yicha hisoblanadi. Bunda yon devor gelereyasidagi sarf, oraliq devor galereyasidagi sarfdan ikki marta kichikligini hisobga olish kerak. Odatda galereyadagi tezlik ϑ gal beriladi, uni 1,5...2,5 m/s ga teng deb qabul qilinadi. Shunda galereya yuzasi quyidagiga teng bo`ladi. (4.5) Galereyadagi suv chuqurligi, kirishdagi suv chuqurligiga teng yoki undan katta qabul qilinishi mumkin. Katta chuqurlikdan kichik chuqurlikka o`tish pog`ona (ustup) bilan bajariladi. Gelereyada suv chuqurligini oshishi oraliq devor kengligini kamaytirishga imkon beradi. Galereyaning qabul qilingan chuqurlik bo`yicha uning kengligi (4.6) Galereyaning nishabligi SHezi formulasidan aniqlanadi.

(4.7) Galereya uzunligi l gal bo`yicha bosim yo`qolishi quyidagiga teng bo`ladi. z гал = i гал гал l (4.8) Galereya boshida va oxirida burilishlardagi bosim yo`qolishi quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi. bunda r - burilish radiusi, chizmadan olinadi; α - burilish burchaki. Oraliq va yon devorlarga tayangan nov (akveduk) oqimning tekis harakat formulasi bo`yicha hisoblanadi. Novda berilgan tezliklar (1,5...2 m/s) bo`yicha oldin uning yuzasi, so`ngra esa har bir uchastkalarda (oraliqlarda) bosim yo`qolishi aniqlanadi. Nov sarfi o`zgaruvchan bo`ladi, yana oraliq devordan oraliq devorga o`tishga o`zgaradi. Hisoblar asosida nov uzunligi bo`yicha bosim yo`qolishi quyidgiga teng bo`ladi. (4.10) bunda inov - nov nishabligi, nov uzunligi bo`yicha u doimiy bo`lish ham mumkin va uning alohida uchastkalari (oraliqlari) bo`yicha o`zgaradi ham; l1 , l2 , ..., ln - oraliq devorlar o`qlari oralig`idagi nov alohida uchastkalari uzunligi. Galereyadan novga chiqishidagi bosim yo`qolishi quyidagi formuldan hisoblandi. (4.11) Nov uzunligi bo`yicha bosim yo`qolish znov (4.7) va (4.8) formulalar bo`yicha aniqlanadi. Bosim yig`indisi ∑ z z = кир + zпан + zгал + zбур + zнов + zчик (4.12)

Kanaldagi suv sathi belgisi ˅ СС =˅ HDC −∑ Z (4.13) Cho`kindilarni qirg`oqdagi qurilmalar orqali yon tomonga yuvib yon tomonga suv olish. Tub cho`kindilarning inshootga kirishiga qarshi kurashish maqsadida oqimning gidravlik strukturasidan foydalanishning turli variantlariga asoslanib ko`pgina inshootlar qurilgan. Bosh inshoot ostonasi yon tomoni tubining butun kengligi bo`yicha joylashtirilgan yoki yuvish galereyali orqali yon tomonga suv olish inshootlari keng tarqalgan (10 - rasm, a). Bunday inshootlarni mukammal deb bo`lmaydi, chunki suv oqimi to`siqni suyrilib o`tish davrida hosil bo`ladigan sirkulyatsiya oqimlari natijasida yirik cho`kindilar yon tomondagi suv olish inshootiga o`tib ketadi. 10 - rasm. Cho`kindilarni yon tomonga yuvib yon tomonga suv olish: 1-bosh inshoot; 2-kanal; 3-tubdagi yuvgichlar; 4-to`g`on; 5-kirish ostonasi; 6- avankamera; 7avankamera ostonasi; 8-suv qabul qilgich zatvori; 9-yuvgich. Н .F.Daneliya, A.F.Birkaya, K.G.Lipatov va I.T.Kolesnikovlarning tadqiqotlariga ko`ra, suv oqimi to`siqni suyrilib o`tish vaqtida hosil bo`ladigan sirkulyatsiya oqimlari natijasida yirik cho`kindilar yon tomondagi suv olish

inshootiga o`tib ketadi. Shu sababli yuvish galereyalarining barchasiga cho`kindilar bir miqdorda kirmaydi yuqoridagi (oqim bo`yicha) galereyalarga cho`kindilar ko`p kirib, pastdagilarga oz kiradi. Pastki galereyalar suvni cho`kindilarsiz tashlab yuboradi, lekin suvni loyqalatib, yuqoridagi galereyalarning unumli ishlashiga xalaqat beradi. Cho`kindilari ko`p tog` daryolaridan suv olishda bunday konstruksiyalar cho`kindilarning inshootga kirmasligini ta`minlay olmaydi. Shag`al tutib qolib yon tomonga suv olishda (4.10 - rasm, b) to`g`ri chiziqli ostona 5 va shag`al tutgichning oxirida joylashtirilgan egri chiziqli ostona 7 bo`ladi. Kirish qismi ostonasi oldida to`xtab qoladigan yirik cho`kindilar to`g`ondagi yuvish tirqishlari orqali yirik cho`kindilar to`g`ondagi yuvish oraliqlari orqali o`tib shag`al tutgichda cho`kadi, qolgan cho`kindilar esa yuvgich 9 orqali yuvib turiladi. Bu sxemada suv olinadigan suv oladigan avankamera 6 da cho`kib qolgan cho`kindilarni hammasini yuvgich 9 yuvib ulgura olmaydi. Cho`kindilarni tutgich galereyali yon tomonga suv olish. Suv ostida va unga yaqin qatlamlarda ko`p miqdorda yirik cho`kindilar oqizib keladigan daryolardan suv oladigan bu inshootning konstruksiyasini va ishlash prinsiplarini prof.N.F. Daneliya o`rgandi. Yuqoridagi tasvirlangan (10 rasm, a) suv olish usulidan bu suv olish usuli ko`ndalang sirkulyatsiya prinsiplari hamda to`siqlarni so`rilib o`tish hodisalaridan to`laroq foydalanish prinsipiga asoslanganligi bilan farq qiladi. Suv olish inshootlarining konstruktiv elementlari va ekspluatatsion tadbirlari bilan suv oqimining gidravlik strukturasi o`zgartirilib rostlab turiladi. Bunday suv olish inshootlarining konstruktiv xususiyatlari va asosiy hisobiy o`lchamlari 11 - rasmda ko`rsatilgan.

11 - rasm. Cho`kindilarni tutgich galereyali yon tomonga suv olish. 1-bosh inshoot; 2-avankamera; 3-egri chiziqli ostona; 4- kanal; 5- avankameraning yuvgichi; 6- cho`kindi tutgich galereya; 7-vodosliv yoki shpuntli to`g`on; 8-ponur; 9-suv tashlash to`g`onining qo`sh zatvorlari; 10-bosh inshoot panjarasi; 11- bosh inshoot zatvori. Ustidan suv qo`yiladigan yoki zatvor o`rnatiladigan to`g`on 7 bilan daryo to`siladi. Suv olish inshooti 1 to`g`onning suv tashlash qismiga yondoshtirilib quriladi. Suv olish inshootining ostiga cho`kindilarni tutgich galereya 6 o`rnatiladi. Bu galereyaning kirish qismi suv oqimi ostidagi cho`kindilar-ning to`planadigan yerida suv oluvchi inshootlardan yuqoriroqqa quriladi. Kanal 4 ga kirish oldida egri chiziqli ostona 3 quriladi va avankamera 2 da cho`kib qoladigan cho`kindilarni yuvgich 5 orqali daryoning to`g`ondan past qismiga tashlab yuboriladi. Bu konstruksiyadagi suv olish inshootlarini daryolarning tog` va tog`oldi qismlarida suv sarfi 5…130 m3/s gacha va to`g`on oldidagi suvning chuqurligi 2… 8 m atrofida bo`lganida qurish tavsiya etiladi. Daryoning vodiy qismida esa olinadigan suv sarfini 350…360 m3/s gacha oshirish mumkin. Bu kabi inshootlar tugunini joylashtirish va elementlarini hisoblash N.F. Daneliya tavsiyasiga asosan bajariladi.

To`g`onning suv o`tkazadigan qismi vodoslivli yoki zatvorli qilib qurilishi mumkin. To`g`onning bu qismi toshqin suvlarining yuz berish ehtimoli 5% ga teng bo`lgan sarfini o`tkazib yuborish uchun hisoblanadi. Yuqori byefdagi normal suv sathining belgisi kanalga suv sarfini olish uchun kerak bo`lgan bosimni va yuvish galereyalarida cho`kindilarni yuvish uchun kerakli suv tezligini 4…7 m/s hosil qilish nazarda tutib belgilangan. Daryodagi suv sarfining ko`p qismi (50…80%) kanalga olinadigan bo`lsa, to`g`onning zatvor o`rnatiladigan oraliqlarining ostonasi pastki byefda cho`kindilarning cho`kib qolishi natijasida daryo o`zani tubining ko`tarilishini nazarga olib, o`rtacha sathdan 1…1,5 m baland qilib quriladi. Cho`kindilarni yuvish tirqishlari suv olish inshooti yoniga joylashtiriladi. Ular toshqin suvlari, yuqori byefda cho`kib qolgan cho`kindilarni yuvish va suv ostida oqib keladigan turli jismlarni pastki byefga o`tkazib yuborish uchun xizmat qiladi. Suv oqimida kerakli gidravlik struktura hosil qilish uchun yuvish oraliqlarining zatvorlarini suv olish frontiga mumkin qadar yaqin qilib o`rnatish tavsiya etiladi. Bosh inshoot, ya`ni suv olish oraliqlari fronti va ostonasi to`g`on o`qiga nisbatan α = 90…1150 burchak hosil qiladigan qilib bitta chiziqda joylashtiriladi. Bosh inshootning suv kiradigan frontining kengligi B yuqori byefda suv sathi normal bo`lganda va suv oqimining inshootga kirish vaqtidagi tezligi 1,5…2,0 m/s bo`lishi kerakligini nazarga olib gidravlik hisoblash yo`li bilan aniqlanadi. Bosh inshootning avankamerasi oldida egri chiziqli ostona, qo`shimcha yuvish darvozasi o`rnatiladi va bosh kanalga kirish oldida zatvorlar o`rnatiladi. Suv olish fronti oldidagi ostonaning balandligi unda galereya joylashtirilishini va galereyaning balandligini esa yuqori byefi suv sathi normal bo`lganidagi chuqurligi H ni nazarda tutib belgilanadi, h гал = (0,25...0,33) N lekin konstruktiv mulohazalarga asosan 1 m dan kam qilib olinmaydi. Cho`kindilarni tutgich galereyaning hisobiy suv sarflari

∑ Q гал = (0,5...1,0) Q кан ga teng qilib olinadi. Galereyaning soni 2 ta dan kam bo`lmasligi lozim. Galereyaning kengligi hisobiy suv sarfini o`tkazishni nazarda tutib aniqlanadi: , bunda ϑ gal - galereyadagi suv oqimining o`rtacha tezligi. Bu tezlik cho`kindilarning daryodagi suv oqizadigan tezlikdan 2,0…2,5 marta ortiq bo`lishi shart. Galereyaning pastki byefdagi chiqish burchagi daryo oqimiga nisbatan θ =15...300 atrofida bo`lishi lozim. Yuvish galereyalarining tubi to`g`onning ponur qismi sath belgisiga teng qilib joylashtiriladi. Galereyaning kirish va chiqish qismlariga zatvor o`rnatiladi. Galereyalarning ichki yuzalari yemirilishga chidamli materiallar bilan, masalan, granit, po`lat, cho`yan plitalar va hokazolar bilan qoplanadi. Kanalga beriladigan suv sarfi katta oraliqda 5 dan 150 (600) m3/s gacha o`zgaradi va suv chuqurligi suv olish frontida 2…8 m bo`ladi. Suv kam bo`lgan davrlarda cho`kindilarni galereya orqali yuvish uchun shu davrdagi suv sarfining 2…3% sarflanadi. Yuvuvchi galereyali yon tomonga suv olish. Bunday inshootlarda suv vintsimon harakat qiladi (12 - rasm, a). Suv olish inshooti ostida konussimon galereya 2 quriladi. Uning past tomonidan cho`kindilarga boy bo`lgan suv oqimi kirishi uchun bo`ylama tirqish o`rnatiladi. Galereya o`qi bo`ylab yo`nalgan oqimning ilgarilanma tezligi va galereyaga kirishda oqimning tirqishdan o`tishda hosil bo`ladigan tangensial tezligi qo`shilishi natijasida suv vintsimon harakat qiladi. Suvning vintsimon harakati uning cho`kindilarni oqizish qobiliyatini oshiradi. Ammo suvda oqiziqlar va yirik zarrachali cho`kindilar bo`lsa, bunday inshoot ekspluatatsiyasini qiyinlashtiradi.

12 - rasm. Yuvuvchi galereyali yon tomonga suv olish: a-tubdagi yo`naltiruvchi qurilmalar yordamida vintsimon harakat hosil qiluvchi; b-egri chiziqli keluvchi kanal bilan. 1- to`g`on, 2- kirish qismi tirqishli konussimon galereya; 3-egri chiziqli keluvchi kanal; 4- tubdagi yo`naltiruvchi nov; 5- suv olish inshooti; 6- tashlash inshooti; 7-yuvuvchi galereya zatvori. Egri chiziqli keluvchi kanal bilan yon tomonga suv olish (12 - rasm, b) Bunday turdagi suv olish B.YE.Vedeneyev nomli VNIIG tomonidan ishlab chiqilgan. Unda tub cho`kindilarga qarshi kurashishda oqimning ko`ndalang sirkulyatsiyasi qo`llaniladi va u egri chiziqli kanal 3 va cho`kindilarni ushlab qoluvchi nov 4 da harakat qilishi tufayli hosil bo`ladi. Kanal 3 oqim o`qiga 450 burchak ostida va kirish qismi ostonasiz o`rnatiladi. Kanalning pastki byefga chiqish qismida kanalni yuvishda tashlanadigan suv sarfini rostlash uchun shit 6 o`rnatiladi. Ostonasi balandligi 0,7 m bo`lgan ochiq suv olish inshooti 5 egri chiziqli kanalning oxirgi qismida joylashtiriladi. Tubdagi yo`naltiruvchi nov tub cho`kindilarni ushlab qolib ularni pastki byefga tashlaydi. Yuvuvchi suv sarfi kanalga olinadigan suv sarfini 10% ni tashkil etadi. Bu turdagi suv olish uncha samarali emas, chunki cho`kindi tizmalari yuqori byefdan tubdagi yo`naltiruvchi novga tomon harakat qiladi va oqimda cho`kindilarni ko`p bo`lishi uni ishdan chiqarishi mumkin. Egri chiziqli kanal kirish qismini noto`g`ri joylashtirilishi

uning bosh qismida noqulay sirkulyatsiya yo`nalishlarini hosil qiladi, hamda bunday suv olish samaradorligini kamaytiradi. Frontal suv olish Frontal suv olishda suv suv olish inshootiga frontal holda keladi, ya`ni uning yo`nalishi daryo oqimi harakatining asosiy yo`nalishi bilan mos keladi. Frontal suv olinganda oqimning faqat cho`kindilari kam bo`lgan ustki qatlamidan suv olinadi, tub cho`kindilarga boy pastki qatlamdagi yirik cho`kindilar pastki byefga yuvib yuboriladi. Tub cho`kindilarga qarshi kurashish uchun oqimning gidravlik strukturasi xususiyatlaridan foydalaniladi. Cho`kindilarni gidravlik yuvish sharoiti bo`yicha suv olish gidrouzellari frontal va yon tomonga yuvib suv olish turlariga bo`linadi. Frontal suv olish inshootlarini cho`kindilarga qarshi kurashuvchi qurilmalari konstruksiyasi bo`yicha ikki yarusli, yo`lakli, cho`kindilarni ushlab galereyali, ko`ndalang sirkulyatsiyani hosil qiluvchi qurilmalar bilan va h.k larga bo`linadi. Cho`kindilarni frontal yuvib frontal suv olish. Nov orqali suv olish (13 - rasm, a). Daryoning tog` oldi uchastkalarida olinadigan suv uncha ko`p bo`lmagan hollarda bu usuldan foydalanish mumkin. Bu inshoot toshqin suvlarini o`tkazib yuborish uchun oraliqlari keng bo`lgan suv dimlovchi to`g`on 1 va suv olinadigan ikki yarusli bir nechta kichik oraliqlardan iborat bo`ladi.

13 - rasm. Cho`kindilarni frontal yuvib frontal suv olish inshootlari: 1-to`g`on; 2-yuvish tirqishi; 3-temir-betonli nov; 4-kanal; 5-kirish ostonasi; 6- yo`lak; 7-ajratuvchi devor; 8-bosh inshoot. Yuqoridagi ikkinchi yarus orqali suv temir-beton nov 3 ga suv kiradi va undan quvur orqali bosh kanal 4 ga o`tadi, pastki yarus 2 orqali cho`kindilarga boy qatlami pastki byefga o`tkazib yuboriladi. Suvning bo`ylama tezligini hosil qilish uchun nov tubi nishabligi hisoblanadi. Suvdagi muallaq zarralar kanaldagi tindirgichlarda ushlab qolinadi. Nov orqali suv olish gidrouzellarni suv olish koeffitstentlari kichik bo`lgan tog` oldi daryolarida qo`llaniladi. Yo`lak orqali suv olish (13 - rasm, b) Irrigatsiya amaliyotida bu tartibda suv olish keng tarqalgan. Bosh inshoot 8 ning oldidagi yo`lak 6 daryodan ajratuvchi devor 7 bilan hosil qilinadi. Unda yirik cho`kindilar cho`kadi va ularni to`g`ondagi maxsus yuvish oraliqlari 2 orqali ko`p suv sarf qilib katta tezlik bilan pastki byefda yuvib chiqarib yuborish uchun qulay sharoit tug`iladi. Bu sxemada suv olinganida suv yo`lakka frontal holda kiradi va suvda oqib keladigan cho`kindilar ajratuvchi devorning ta`siri ostida bosh inshoot tomonga og`ib, bosh kanalga kiradi, bu esa ushbu konstruksiyaning kamchiliklaridan hisoblanadi. Daryoning tog`oldi uchastkalarida, cho`kindilarni yuvish uchun suv sarfi yetarli bo`lgan hollarda yo`lak orqali suv olishdan foydalaniladi. Biroq shu

konstruksiyada qurilgan inshootlar yaxshi ishlamaydi. Yo`lakning cho`kindilardan yaxshi tozalanmasligi, uni yuvishda suvning loyqalanishi, cho`kindilarni kanalga kirishi, yuvish oraliqlarining pastki byeflarini sifatli qilib mustahkamlash va hokazolar bu xilda suv olishning kamchiliklaridan hisoblanadi. Yo`lak orqali suv olish inshootlarining ishlashini yaxshilashga oid ko`pgina takliflar kiritilgan. Bu takliflar oqimning ustki va pastki qatlamlarida yo`naltiruvchi tizimlarni qo`llash, to`g`on va yuvish oraliqlaridan zatvorlarni ma`lum tartibda ochish-yopish va hokazolarga asoslangan. Egri chiziqli nov va tubda o`rnatilgan yuvish galereyali ikki yarusli suv olish (Elsden turi); (4.13 -rasm, d). Daryoning tog` oldi va tekis qismlarining to`g`ri chiziqli o`zanlarida qo`llaniladi. Bunday gidrouzellarning ishlash prinsipi suv oqimining vertikal qatlamlanishiga asoslangan. Bunda qatlamlar bir-biri bilan aralashib ketadi va ularning cho`kindilarga boy bo`lgan pastki qatlami yuvish tirqishlari orqali pastki byefga tashlab yuboriladi, muallaq cho`kindilari bo`lgan yuqori qatlam esa egri chiziqli novlar orqali kanalga o`tadi va vodiy qismida o`zanda to`g`onning yonida quriladi. Daryodagi suv oqimi to`g`onnning suv olish frontida, bosh inshoot ostonasiga teng balandlikda, gorizontal devor 5 bilan yuqori va pastki qatlamga ajratiladi. Yuqori qatlamdagi suv egri chiziqli novlar 3 orqali kanal 4 ga oqib o`tadi, cho`kindilarga boy ostki qatlamdagi suv yuvish galereyalari 2 orqali pastki byefga o`tkazib yuboriladi. Bu turdagi suv olishning: yo`lak yordamida, yo`laksiz va uch yarusli suv olish kabi bir necha variantlari mavjud. Uch yarusli suv olish inshootining ostki yarusi orqali yirik cho`kindilar yuviladi, ikkinchi yarus orqali kanalga suv olinadi va uchunchi yarus orqali toshqin suvlari, muz parchalari, suzgichlar va hokazolar pastki byefga tashlab yuboriladi. Bu inshootlarning qo`yidagi kamchiliklari mavjud: cho`kindilarni yuvish vaqtida suv loyqalanib kanalga kiradi, to`g`onning suv o`tkazadigan fronti siqiq bo`ladi, egri chiziqli novni ikki yarusli qilib qurish

murakkab, daryodan oqib keladigan suzgichlarni pastki byefga o`tkazib yuborish qiyin va hokazolar. Tub cho`kindilarni yon tomonga yuvib frontal suv olish. Bunday suv olishning xilma-xil sxemalari taklif etilgan, ular alohida inshootlarning konstruktiv xususiyatlari, joylashuvi, oqimning gidravlik strukturasi hosil qilish va foydalanish prinsiplari asosi bilan farqlanadi. Suv keluvchi egri chiziqli sun`iy uzan hosil qilib suv olish (14 - rasm, a). Bu sxemada daryolarning tog` oldi uchasikalarda katta miqdordagi suv olishda foydalanish tavsiya etiladi. Bu sxemada suv olish farg`ona turidagi yoki farg`onacha suv olish deb ham ataladi. 14 - rasm. Cho`kindilarni yon tomonga yuvib frontal suv olish: 1- to`g`on; 2-bosh inshoot; 3-kanal; 4 – G-shaklidagi egri chiziqli ostona; 5-oddiy egri chiziqli ustidan suv o`tkaziladigan ostona; 6-dyuker; 7-yo`naltiruvchi dambalar; 8-suv urilma quduq. Farg`onacha suv olishda kanalga tub cho`kindilarni o`tkazmaslikni ta`minlash uchun ko`ndalang sirkulyatsiyadan foydalaniladi. Uni hosil qilishda keluvchi o`zan planiga egri chiziqli shakl beriladi, uning kengligi esa turg`un o`zan kengligiga teng qilib olinadi. Suv oluvchi inshootni qirg`oqning botiq tomoniga joylashtiriladi. Suv oluvchi to`g`on tarkibiga quyidagilar kiradi; keluvchi egri chiziqli o`zan; zatvorlar bilan jihozlangan suv tashlovchi to`g`on; to`g`onning

botiq tomoniga birlashgan har xil konstruksiyali suv qabul qiluvchi ostona, ular yordamida suv olinadi va so`ngra rostlagich orqali suv kanalga o`tadi. Suv qabul qiluvchi ostona daryo tubidagi (ponurdan) 1,5...2 m balandda joylashtiriladi. Rostlagich oldida qo`shimcha G-shaklidagi egri chiziqli ostona o`rnatiladi. Bu ostona ko`ndalang sirkulyatsiyani kuchaytiradi, suv ostida oqib kelayotgan cho`kindilarni to`g`on oraliqlari orqali daryoning pastki byefiga o`tkazib yuboradi. Bu oraliqlardagi vodosliv ostonasini ponur sathida joylashtiriladi, bu esa egri chiziqli o`zan bo`yicha harakat qilayotgan cho`kindilar bilan birga oqimni qarshilikka uchramasdan tashlab yuborishini ta`minlaydi. Farg`onacha suv olishda bir vaqtning o`zida kanalga suv olish bilan birga suv tashlovchi to`g`on orqali suv pastki byefga tashlansa eng samarali ishlaydi. Inshootni ekspluatatsiya qilish shuni ko`rsatadiki, suv olish koeffitsiyenti 0,6 bo`lganda 1,5 dan 3,5 % gacha tub cho`kindilar kanalga o`tadi. Farg`onacha suv olishda suvni bir tomonga olish mumkin, chunki ko`ndalang sirkulyatsiya tufayli cho`kindilar botiq qirg`oqdan qavariq qirg`oq tomon harakat qiladi va cho`kindilar bir tomonga to`planib qoladi. Shu sababli qavariq qirg`oqdan suv olish imkoniyati bo`lmaydi. Suvni boshqa qirg`oqqa uzatish zarurati tug`ilsa, suvning bir qismi botiq qirg`oqdan dyuker yoki boshqa suv o`tkazuvchi inshoot orqali boshqa qirg`oqqa uzatiladi. Buday turdagi suv olish O`rta Osiyoning bir qator daryolarida qurilgan (Qoradaryo, Sox, Chirchiq, Zarafshon, Angren) va bir necha yillar davomida bosh kanallarga tub cho`kindilar o`tib ketmasligi ta`minlab samarali ishlab kelmoqda. Farg`onacha suv olishning asosiy yutuqlari – ularning konstruksiyasi oddiyligi va ekspluatatsiyasi ishonchliligidir; to`g`ondan tashlanadigan suv sarfi oqib o`tilishining gidravlik sharoitlari yomonlashuvi va daryoda nisbatan katta hajmdagi boshqaradigan (yo`nalitiruvchi dambalar qurish, qirg`oqlarni qirqish va hokazolar) ishlar barpo etish ularning kamchiliklaridan biridir. Egri chiziqli to`g`onni planda qiyshiq joylashtirib suv olish (14 rasm,b) Bu sxemadan daryoning tor yeridan keng vodiyga chiqish oldida suv olish inshootlarini qurishda foydalanish mumkin. To`g`onning bosh inshoot 2 ga

yondoshgan ikkita oralig`i segmentli zatvor o`rnatiladi. Bu zatvorlarning tepalariga turli oqizindilarni va muz parchalarini pastki byefga tashlab yuborish uchun urkach o`rnatiladi. To`g`on bosh inshootga nisbatan qiyshiq qilib o`rnatilsa, suv oqimi yon tomonga suv olish sxemasidek oqib o`tadi va natijada yuqori byefda ko`ndalang sirkulyatsiya hosil bo`lib suvdagi tub cho`kindilar to`g`onning suv tashlash oralig`iga yo`naltiriladi. Bundan tashqari, balandligi 1,5 m bo`lgan o`tkazilmaydigan egri chiziqli ostona 5 cho`kindilarni bosh inshootga o`tkazmaydi. Ikkinchi tomondagi qig`oqqa suv to`g`on flyutbetiga joylashtirilgan dryuker 6 orqali o`tkaziladi. Suv dyukerga bosh inshootning o`ng tomonidagi oraliq orqali olinadi. To`g`onni strelkasimon o`rnatib ikki tomonga suv olish (14 - rasm, d). Ishlash prinsipiga ko`ra yuqorida bayon qilingan suv olish sxemasidan farq qilmaydi. Suv olishning oxirgi sxemalari (14 -rasm, b, d) texnik iqtisodiy (to`g`on uzunligi ancha katta, konstruksiyasi va ularni ekspluatatsiya qilish murakkab nuqtai nazaridan ular amalda keng qo`llanilmaydi. Cho`kindilarni yon tomonga ushlovchi galereyali frontal suv olish (15 rasm). bunday suv olish turi vertikal to`siqdan suv suv oqimini suyrilib o`tish prinsipiga asoslangan bo`lib, prof. N.F.Daneliya tomonidan ishlab chiqilgan. Bu turdagi inshootlar bilan suv ostiga yaqin bo`lgan qatlamlardagi yirik cho`kindilar ko`p bo`lgan daryolardan bir tomongagina emas, balki har ikkala tomonga suv olish mumkin. Suv oluvchi inshoot daryoga ko`ndalang qilib o`rnatilgan vodoslivli to`g`onga yoki zatvor o`rnatilgan oraliqlar 1ga ega. Bosh inshootga suv kiradigan oraliq 10 va to`g`onning yuvish qurilmasi 5 ajratuvchi devor 15 bilan hosil qilingan yo`lak 13 da joylashtiriladi. Suv ikki tomonga olinadigan bo`lsa bir tomonga ochiq kanal bilan, ikkinchi tomonga esa to`g`on ichida yoki to`g`onning bosimli oldi tomonidan o`tkazilgan dyuker orqali uzatiladi. Suv oluvchi kanallar zatvorlari 8 oldida balandligi 1 m li egri chiziqli ostona 9 joylashtiriladi, ular cho`kindilarni yuvish tirqishlari 7 ga yo`naltiriladi.

Bunday inshootlarning ishlash prinsiplari qo`yidagidan iborat. To`g`on yuvish tirqishlarining zatvorlari 5 tushurib ko`yilganda, ular oldidagi suv yuza qatlami teskari tomonga harakat qiladi. Bu teskari harakat qilayotgan suv oqimi daryodan yo`lakka oqib kelayotgan suv va undagi cho`kindilar bilan to`qnashib, ularni yuvish galereya tirqishi 12 oldida to`xtashga majbur qiladi. Mana shu ikki qarama- qarshi harakat to`qnashgan yerda yuvish galereyasi tomon yo`nalgan vintsimon harakat hosil bo`ladi. Buning natijasida yo`lakka suv bilan kirgan cho`kindilar to`xtovsiz ravishda yuvilib turadi. 15 - rasm. Cho`kindilarni ushlovchi galereyali ikki tomonga suv olish: a-plan; b-kesimlar; 1-vodoslivli to`g`on; 2- cho`kindi tutgich galereya; 3- galereyaning nazorat quduqlari; 4-galereyadan chiqishdagi zatvorlar; 5-yo`lakdagi yuvuvchi tirqishlarning qo`sh zatvorlari; 6-shandorlar uchun pazlar; 7-yuvgich zatvorlari; 8- bosh kanal zatvorlari; 9-egri chiziqli ostonalar; 10- suv qabul qilgich zatvorlari; 11- olib qo`yiladigan panjara; 12galereyaga kirishdagi zatvorlar; 13-

yo`lak; 14- yo`naltiruvchi devor; 15- ajratuvchi devor; 16-suv o`tkazuvchi dyukerlar. Inshootning joylashuvi va uning o`lchamlari prof. N.F.Daneliya tavsiyasiga asosan bajariladi. Yo`lakning kengligi suv oladigan tirqishlarning o`lchamlari Bo`ng va Bchap ni nazarga olib belgilanadi: B й =( 0,8,,,1,2 )( В ўнг + В чап ) (4.14) Bundan tashqari, yo`lakning kengligi daryoda toshqin bo`lgan vaqt uchun qo`yidagi nisbat bilan tekshirib kuriladi: B q й * й ≥ B q й * дарё Yo`lakdagi suvning o`rtacha tezligi ϑ й = (0,8…0,9) ϑ дарё qabul qilinadi. Yo`lakdagi suvning sarfini suv oladigan kanal sarfi bilan yuvish sarfining yig`indisiga teng qilib olinadi: . Yo`lakning yuvish galereyasining yuqorisidagi suvning chuqurligi qo`yidagi formuladan topiladi: (4.15) Suvning yo`lakdagi qolgan (N −h) qismini cho`kindilar to`ldiradi (NDS da yo`lakdagi yuvish zatvorlari oldidagi suv chuqurligi). Suv qabul qilinganda suvning tezligi yoki yo`lakdagi suv tezligi teng qilib, yoki undan biroz kichik (1,5…2,0 m/s) qilib olinadi. Daryoning sel keladigan uchastkalarida bu sxemadagi suv olish inshootlarini qurish tavsiya etilmaydi. Daryoda suv kam bo`lgan vaqtlarda barcha sug`orish va energetika ehtiyojlari uchun olinadigan vaqtlarda cho`kindilarni yuvish uchun daryo oqimining 2…3% suv sarfi sarf qilinadi. Yo`lak-tindirgich orqali suv olish (16 - rasm, a). Yo`lak tindirgichga kirish oldida yuvish galereyasi 2 joylashtiriladi, bu galereyalar cho`kindilarni tutib qolib, ularni pastki byefga o`tkazib yuboradi. Galereyada suv vintsimon harakat qiladi.

16 - rasm. Yo`lak orqali frontal suv olish: a-yo`lak- tindirgich orqali suv olish; b-egri chiziqli suv orqali suv olish; 1-to`g`on; 2- tubdagi bosh nov yoki galereya; 3- ajratuvchi devorlar; 4-yo`lak-tindirgich kamerasi; 5-kanal; 6-bosh inshoot; 7-cho`kindilarni ushlovchi va chiqarib yuboruvchi tubdagi galereyalar; 8yuvuvchi tirqish; 9-tubdagi galereyalar zatvorlari; 10-kirish ostonasi; 11-frontal egri chiziqli kanal; 12-burilishli passaygan qism; 13-burilish oxiridagi chiqiq; 14-yassi zatvor; 15-ostonali suv qabul qilgich; 16- tashlash tirqishilari; 17-tashlash galereyasi. Yo`lak uch kameraga bo`linadi, har qaysi kameraning o`rtasida va oxirida mustaqil ishlaydigan galereyalar o`rnatiladi. Bunday konstruksiya tindirgichning har-xil kameralarini goh kanalga suv berishni goh navbatmanavbat ularni yuvish uchun imkon beradi. Uchunchi kamerada yuvish va toshqin suvlari bir qismini o`tkazish uchun yuvish tirqishi ko`zada tutiladi. Egri chiziqli yo`lak orqali frontal suv olish (16-rasm, b) Bu usulda suv olishda cho`kindilarga qarshi kurash ko`ndalang sirkulyatsiya burulish etak qismida pog`ona (ustup) yordamida hosil bo`ladigan uyurmali gorizontal valetsdan foydalanishga asoslanan. Suv oluvchi gidrouzel past bosimli to`g`on 1, maxsus konstruksiyali frontal egri chiziqli yo`lak 11, kirish ostonasi 10, suv qabul qilgich 15 va kanal oxiridagi yuvuvchi qurilmalar 16 dan tashkil topgan. Uning

kamchiliklariga cho`kindilarni yuvish tirqishi chegarasidan o`tib ketishi, suv olish koeffitsiyenti kamligi, gidrouzel inshootlarini joylashtirish va konstruksiyalarining murakkabligi, ekspluatatsiya sharoitlarining nisbatan qiyinligi kiradi. Panjarali-to`g`onli suv olish gidrouzellari Umumiy ma`lumotlar. Panjarali deganda shunday suv olish tushuniladiki, unda ketuvchi kanalga suv olish ma`lum bir chuqurlikdan (masalan, daryo tubidan) suv qabul qilgich kirish qismida o`rnatilgan panjara orqali amalga oshiriladi. Bunday gidrouzellar daryoningn tog`li uchastkalarida qo`llaniladi. Tog` daryolari o`ziga xos gidrogeologik xususiyatlarga ega. Bular qatoriga qo`yidagilarni kiritish mumkin: 1) toshqinlarning tez kelishi va qisqa davomiyligi; 2) suv oqimi tezligini katta bo`lishi, ba`zi bir hollarda 3…4 m/s dan ortiq bo`lishi; 3) toshqin davrida oqimda muallaq va tub cho`kindilarning ko`p bo`lishi, ba`zida ularning kattaliklari 0,5 m dan yirik bo`lishi; 4) ba`zi bir daryolarda loy-tosh aralashmali oqimlarning paydo bo`lishi; 5) suv yuzasining butunlay muzlamasligi va muz parchalarining hosil bo`lishi, tez oqimlarni va yoyilib oqadigan sayyoz joylarni hosil bo`lishga imkon yaratadi. Gidrogeologik sharoitlari o`xshash bo`lgan daryolar Kavkazda, Qozog`istonda, Qirg`izistonda, Tojikistonda va boshqa joylarda uchraydi, bu daryolar tog`lardagi qor va muzliklar erishi natijasida to`yinadi. Panjarali-to`g`onli suv olish gidrouzellarini joylashtirish tog` daryolarining o`ziga xrs xususiyatlarini hisobga olgan holda, tabiiy gidravlik va gidrogeolgik sharoitlarni imkon darjasida buzmagan holda moslashtiriladi. Buning uchun suv olish ostonasi sath belgisi suv tashlash to`g`oni sath belgisi kabi past sath belgilarida, daryo tubi sath belgisiga yaqin joylashtiriladi. Bundan tashqari to`g`on stvorida va unga yaqinlashishda o`zan siqilishi chegaralanadi va shu bilan birga keluvchi turg`un o`zan ta`minlanadi. Panjarali-to`g`onli suv olish inshootlarini birlashtirilgan (birga qo`shilgan) inshootlar turiga kiritish mumkin, chunki suv tashlovchi to`g`on frontining bir

qismi bir vaqtning o`zida suvni qirg`oqqa eltuvchi suv oluvchi inshoot sifatida ham ishlatiladi. Suv tashlash to`g`onining shu qismi suv olish va uni kanalga uzatish uchun foydalaniladi, uni panjarali deb ataladi. Unda ustiga panjara o`rnatgan galereyalar joylashtiriladi. To`g`onning boshqa qismi yuqori byefda pastki byefga suv tashlash uchun xizmat qiladi va u amaliy profilli yoki keng ostonali vodosliv ko`rinishida bo`ladi. To`g`onning bu qismida hech bo`lmaganda to`g`on tepasidan suv avtomatik qo`yiladigan bir oraliq bo`lishi kerak. Uni NDS (normal dimlangan sath) da joylashtiriladi yoki hisob bo`yicha aniqlanib minimal suv sarfini o`tkazishdan kelib chiqqan holda pastroqda joylashtiriladi. Panjarali suv olish turlari. Maxsus adabiyotlarda panjarali to`g`onli suv olish inshootlarining juda turlari keltirilgan. Bunday suv olish inshootlarining 30 dan ortiq turlari mavjud. 17 - rasm. To`g`onning suv oluvchi panjara qismini joylashtirish sxemasi: a-bir tomonga suv uzatishda hamma suv tashlash fronti bo`yicha; b-bir tomonga suv uzatishda suv tashlash frontining o`rtasida; d) bir tomonga suv olishda yon devorga (qirg`oqqa) tutashgan; e-ikki tomonga suv uzatishda hamma suv tashlash fronti bo`yicha; fikki tomonga suv tashlash frontining o`rtasida; g-ikki tomonga suv uzatishda yon devorlarga (qirg`oqlarga) tutashgan; 1-to`g`onning suv oluvchi qismi; 2-to`g`onning suv tashlash qismi . Suvni olish usuli va konstruktiv xususiyatlari bo`yicha panjarali to`g`onli suv olish inshootlarini uchta asosiy guruhga birlashtirish mumkin: 1) panjarali-tubdan; 2). qatlamlarga bo`lib-panjarali; 3). N.Y.Andreychuk tizimi. Panjarali to`g`onli suv

olish inshootlari bir tomonga yoki ikki tomonga suvni o`zatish mumkin. Panjarali suv olish qismi gidrouzel suv tashlash frontining hamma yoki uning faqat bir qisimini egallashi mumkin. Uni 17 - rasmda keltirilgan sxemalardan biri bo`yicha joylashtirish mumkin. Panjarali tubdan suv olish. Bunday turdagi suv olishning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki suv tashlash frontining tarkibiy qismi bir vaqtning o`zida suv olish va qisman pastki byefga suv tashlash uchun foydalaniladi. Faqat daryodagi hamma suv sarfi kanalga olinsa, gidrrouzel pastki byefiga suv tashlanmaydi. Galereyaga olinadigan va to`g`on panjara qismi orqali pastki byefga tashlanadigan suv sarflari nisbati hisob bo`yicha aniqlanadi. Panjarali-tubdan suv olish inshooti konstruksiyasi 18 - rasmda ko`rastilgan. Bunday suv olishda gidrouzel to`g`oni uch qismdan: suv tashlovchi, panjara va yuvuvchi kameradan tashkil topadi. 18 - rasm. Yuvuvchi kamerali panjarali-tubdan suv olish 1-panjara o`rnatilgan tubdagi galereya; 2-yuvuvchi kamera; 3,4-yuvuvchi kameraning yuqori va pastki zatvorlari; 5-rostlagich; 6-suv tashlash to`g`oni; 7- kanal. To`g`onning panjara o`rnatilgan oraliqlaridan o`tadigan suvning bir qismi yoki hammasi panjara orqali galereya 1 ga tushadi. Galereyadan suv 3 va 4 zatvorlar o`rnatilgan yuvuvchi kamera 2 ga oqib o`tadi. Bu kamerada panjaradan o`tib

kelgan qum va mayda toshlar pastki byefga tashlab yuboriladi va toza rostlagich 5 orqali kanal 7 ga o`tkazib yuboriladi. Suv tashlash to`g`oni pastki byefga suvni o`tkazish, suzindilarni tashlash, hamda yuqori byefda to`planib qolgan cho`kindilarni yuvish uchun xizmat qiladi. Yuvuvchi kamerani to`g`onning panjara qismi bilan oraliq devorlar o`rtasida joylashtiriladi. U galereyadan tushgan cho`kindilarni yuvish va yuqori byefda panjara oralig`ida yaqinida to`plangan cho`kindilarni yuvish uchun xizmat qiladi. Galereyaning ko`ndalang kesimi to`g`ri burchakli, uchburchakli, doraviy, ko`p burchakli va boshqa shakllarda bo`lishi mumkin. Galereyadagi tezlik panjara orqali galereyaga tushgan tub va muallaq cho`kindilarni oqizib ketishini ta`minlashi kerak. Suv galereyadan yon devor bilan tutashgan avankameraga o`tadi. Galereyaga hisobiy sarfni o`tishini hisobga olib, suvni gidrouzel pastki byef tomon yo`nalishi bo`yicha avankamera chegarasida avtomatik suv tashlash o`rnatiladi. Avtomatik suv tashlashning mavjud-ligi, kanalga hisobiy suv sarflarini o`tkazishni ta`minlaydi va uni to`lib ketishiga yo`l qo`ymaydi. Panjara oralig`idan o`tadigan yirik cho`kindilarni yuvish uchun avankameradan shag`al (qum) tutgich sifatida foydalanish mumkin. Suv kamchil paytlarda (tog` daryolarida bu qish oylari bo`ladi) suvni to`g`onning panjara qismidan bir oz uzoqda joylashgan qish paytida suv olish rostlagichi orqali olish mumkin. Galereyani yopadigan panjaralar metaldan, kamdan-kam yog`ochdan bajariladi. Bo`lishi mumkin bo`lgan panjara sterjenlarining ko`ndalang kesimlari 17 - rasmda keltirilgan. Panjarali-tubdan suv olishning gidravlik hisobi bo`yicha to`g`on panjara qismining uzunligi va galereya o`lchamlari aniqlanadi (19-rasm). Hisobda to`g`on panjarali qismidan quyidagi suv sarfi o`tadi deb shart kuyiladi Q пан = (1,25...1,50)Q кан (4.16) bunda Q кан - tindirgichni (agar mavjud bo`lsa) yuvishni hisobga olgan holda kanalga beriladigan suv sarfi.

19 - rasm. Panjarali-tubdan suv olish gidrouzeli galereyasi hisobi sxemasi. Panjaraning plandagi o`lchamlari quyidagi formuladan aniqlanadi: (4.17) Bunda p = S /(S +d) - tirqishlar koeffitsiyenti; S - panjara sterjenlari orasidagi masofa; d - panjara sterjenlari qalinligi; µ panjarani nishabligiga bog`liq bo`lgan sarf koeffitsiyenti: i = 0,1bo`lganda µ= 0,6...0,65, i = 0,2 bo`lganda; µ= 0,55...0,6 Kif - panjaraning ifloslanish koeffitsiyenti; xomaki hisoblar uchun Kif = 0,9 qabul qilish mumkin; lkan va bpan- panjara uzunligi va kengligi; ho`r -panjara o`rtasi bo`yicha o`rtacha chuqurlik. ho`r -qiymatini aniqlashda quyidagi boshlang`ich holatlar uchun tadqiqot ishlari asosida olingan bog`lanishlardan foydalaniladi. (18 - rasm). Galereya bosh qismi oldida suv chuqurligi H ga teng bo`lganda, panjara oldida boshida birinchi kritik chuqurlik hosil bo`ladi h 1 кр = 0,47. q 13/2 (4.18) bunda: q1 = Qpan/lpan ga teng bo`lgan panjaraga kelishdagi solishtirma sarf. Galereyaga suv srafining bir qismi olinganda panjarada ikkinchi kritik chuqurlik hosil bo`ladi. h 1 кр = 0,47. q 2 2/3 (4.19) bunda q2 = (Qpan −Qkan)/lpan ga teng bo`lgan panjaradan keyingi solishtirma sarf. O`rtacha chuqurlik qo`yidagi formuladan aniqlanadi: h ўр = 0, 81 ( h 1 кр + h 2 кр ) /2 (4.20)

(8.17) formulada lpan va bpan qiymatlari no`malum. Joylashtirish sharoitlaridan kelib chiqqan holda oldin panjara uzunligiga qiymat beriladi yoki uni qo`yidagi formuladan aniqlanadi Q кан lпан = (4.21) q naн Bunda qpan - 1m panjara uzunligiga to`g`ri keluvchi solishtirma sarf, 0,5 dan 1 m3/s va undan ko`p qabul qilinadi. Sterjenlarning statik ishlash sharoitidan kelib chiqqan holda panjara kengligi 2…2,5 m dan katta qabul qilinmaydi. Panjara o`lchamlari NDS da aniqlanadi. Galereyani hisoblashda uning ko`ndalang kesim yuzasi aniqlanadi. Galereyada suv harakati o`zgaruvchan massada sodir bo`ladi va buni hisob qilishda inobatga olish zarur. Transheyada bosimsiz harakat hosil bo`lib, cho`kindilarni oqizib ketish uchun qo`lay sharoit ta`minlanadi. Panjarali tubdan suv olishda galereyaga ko`p miqdordagi cho`kindilarning kirishi uning kamchiligi hisoblanadi. Suv oluvchi galereyaga panjaraning boshqa konstruksiyani qo`llab, masalan qovurg`ali, tub cho`kindilarning kirishini sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Vodosliv frontida zatvor oraliq o`rnatilib panjarali-tubdan suv olish. Bunday konstruksiyadagi suv olish inshootlarining turli sxemalari R.D.Julayev va A.I.Arikovalar tomonidan tavsiya etilgan (20 - rasm). Bu sxemalarda suv olishda cho`kindilarga qarshi ikki xil usul bilan kurash olib boriladi: 1) yuqori byefda ko`ndalang sirkulyatsiya hosil qilib, suv ostida oqib keladigan cho`kindilar suv oladigan oraliqlarga kirmasdan, to`g`on tashlama oralig`i orqali pastki byefga tushurib yuboriladi; 2) suv oqimi panjaraga kirmasdanoq unda oqib keladigan cho`kindilarning ko`pchilik qismi cho`kindi tutqich transheyalar yordamida tutib qolib, maxsus yo`llar orqali pastki byefga tashlab yuboriladi. Bu yerda ko`ndalang sirkulyatsiya hosil qilishning ma`lum usullaridan foydalanilmaydi, balki o`zan tengligiga qarab suv sarfini ma`lum miqdorda oqizish yo`li bilan ko`ndalang sirkulyatsiya hosil qilinadi. Bunga to`g`onning tashlama

qismi 3 ni butunlay yoki undan bir qismiga ostonali past zatvorli oraliqlar 2 o`rnatish yo`li bilan erishish mumkin. Zatvor o`rnatilgan bu oraliqlarning kengligi shunday bo`lishi kerakki, daryoda o`rtacha suv toshqini kelganda cho`kindilarni tortish zonasi suv oladigan panjarali oraliq-larning kengligidan kam bo`lmasligi shart. Agarda to`g`onning vodoslivli qismi 3 suv oladigan qismi 5 dan ancha uzun bo`lsa, vodoslivli qismni zatvor o`rnatilgan qismdan devor bilan ajartiladi. Bu devor 4 uzunligi keluvchi uzandagi suv chuqurligining o`n baravar qiymatiga teng qilib olinadi. To`g`on devorlari qismining kengligi to`g`ri belgilansa, muallaq cho`kindilarning 90…95% suv oladigan galereyaga kirmasdan pastki byefga tashlanib yuboriladi. Cho`kindilarni galereyaga tushishini kamaytirish maqsadida zatvorli oraliqlardan tashqari yana cho`kindi tutgichlardan foydalanish tavsiya etiladi. Buning uchun T.G.Gegeliya tavsiya qilgan qum-shag`al tutgich yoki R.D.Julayev va A.I.Arikovalar tavsiya qilgan tirqishli qum-shag`al tutgichlardan foydalanish mumkin. Cho`kindilarni zatvorli oraliqqa yo`naltirish maqsadida panjarali oraliq oldida uzunligi panjara oralig`idan ikki marta uzun bo`lgan egri chiziqli ostona 7 o`rnatiladi. P.A. Ponerning taklifiga binoan cho`kindilarni ushlab qoladigan transheya 6 dagi cho`kindilarni, panjaraning osti tomoniga o`rnatilgan pulpovodlar 1 orqali yuboriladi. Quvurli pulpovodlar diametri qum-shag`al ushlab qoladigan transheya panjara sterjenlari orasidagi masofadan 3…5 marta katta qilib olinadi. Bu quvurlar bir- biridan (1,6...2,0) hTr masofasida o`rnatiladi.

20 - rasm. Zatvor o`rnatilgan oraliqlar va cho`kindilarni tutgich transheyali panjaralitubdan suv olish: 1-quvur pultovodlar; 2-zatvorli oraliq; 3-to`g`onning vodoslivli qismi; 4- ajratuvchi devor; 5- panjara bilan yopilgan suv oluvchi galereya; 6-cho`kindilarni tutgich transheya; 7-tubdagi egri chiziqli ostona; 8-panjara; 9-qish faslida suv oladigan oraliq shandorlari; 10-avankamera; 11-suv oluvchi galereyaning chiqish qismidagi zatvor; 12-vodosliv; 13- bosh inshoot zatvorlari; 14-yuvish galereyasi. Suv oluvchi galereya 5 orqali keladigan mayda cho`kindilar yig`uvchi avankamera 10 ga oqib keladi va tirqishli konussimon yuvuvchi galereya 14 da vintsimon harakat qiladigan oqim bilan yuviladi. Qishda suv oladigan oraliq 9 ni qirg`oq bilan tutashadigan devorda joylashtirish tavsiya etiladi. Bu oraliq sterjenlari gorizontal joylashgan panjara 8 bilan berkitib qo`yiladi.

Qatlamlarga bo`lib-panjarali suv olish. Bu turdagi suv olish inshootlari suyri vertikal to`siqdan o`tish va cho`kindilar to`siqqa yaqinlashmasdan uni aylanib o`tish prinsipiga asoslangan. Bu konstruksiyadagi suv olish inshootini prof. N.F.Daneleya ishlab chiqqan. Vodosliv to`g`onning suv oladigan galereyasi ustida quriladigan, toshqin vaqtida suv ostida qoladigan ichi bo`sh oraliq devorlar 2 suyri vertikal to`siq vazifasini bajaradi (21 - rasm). 21 - rasm. Qatlamlarga bo`lib-panjarali suv olish. 1-tubdagi oqimlar; 2-toshqin vaqtida suv ostida qoladigan ichi bo`sh oraliq devorlar; 3tubdagi teskari oqimlar; 4-vodoslivli to`g`on; 5-ajratuvchi devor; 6- pastki yarus panjaralari; 7-yuqori yarus panjalari; 8-suv oluvchi galereya oxiridagi zatvorlar; 9kanalning egri chiziqli qismi; 10-salt tashlamaning yon tomonidagi vodoslivi; 11-kanalning yuvish qurilmasi; 12-tindirgich boshidagi zatvorlar; 13-ikki kamerali tindirgich; 14-tindirgich yuvgichining zatvorlari; 15- kanal; 16-tindirgich yuvgichi; 17-suv oluvchi galereya; 18-ponur. Suv oqimi bunday tusiqdan o`tish vaqtida oraliq devor oldi tomonidan yuqori bosimli zona hosil bo`lishi natijasida tubdagi teskari oqimlar 3 hosil bo`ladi. Bunday oqimlar oraliq devor ustidan suv oqib tushgan vaqtlarda ham saqlanib qoladi. Bu teskari oqim asosiy oqim bilan uchrashib aylanma harakat hosil qiladi,

buning natijasida cho`kindilarni oraliq devorlar o`rtasidagi oraliqning o`rta qismiga yo`naltirib, pastki byefga tashlab yuborish mumkin bo`ladi. Yuqorida qayd qilingan sirkulyatsiya oqimining hosil bo`lishi natijasida oraliq devorlar oldida va ularning uzunligi bo`yicha o`zan ostida yirik cho`kindilar bo`lmagan erkin zona hosil bo`ladi. Oraliqlarning ikkala chetidagi qismida o`zan ostidagi cho`kindilardan ozod qismida oraliqlari 6…12 mm bo`lgan panjaralar 6 zich qilib o`rnatiladi (pastki yarus) va ular orqali suv galereyaga o`tadi. Bu panjaralar orqali daryoda suv kam bo`lgan vaqtlarda ham olinadi. Yirik cho`kindilar oqadigan oraliqning o`rta qismi po`lat plita yoki temir-beton plitalar bilan berkitib qo`yiladi. Oraliq devorlarning old tomonlarda ko`ndalang sirkulyatsiya hosil bo`lish uchun u yerda panjaralar o`rnatilmaydi. Yirik cho`kindilarning oraliq devor tepasidan oqib o`tadigan suv qatlamlariga qo`shilishiga shu sirkulyatsiya yo`l qo`ymaydi. Shuning uchun toshqin vaqtida suv ostida qolib ketadigan ichi bo`sh oraliq devor tepalariga sterjenlarning oraliqlari 20…40 mm li yirik panjaralari 7 o`rnatiladi (yuqori yarus). Bu panjaralar orqali toshqin vaqtida suv olinadi. Suv galereya 17 dan egri chiziqli kanal 9 ga keladi. Bu kanal oxirida cho`kindilarni yuvish qurilmasi 11, suv sathlarini avtomatmatik ushlab turuvchi yon tomondagi vodosliv 10, tindirgich 13 va yuvish qurilmalari 16 joylashtiriladi. Qatlamlarga bo`lib-panjarali suv olish inshootlarini daryoning tor to`g`ri chiziqli uchastkalarida qurish tavsiya qilinadi. Agar ular egri chiziqli uchastkada quriladigan bo`lsa, inshootlar quriladigan joy o`zan botiq qirg`og`ining radiusi bo`ylab joylashtiriladi. Daryoning inshoot oldidagi to`g`ri uchastkasining uzunligi panjara o`rnatiladigan oraliq kengligidan 4…5 marta ortiq qilib belgilanadi. To`g`onning umumiy qismining kengligi hisobiy toshqin suvlarini o`tkazib yuborishni nazarda tutib belgilanadi, o`zanning qolgan qismi gruntdan barpo etilgan to`g`on bilan suv o`tkazmaydigan qilib berkitib qo`yiladi. Qatlamlarga bo`lib-panjarali suv olish inshootlarini daryoning tog`li, daryoning yuqori tog`li uchastkalarida va ularni tog` oldi uchastkalarida daryodagi suv sarfi Qdaryo = 0,2...500m s3 /, tezlik ϑ o`r =1…6 m/s va nishabligi i

= 0,01…0,1 bo`lganda qurish tavsiya etiladi. Daryodagi suv bir tomonga olinadigan bo`lsa, suv sarfi 0,2…12 m3/s va ikala tomonga olinadigan bo`lsa, ikki marta ko`p bo`lishi mumkin. Cuv ostida ko`milib qoladigan oraliq ustunlarning kengligi 2ava balandligi h =(0,6...1,0 a) , bunda a = 0,5...0,75 m. Oraliq devorlar orasidagi oraliqlarning kengligi 2a qilib olinadi va bu oraliq uchta teng qismga bo`linadi. Chetdagi oraliqlarning kengligini 2a qilib olinadi va ular ikkita teng qismga bo`linadi. Oraliq devorlar panjaralaridan 1,5a ga teng qilib oldinga chiqarib qo`yiladi va uning old qismi radiusi r = 0,75a yarim aylanma ko`rinishida olinadi. Oraliq devorlarning ustidan o`tadigan suvning maksimal qalinligi oraliq devor balandligiga nisbatan 10 martadan oshmasligi kerak. Ikkala panjara seksiyalari olinadigan qilib o`rnatiladi. Pastki yarus panjaralarning nishabligi i = 0,1...0,15 va tirqishlar koeffitsiyenti pn = 0,25...0,35 yuqori yarus panjaralarniki esa – i = 0,05...0,1va pyu = 0,4...0,6 qilib olinadi. Egri chiziqli kanal 9 ning o`rtacha radiusini Ro`r =(2,5...4)bk qilib olinadi. Vodoslivli to`g`on tepasi sath belgisi oraliq devor tepasidan Δ ≥h 0,1m dan kam bo`lmasligi shart. Oraliq devorning old tomonidagi o`zan qismi (5...6)a uzunligida beton bilan mustahkamlanadi. Suv oluvchi galereyaning soni hisoblar natijasida aniqlanadi. Har qaysi galereyaning kesim yuzasi 1…3 m2, kengligi 1…2 m, galereya oxirining balandligi 1…1,5 m va suvning o`rtacha tezligi ϑ g = 1,5…2 m/s atrofida qabul qilinadi. Suv oluvchi galereyaning oxirida ekspluatatsiya ehtiyojlari uchun zatvorlar o`rnatiladi. Gorizontal panjarali oraliq devorlardan suv olish (22 - rasm). Bunday suv olish konstruksiyasi I.Y.Andreychuk tomonidan ishlab chiqilgan. Bu birlashtirilgan (qo`shma) suv olish turiga kiradi, chunki uning suv olish tirqishlari suv tashlash to`g`onining oraliq va yon devorlarida joylashgan.

22 - rasm. Gorizontal panjarali oraliq devorlardan suv olish: 1-gorizontal panjara; 2-oraliq devorlar; 3-yuvuvchi tirqishlar zatvorlari; 4- bosimli galereya; 5-suv tashlash inshootlari oraliqlari. Gorizontal panjarali oraliq devordan suvni bir va ikki tomonga olish mumkin. Bir tomonga suv olishda qirg`oqqa yaqin joylashgan yon va oraliq devorlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Suv tashlash to`g`onining suv olish uchun foydalaniladigan oraliq va yon devorlarni yuqori byef tomonga chiqariladi. Ularning gorizontal yuzasi NDS dan 0,75…1,5 m pastda joylashtiriladi. Oraliq va yon devorlar yuqori byef tomonga chiqarilgan qismi ichi bo`sh konstruksiyali kamerani (quduqni) hosil qiladi va uning usti panjara bilan qoplanadi. Oraliq va yon devorlar bosh qismining umumiy uzunligi bo`yicha yuqori byef tomonidan radial ko`rinishda devorlar o`rnatiladi. Suv oqimi bu suyri to`siqdan o`tishda cho`kindilarni oraliq devor o`rtasida yo`naltiruvchi sirkulyatsiya oqimi hosil bo`ladi va shu sababli kameraga kirmasligi ta`minlanadi. Oraliq devor pastki qismi yon sirtida kamera ishini tuxtatish uchun shandor devorlari o`rnatiladi. Har bir kamera mustaqil bosimli galereyaga (dyuker turidagi) ega, u orqali suv quduqdan kanalga yoki tindirgichga o`tkaziladi. Kanalga

beriladigan suv sarfi bosimli galereya chiqish qismida o`rnatilgan zatvorlar bilan boshqariladi. Kamerada (quduqda) to`plangan cho`kindilar oraliq va yon devorlar o`rtasida joylashtirilgan yuvuvchi galereya orqali yuviladi. Galereyalar davriy ishlaydi, yuvuvchi suv sarflarini rostlash uchun esa galereya oxirida zatvorlar joylashtiriladi. Har bir oraliq devor 2…5 m3/s yon devor esa 0,7 m3/s suv sarfini olishi mumkin. Kameraga kirish tezligi 0,3…0,5 m/s oralig`ida belgilanadi, bosimli galereyaga esa 1…2 m/s bunda shuni ham hisobga olish kerakka, berilgan tezliklarda daryodan suv oqimlari bilan birga qo`shilib kelgan muallaq cho`kindilar o`tmasligi kerak. Gidrouzel orqali minimal suv sarflarini o`tkazishda to`g`on hamma oraliqlari suvni pastki byefga tashlash uchun ishlaydi (NDS da). Bu hol to`g`on suv tashlash inshooti uzunligini aniqlashda hisobiy hisoblanadi. Bunday turdagi suv olish inshootlari gidravlik hisobi bo`yicha kamera yuzasi va kanalda suv sathi belgisini belgilash uchun bosim yo`qolishini aniqlashdir. Kamerada bosimli rejim bo`lganda kirish tirqishining yuzasi qo`yidagi formulada aniqlanadi: (4.22) bunda µ - sarf koeffitsiyenti, 0,5…0,6 teng; p - tirqishlar koeefitsiyenti (4.17) formuladagi, shuningdek oraliq masofalar qiymati 3…15 sm qabul qilinadi, sterjenlar qalinligi esa 1…3 sm; hkir - kameraga kirishdagi bosim yo`nalishi, qo`yidagi formuladan aniqlanadi: (4.23) bunda &#55297;&#56361; kir - qarshilik koeffitsiyenti uning o`rtacha qiymati 3,3 oraliq devorda, yon devorda 7,5; ϑ- panjaradan keyin kameradagi tezlik: Aniqlangan kamera yuzasi ω kam bo`yicha uning plandagi o`lchamlari qo`yidagi formuladan aniqlanadi: ω кам = lкам камb

Ikkala qiymatdan biri lkam yoki bkam qiymati beriladi, shundan so`ng boshqasi aniqlanadi. Suv olish qismi chegarasida oraliq devor uzunligi (2...4) HD qabul qilinadi, bunda H D - flyutbet ustidan oraliq va yon devor balandligi. Mavjud tavsiyalar bo`yicha oraliq devor qalinligi 4…5 m dan oshmasligi kerak. Bosimli galereyadagi bosim yo`qolishi qo`yidagi formuladan aniqlanadi hgal =hkir +hbur + +huz hchik (4.25) (4.25) formuladagi har bir bosim yo`qolishi quyidagi formuladan aniqlanadi: (4.26) Kirishdagi, burilishdagi, uzunlik bo`yicha va chiqishdagi bosim yo`qolishlari koeffitsiyentlari gidravlik spravochniklarda keltirilgan, galereyadagi tezlik esa 1… 2 m/s qabul qilinadi. Yuvuvchi galereyadagi tezlik qo`yidagi formulalardan aniqlanadi: (4.27) Bunda µ-sarf koeffitsiyenti, taxminan 0,6 ga teng, uning aniqroq qiymatini gidravlik spravochnikdan aniqlanadi; z -gidrouzel yuqori va patski byef suv sathlari farqi. (4.27)-formula bo`yicha aniqlangan tezlik loyqa bosish tezligidan kichik bo`lmasligi kerak. Gidrouzel tarkibida suv olish inshootlarining joylashishi. Gidrouzellarni joylashtirishga qo`yiladigan talablar Gidrouzelni joylashtirish juda murakkab va ma`suliyatli vazifa hisoblanadi. I va II sinfli gidrouzellar uchun joylashtirish sxemasi laboratoriya tadqiqotlari natijalariga ko`ra asoslanishi kerak. III va IV sinfli gidrouzellar uchun laboratoriya tadqiqotlari joylashtirishning yangi sxemalari qo`llanilganda majburiy hisoblanadi. Gidrouzel inshootlarini tarkibi, konstruksiyasi va ularni joylashtirish masalalarini ishlab chiqishda quyidagi talablarga rioya etish tavsiya etiladi:

inshootlarining ishonchli ishlashi ta`minlangan gidrouzel suv xo`jaligi masalalarini hal etganda eng yaxshi va ko`proq iqtisod qiladigan yechimga ega bo`lishi; qurilish qiymatini pasaytirish va muddatini qisqartirish uchun tabiiy imkoniyatlardan (topografik, geologik, gidrologik) to`laroq foydalanish, mahalliy grunt materiallarini ishlatish va sh.k.; suv xo`jaligi masalalarining kelajakda rivojlanishni hisobga olgan holda kompleks yechimini topish; mavjud tabiiy sharoitlarda qurilish suv sarfini o`tkazishning va o`zanni to`sishning eng samarali sxemalarini qo`llash; navbati bilan gidrouzelni foydalanishga topshirish imkoniyati (yoki zarurati) bo`lishi; gidrouzel qurilishida eng ilg`or texnologiyalarni qo`llash va bunda yordamchi inshootlar sonining minimal bo`lishi va ishlab chiqarish bazasi obyektlarining qulay joylashishiga erishish; ekologiyani inobatga olish, foydali jarayonlarni saqlab qolish yoki uni o`rnini to`ldirish, tabiatga begona bo`lgan yoki insonga zararli jarayonlarni (suv sifatini yomonlashishi, sug`oriladigan hududlardagi tuproqning yoppasiga eroziyaga uchrashi va sh.k.) keltirib chiqaruvchi sharoitlar yoki sabablarni oldini olish; sanitar tayyorgarlik va suv ombori zonasini qo`riqlash va sanitar xavfsizlik (suv ta`minoti uchun suv olish zarurati bo`lganda) talablarini hisobga olish; xizmat ko`rsatuvchi mexanizmlarni, yordamchi xonalarni va boshqa obyektlarni maqbul joylashtirish, konstruksiya va inshootlarni kuzatish va ta`mirlash qulay bo`lishi; yuqori va pastki byeflarda o`zan deformasiyasini (loyqa bosishi, daryodagi suv sathi va grunt suvlari oqimida qo`shimcha dimlanish yuzaga kelishi va uning kuchayishi, umumiy yuvilishda suv sathining pasayishi, qirg`oqdagi deformasiyalar) inobatga olish; yuqori va pastki byeflarda issiqlik rejimining o`zgarishi mumkinligini (hamda yuqori byefda muzning to`planib va tiqilib qolishi sodir bo`lganda suv sathi ko`tarilishi mumkinligini) inobatga olish; gidrouzelga estetik ko`rinish berish uchun landshaftdan unumli foydalanish; kelajakda qo`shimchalar va o`zgartirishlar kiritish (masalan, suv oqimi to`liq rostlanganda GES, NAES va GAES uchun qo`shimcha agregatlar o`rnatish, suv olish hajmining ortishi va sh.k.) imkoni bo`lishi uchun zahira bo`lishi, kelgusida to`liq mexanizasiyalash va teleboshqarish

uchun imkoniyatlar bo`lishini inobatga olish; qulay rekreasion sharoitlar yaratish, tabiiy va madaniy yodgorliklarni, mavjud va kelgusida foydalaniladigan foydali qazilmalar konlarini saqlash; harbiy holat vaqtida obyektni va ishlab chiqarish o`ta yuqori bo`lgan joylarni himoya qilish. Gidrouzelni joylashtirish bir necha bosqichlarda olib boriladi. Joylashtirishning eng so`nggi sxemasi variantlarning texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini taqqoslash yoki ekologik nuqtai nazardan (uni iqtisodiy baholab bo`lmaydi) tanlab olinadi. Past bosimli gidrouzellarda inshootlarni joylashtirish Past bosimli gidrouzellar tekislik va tog` daryolarida quriladi. Birinchi holatda ular kema qatnovini, yog`ochlarni oqizishni hamda suv ta`minotini yaxshilash uchun ikkinchi holatda energetik va irrigasion maqsadlar (kanallarda suv olish uchun suv sathini ko`tarish) uchun barpo etiladi. Gidrouzel tarkibiga to`g`ondan tashqari kema qatnovi shlyuzi, yog`och oqizish va suv oluvchi inshootlar, ba`zida gidroelektrostansiyalar bino-lari (kema qatnovli – energetik tugunlarda), quyi hollarda baliqlarni o`tkazish qurilmalari kiradi. Tashish va energetik inshootlarni, odatda, turli qirg`g`oqlarda joylashtiriladi (23 - 8rasm), chunki shlyuzlar ishlashi gidroelektrostansiya ishi bilan bog`liq emas. Birinchi navbatda, gidroelektrostansiya binosini qurishga kirishiladi, chunki u qurilmalarni biriktirish uchun ko`p vaqt talab etadi. Shlyuz iloji boricha gidroelektrostansiya bilan bir vaqtda barpo etiladi, shu bilan birga agar mahalliy sharoit taqozo etsa, shlyuzni derivasion kanalga chiqarish eng qulay hisoblanadi.

23 - rasm. Shlyuz va GES binosining turli qirg`oqlarida joylash-gan transport – energetik tugun: 1-elektr stansiyasi; 2-GES binosi; 3-kema o`tkazuvchi shlyuz; 4-suv tashlovchi to`g`on; 5-gruntli to`g`on; 6-yo`llar; 7-GES ga keluvchi tashqi yo`llar. Gidroelektrostansiya binosi va shlyuzlarni bir qirg`oqda joylash-tirish ularga xizmat ko`rsatishda bir muncha qiyinchiliklar tug`diradi, lekin bir majmuadagi beton inshootlari qurilishini yengillashtiradi. Ushbu variantda gidroelektrostansiyaga og`ir qurilmalarni keltirish shlyuzlar orqali amalga oshirilib, maxsus ko`priklar qurishni talab etsada, gidroelektrostansiya binosini daryo o`zaniga yaqinroq joylashtirish afzal hisoblanadi (24 - rasm). 24 - rasm. Past bosimli gidrouzel: a-gidrouzel o`qi bo`yicha kesim; b-plan; 1-suv tashlovchi to`g`on; 2-GES binosi; 3-kema o`tkazuvchi shlyuz; 4-shlyuzning yo`naltiruvchi inshootlari; 5-bo`luvchi devor; 6-yon devor; 7qayir qirg`oqlari .

Agar daryo kengligini gidrouzel inshootlari uchun tahlil qiladigan bo`lsa, u holda qurilmalarning bir qismi qirg`oqdagi qazilmaga chiqariladi (23 - rasm). Gidroelektrostansiya binosini vodosliv bilan birga joylashtirish eng maqbul hisoblanadi, lekin bunga kichik bosimlarda erishish juda qiyin; gidroagregatlarni to`g`on oraliq devorlarida joylashtirish samarali hisoblanadi. To`g`on daryolarida to`g`on suv oqib tushish qismi ko`pincha yassi yoki segment zatvorli past beton bo`sag`ali ko`rinishida, yuqori befda suv sathi o`zgarib turadigan bo`lsa–zatvorsiz barpo etiladi. Tekislikdagi va tog`li daryolarda kema o`tishiga mo`ljallangan tugun (uzel)larda bosim 3-4 m gacha bo`lganda kema o`tishiga mo`ljallangan to`g`onlar, fermalari buriladigan tik tayanchli yassi zatvorli va boshqalar qabul qilinadi. Agar kema o`tishga mo`ljallangan uzel bosim 3 m gacha bo`lganda energetik inshootlar bilan birgalikda qurilsa, u holda fermalari buriladigan tik tayanchli yassi zatvorli to`g`onlar foydalanishga yaroqsiz hisoblanadi, chunki juda ko`p shlyuzlar orasidagi tirqishlardan suv juda ko`p yo`qotiladi va ular sovuq vaqtda ishlashga moslashmagan. Bunday holatlarda yassi, segmentli, tomsimon va sektorli zatvorlar, beton to`g`onlarni qo`llash maqsadga muvofiq bo`ladi. Past bosimli gidrouzellarda inshootlarni maqbul joylashtirishni quyidagi misollarda qarab chiqamiz. 25 - rasmda Kamsk gidrouzelining sxematik ko`rinishi tasvirlangan. Uni qurishning asosiy maqsadi gidroenergetika hisoblanadi. Gidrouzel 22 m li bosim hosil qiladi. Bunday sharoitlarda loyqa deyarli yo`q va ular inshootni loyihalash uchun hech qanday ta`sir etgani yo`q. Girouzelning suv o`tkazuvchi inshootlari yuqori o`ng qirg`oqda kuchsiz qoyatoshli joyda joylashtirilgan. Qazilma ishlari hajmini kamaytirish maqsadida GES binosi suv tashlash inshooti bilan birgalikda qo`shib barpo etilgan; ularning ish fronti pastki byefdagi o`zanning kengligidan ham kichik bo`ldi. Oqimning ortiqcha kinetik energiyasi solishtirma suv sarflari nihoyatda katta bo`lgan (1 m ga 57 m2/s) hollarda ham pastki byefdagi beton qoplamalarida so`ndiriladi. Daryo qayiri chapdagi yuqori qirg`oqgacha gruntli to`g`on bilan to`silgan bo`lib, u shag`al aralash allyuvial qum bilan yuvilgan. To`g`on kema yuradigan

shlyuz bilan qirqilgan. Shlyuzning birinchi va ikkinchi kameralari yuqori byefda joylashgan. Ular devorlarining ishlashini yaxshilash uchun o`ngdan va chapdan dambalar barpo etilgan. Kemalarni bog`lash uchun qurilgan damba suv omborining ichkarisida joylashgan. Kema yurish yo`li o`qining yo`nalishi shunday tanlanganki, bunda kemalar yo`lning ushbu murakkab uchastkani burilishsiz o`tadi. Gidrouzelning betonli inshootlari po`latli shpuntlar bilan himoyalangan holda qurilgan; qurilish davrida suv sarfi o`zanning bo`sh qolgan chap qirg`og`idan o`tgan. 25 - rasm. Kamsk gidrouzelini joylashtirish sxemasi: 1-birgalikda qo`shib barpo etilgan suv tashlash inshooti va GES binosi; 2-ikki qatorli olti pog`onali kema yurish shlyuzi; 3-yuvma gruntli to`g`on. Simlyansk gidrouzeli kema qatnovi, gidroenergetika, irrigasiya va baliqchilik maqsadlarida foydalanish uchun barpo etilgan. Gidrouzel bilan 26,6 m-li bosim hosil qilingan, suv ombori hajmi 24,3 mlrd. m3, shu jumladan foydali hajmi 11,5 mlrd. m3, suv ombori uzunligi 360 km, eng katta kengligi 38 km. To`g`on o`qida bosim frontining uzunligi 13 km atrofida (26 - rasm ).

26 - rasm. Don daryosidagi Simlyansk gidrouzelining joylashtirish sxemasi: 1,2-gruntli va vodoslivli to`g`onlar; 3-baliq ko`targichlar; 4-GES binosi; 5-ORU 220/110 kv; 6-dambalar; 7-kema qatnaydigan shlyuz; 8-port; 9-sug`orish va yaylovlarga suv chiqarish uchun suv olish inshooti; 10-Don magistral kanali; 11- konsolli suv tashlama; 12-kema yuradigan kanal. Gidrouzel vodoslivli to`g`ondan, GES dan, kema yuradigan shlyuzdan, Don magistral kanalidan suv oluvchi inshootdan va baliq ko`targichlardan tashkil topgan. Ushbu barcha inshootlar uzunligi 12,7 km bo`lgan yuvma gruntli to`g`on bilan birlashtirilgan. Simlyansk gidrouzeli-majburiy yoyilgan holda joylashtirishga misol bo`la oladi. Ustidan suv oqib tushadigan to`g`on va GES suv omborining eng ichkari qismida joylashgan (Don daryosi o`zani yaqinida). Bunday joylashtirish olib chiqib ketuvchi o`zanni qurish uchun katta hajmdagi ish bajarishni talab etmadi va qurilish davrida daryodagi suv sarfini daryoning tabiiy o`zanidan o`tkazib yuborish imkonini beradi. Suv omborida shamol ta`sirida 3 m balandlikka ega bo`ladigan to`lqinlar yuzaga kelishi kutilgan edi. Kema qatnaydigan shlyuzga kirishda avanport qurishga to`g`ri keldi. Suv chuqur bo`lgan joylarda himoya dambalarini qurish qimmatga tushar edi, shu sababli ular suv omborining chap qirg`og`i qismiga ko`chirildi. Shu yerning o`zida №14 shlyuzni qurishga to`g`ri keldi. Chap qirg`oqning topografiyasi ikkita bo`laklangan shlyuz qurishni taqoza etdi. Avanport hududida port ham joylashgan.

Suv olish inshootining joylashish o`rni Don magistral kanalining trassasiga ko`ra belgilab olindi. Bu joy shamol natijasida hosil bo`ladigan katta to`lqinlardan dambalar bilan himoya etilgan. Inshoot kelgusida 200 m3/s suvni o`tkazishga mo`ljallab qurilgan, ammo dastlabki 25 yil mobaynida faqatgina 100 m3/s suv olingan. Baliq ko`targichlar baliqlarning bashorat qilinadigan migrasiya (ko`chish) yo`lida joylashtirilgan. Urug`lanish uchun pastdan yuqori tomon harakatlanayotgan baliqlar, yuvma to`g`onning pastki byefiga yaqinlashadi. Shu yerda baliq ko`targichlarning o`rni belgilangan. Sxemadan ko`rinib turibdiki, to`g`on ustidan temir yo`l va avtomobil yo`llari o`tgan. Ularning trassalarini belgilashda topografiya, xavfsizlik sharoitlari, xizmat ko`rsatuvchi poselkaning joylashish o`rni va boshqalar hisobga olingan. Amudaryoda uning yangi deltasiga chiqish chegarasida Taxiatosh suv oluvchi gidrouzeli qurilgan bo`lib, u ko`p miqdorda suv olishni ta`minlaydi: chap qirg`oq kanaliga 330 m3/s gacha, o`ng qirg`oqqa, Kizketgan kanaliga 510 m3/s gacha (27 - rasm). Gidrouzel hududida suv sarfi 11 ming m3/s gacha yetadi. O`zan mayda (0,3 mm dan kichik) qumlardan tashkil topgan bo`lib, oqim u bilan juda loyqalangan. 27 - rasm. Amudaryo daryosidagi Taxiatosh gidrouzelini joylashtirish sxemasi: 1- ustun qoziq–qobiqli ikki tomoni ochiq damba; 2-vodoslivli to`g`on.

Ushbu kanallar qurilganiga ancha yillar bo`lgan, ular bir necha bor qayta qurilgan, lekin sug`oriladigan maydonlarning ortishi hisobiga erta bahorda ularga suv yetkazib berish ta`minlanmadi (daryodagi suv sarflari 90 m3/s gacha kamayib ketgan). Kanallarga suv olish joylari loyqa cho`kindilarga qarshi kurashish sharoitlarini hisobga olgan holda tanlangan. Qizketgan kanalining suv olish shlyuzi o`ng qirg`oqda, uning qavariq joyida, qoya toshli zaminda oqim sathining qirg`oq bilan kesilgan chizig`ining o`zida barpo etilgan. Taxiatosh gidrouzeli shundan loyihalanganki, unda mavjud ishlab turgan kanallarning barcha ijobiy tomonlarini iloji boricha saqlab qolishga harakat qilingan. Suv sathini ko`taruvchi to`g`on kanallar boshidan pastga ko`chirilgan. U suv sathini uncha katta bo`lmagan kattalikka dimlaydi, bu esa bahordagi kamsuvlik vaqtida suv olishni ta`minlaydi va toshqin vaqtida esa suvni dimlash orqali daryolardagi to`g`onsiz suv olish inshootlariga olinadigan suv sarfini ko`paytirib beradi. Gidrouzelning beton konstruksiyalari (suv tashlash qismi) chap qirg`oqda quruq kotlovanda qurilgan. Gidrouzel tarkibiga kema yuruvchi shlyuz, temir yo`l va avtomobil ko`priklari kiradi. Pastki byefda urug`lanish uchun kelayotgan baliqlar ushlanadi va Tuyabo`yin gidrouzelining (daryodan 110 km yuqorida) yuqori byefiga tashib keltiriladi. Bu esa ikki gidrouzel tarkibidagi baliqlarni o`tkazib yuboruvchi inshootlardan voz kechish imkonini berdi. 28 - rasmda 1940 yilda ishga tushirilgan Chirchiq daryosida qurilgan G`azalkent gidrouzelini joylashtirish sxemasi keltirilgan. Suv sarfi 30 m3/s dan (qishda kamsuvlik davrida) 2140 m3/s gacha o`zgaradi. Suv oqimi yil davomida 1,2 mln. m3 muallaq va yirikligi 200 mm gacha bo`lgan 128 ming m3 tub cho`kindilarni tashib keltiradi. Gidrouzelni derevasion gidroelektrstansiyasi ishlashini ta`minlash va Chirchiq daryosining o`ng qirg`og`idan suv oluvchi irrigasion kanallarga suv olinishini tartibga solish uchun qurilgan. Bu masalani yechish uchun daryoga parallel ravishda kichik nishablik bilan kanal trassasi o`tkazildi. Suv keskin tushadigan

joylarda GES (kanal butun uzunligi bo`yicha 16 ta GES) qurish mo`ljallandi. Bu kanal bilan eski irrigasion kanallar kesishib o`tdi. Ularga suv derevasiya orqali uzatiladi. 28 - rasm. Chirchiq daryosidagi G`azalkent gidrouzelini joylashtirish sxemasi. Gidrouzel stvori daryoning tog`li qismidan chiqish uchastkasida, ya`ni uning chuqur o`yiqlardan iborat o`zani tugab va ko`p tarmoqli joylar shakllanadigan, suv to`planadigan jarayonlar bo`ladigan joyda tanlandi. Gidrouzel stvorida suv dimlanishi 6 m qabul qilingan; u daryoning yuqorisi tomon 1800 m ga tarqaldi (daryo nishabligi 0,003 atrofida). Dimlangan byefdagi yig`ilgan suv hajmi 1,8 mln. m3. Oqimning loyqaligi dimlangan byefning tezda to`lib qolishini keltirib chiqaradi, shuning uchun gidrouzelni joylashtirish muallaq va tub cho`kindilarga qarshi kurashish bilan chambarchas olib borildi. Inshootlar va ularni joylashtirish gidravlik modellarda tadqiq etildi. Girouzelning suv o`tkazuvchi inshootlari uning chap qirg`og`ida jamlangan. 130 m3/s suv sarfiga mo`ljallangan suv olish inshooti suv tindirgichning yuqori kallagi ko`rinishida barpo etilgan. Suv tindirgich olti kamerali, uzunligi 130 m, loyqalar gidravlik yuvildi. Suv qabul qiluvchi teshiklar bo`sag`aga ega, bo`sag`alar daryo tubidan 4 m baland, bo`sag`a yuqorisida esa suv tashlovchi teshiklar 2,5 m balandda joylashgan. Shag`alli-galechnikli cho`kindilar bilan kurashish uchun bo`sag`ada 6 ta yuvuvchi galeriya (3,5 x 1,7 m, tezligi 9 m/s gacha) qilingan, yuvuvchi galereyalarning bo`sag`a otmetkalari suv qabul qiluvchi inshoot bo`sag`asidan 2,7 m past.

Tub cho`kindilar oqiziladigan barcha traktlar chugun plitalar bilan (tubi va devorlari 1,2 m balandlikda) qoplangan. Suv tashlash inshootiga tutashgan gruntli to`g`on chap qirg`oqda bosimli suv frontini tashkil etadi. To`g`onning pastki qiyaligida 2 m3/s suv sarfiga ega bo`lgan beton novli sug`orish kanali qurilgan. Gidrouzelning betonli inshootlari daryo o`zanida qurilgan; daryodan qurilish suv sarfini o`tkazib yuborish uchun chap qirg`oqda kotlovanni chetlab o`tuvchi aylanma kanal qurilgan. To`g`on zamini tayyorlash va unga quyiladigan talablar To`g`onlarning yer osti konturi shaklini tanlashda, uning alohida elementlari uzunligi, vertikal va gorizontal elementlari uzunliklari nisbati va drenajlarning joylashuv o`rni, zaminning tuzilishiga, zamindagi gruntlarning donodorlik tarkibidagi va ishqalanish koeffitsiyentiga, ularning umumiy va mahalliy mustahkamligiga, bosimli grunt suvlarining mavjudligiga, suv o`tkazmaydigan qatlam yuzasigacha bo`lgan chuqurlik, mahalliy materiallar va transport yo`llarining mavjudligi va qator boshqa omillar hisobga olinadi. To`g`on chizmalari. Suv tashlama to`g`onning yer osti qismini shakl va o`lchamlari Zamonaviy yer osti konturlarida vertikal elementlar (tishlar, shpunt qatorlari, burobeton devorlar, diafragmalar, har-xil turdagi to`siq pardalar) hamda gorizontal va vertikal drenajlar keng qo`llaniladi. Bu esa yer osti konturining gorizontal elementlariga (to`g`on tovoni, suv urilma va h.z) ta`sir qiluvchi filtratsiya bosimini sezilarli darajada kamaytirishga imkon beradi. To`g`on tishi oldida vertikal drenaj va ankerli ponur oldida vertikal elementlarni o`rnatish sezilarli darajada samara beradi. Zaminning umumiy mustahkamligini ta`minlash uchun yer osti konturining bunday yechimida, to`g`on oldida o`rnatilgan ponur ustiga katta miqdordagi suv

massasining to`planishi, ishqalanishi kichik bo`lgan gruntlarda uning ustivorligini ta`minlaydi. To`g`on ostidagi gruntni filtratsiya suvlari ta`sirida yuvilib ketmasligini ta`minlaydigan va to`g`onning suv o`tkazmaydigan qismini yer osti konturi poydevori plitasi drenajli yoki drenajsiz qilib loyihalanadi. ostidagi grunt yopishqoq bo`lmagan qumoq tuproq bo`lsa hamda suv o`tkazmaydigan qatlam chuqur (20 m dan ortiq) joylashgan bo`lsa, yer osti konturi drenajsiz qilib loyihalanadi (29 - rasm, a). To`g`on yer osti konturining zaruriy uzunligi ponur hamda poydevor plitaning old qismlarida shpunt devorni o`rnatish bilan hosil qilinadi. Filtratsiya suvlari suv urilmada joylashtirilgan, tovoni tomoniga teskari filtr o`rnatilgan drenaj teshiklari orqali suv urilma ustiga chiqarib yuboriladi. Suv o`tkazmaydigan qatlam uncha chuqur joylashmagan bo`lsa (15 m dan kam) bu qatlam shpuntli devor bilan berkitib qo`yiladi (29 - rasm, b). Suv o`tkazmaydigan qatlam 5 m chuqurlikda bo`lsa, bu qatlamni poydevor plitaning tishlari bilan (bitta yoki ikkita) berkitib qo`yish tavsiya qilinadi. Bunda tishining uchi suv o`tkazmaydigan qatlamga 0,5...1,0 m chuqurlikda kiritiladi (29 – rasm, d, e). Filtratsiya suvlari bosimini pasaytirish maqsadida va suv o`tkazmaydigan qatlam chuqur (20 m dan ortiq) joylashtirilgan hollarda yer osti konturi drenajli qilib loyihalanadi. (29 - rasm, f, g). Poydevor plita ostidagi gorizontal drenaj yirik donali gruntdan yaxlit qilib quriladi hamda loy bosib qolmasligi uchun teskari filtr bilan himoyalab qo`yiladi. Teskari filtrlar soni va shuningdek, filtrning donodorlik tarkibi to`g`on zaminidagi gruntning xossalariga bog`liq bo`lib, maxsus hisoblashlar yo`li bilan belgilanadi. Filtrni 2...3 qatlam, qatlamlarning qalinligini esa 15...20 sm ga teng qilib olish mumkin. To`g`on ostidagi grunt yirik donali bo`lsa, teskari filtr o`rnatishga hojat qolmaydi.

29 – rasm. To`g`onning suv o`tkazmaydigan qismining yer osti konturi sxemalari: a, b, d, e, - drenajsiz; e, j – gorizontal drenajli; 1 – ponur; 2 –suv urilma; 3 – risberma; 4 – shpunt; 5 – teskari filtr; 6 – drenaj. To`g`on yer osti konturning sxemasi va yer osti konturning o`lchamlari filtratsiya hisobi natijasiga asoslanib qabul qilinadi. Tutashtiruv qurilmali devorlar (ustunlar), qirg`oq ustunlari va tutashtiruv devori Yon devorlar tutashtiruvchi (suv tashlash to`g`onini gruntli yoki qirg`oq bilan tutashtiradi) va ajratuvchi (ajratuvchi devor ko`rinishida) bo`ladi. Ajratuvchi yon devor vodoslivni ustidan suv o`tkazmaydigan to`g`ondan yoki gidroelektrostansiyadan (yoki boshqa inshootdan) ajratadi. Tutashtiruvchi yon devorlarning vazifalari: 1) xuddi shunday oraliq devorlarniki kabi; 2) oqimni vodoslivga ravon kelishini ta`minlash; 3) pastki byefga oqimning ravon tarqalishini ta`minlash; 4) qirg`oqlarni yoki gruntli to`g`onlarni yuqori va pastki byeflarda yuvilishdan saqlash; 5) beton to`g`onni gruntli to`g`on bilan filtrasiyaga nisbatan ishonchli tutashtirish. Ajratuvchi yon devorlarning vazifalari: 1) vodosliv

inshooti bilan zamin tutashgan yerda vodosliv orqali tashlanadigan oqimning yuvilishdan saqlash; 2) maromsiz oqimga qarshi kurashish. Tutashtiruvchi yon devor quyidagi elementlardan tashkil topadi: 1) yuqori tutashtiruvchi devor; 2) filtrasiyaga qarshi diafragmalar va devorlar; 3) bo`ylama devorlar; 4) pastki tutashtiruvchi devorlar (30 - rasm, a). Pastki tutashtiruvchi devor orqasida ko`pincha drenaj o`rnatiladi. Yuqori devorlarning plandagi ko`rinishi 30 - rasm, b da ko`rsatilgan, katta inshootlarda odatda ular egri chiziqli elleptik yoki undan murakkab shaklida bo`ladi. Pastki devorlar odatda planda αburchagi 6...8 dan 10...120 bo`lgan konus shaklida bo`ladi, kichik bosimlarda- to`g`ri burchakli (40 - rasm, b, v ga qarang). 30 - rasm. Tutashtiruvchi yon devor sxemasi (a) va yuqori devorlar ko`rinishi (b) : 1-bo`ylama devor; 2 va 3-mos ravishda yuqori va pastki tutashtiruvchi

devorlar; 4-filtratsiyaga qarshi diafragma; 5-devor orqasidagi drenaj; 6- risberma; 7-suv urilma; 8-vodosliv; 9-ponur. Tutashtiruvchi yon devor ko`ndalang kesimi (31 - rasm) konstruksiya materialiga, zamin gruntiga va vodosliv bilan tutashtirish usuliga bog`liq. Uning parametrlari mustahkamlik va ustuvorlik hisoblari asosida aniqlanadi. 31 - rasm. Tutashtiruvchining yon devorning ko`ndalang kesimi sxemalari: a, b-betonli; v, gtemir-betonli (uchburchakli yoki kontrforsli); ye-yarim ankerli yig`ma temir-betonli; j-ankerli plita bilan; z-vertikal plita bilan; i-bir qismi kataksimon poydevor plitali;

1-monolit poydevor plita;2-yig`ma plitalar; 3-yig`ma poydevor plita; 4-tavr kesimli yig`ma elementlar;5-po`lat anker; 6-ankerli plita; 7-sog` grunt. Qoyamas zaminlarda bo`ylama devor vodosliv bilan yaxlit bo`lishi mumkin (32 - rasm, a); qoyali yoki zich zaminlarda u chok bilan qirqilishi mumkin (32 - rasm, b); agar ustuvorlik shartlari bo`yicha va vodoslivning chetki seksiyalarida to`kilgan gruntning aktiv bosimi tovoni bo`yicha tarqalmasligiga yo`l qo`ymaslik uchun 32 - rasm, v da ko`rsatilgan sxema qabul qilinadi. 32 - rasm. Yon devorning vodosliv bilan tutashtirish sxemalari: 1-vodosliv; 2-yon devor; 3chok; 4-poydevor plitasi. Yuqori devor tepasi NDS dan yuqorida joylashtiriladi. Ba`zida devor sho`ng`uvchi qilib bajariladi (33 - rasm, a), va uning tepasining shakli gruntli to`g`on qiyaliginiki kabi bajariladi. SHo`ng`uvchi devor loyixalanganda beton tejaladi, gidravlik va filtratsiya jixatdan yomon. Pastki devor tepasi gruntli to`g`on qiyaligi shaklini takrorlaydi va odatda suv bilan ko`milmaydi. Gruntli to`g`on bilan tutashtirishda yon devor orqa tomonini va to`kilgan grunt bilan ishonchli birlashtirish kerak, chunki u yerda filtratsiya oqimi ta`sirida deformatsiyalar xosil bo`lmasligi lozim.

33 - rasm. Yon devorni sho`ng`uvchi devori (a), to`g`ri burchakli (b) va o`tmas burchakli (v) tutashtirish: 1-bo`ylama devor; 2-suv urilma; 3-risberma . To`kilgan gruntni yaxshi zichlash talab qilinadi. Orqa tomon bilan gruntni tutashib turishi uchun taxminan 1 ׃0,1 nishablikda silliq qilib bajariladi. Filtrasiya yo`lini uzaytirish uchun maxsus tadbirlar qo`llaniladi:1) baland to`g`onlarda ustidan suv o`tkazmaydigan betonli to`g`onning diafragma bilan tugaydigan bir qismi gruntli to`g`on tanasiga kiritiladi (33 - rasm, a); 2) uncha baland bo`lmagan to`g`onlardan temirbetonli yoki shpuntli diafragma o`rnatiladi (33 - rasm, b); 3) o`rta bosimli to`g`onlarda “1” va “2” yechimlardan tashqari yon devor markaziy qismini kataksimon temir - betonli konstruksiya ko`rinishida bajarish mumkin (33 - rasm. v). Diafragmani yon devor va zamin bilan tutashtirish elastik bo`lishi kerak. Yon devor zaminida filtratsiyani kamaytirish uchun to`g`onning shpunt devorlari unda davom ettiriladi va yuqori devor ostida ularni qirg`oqqa kirgiziladi. Devor orqasidagi drenaj quyidagi maqsadlar uchun xizmat qiladi: 1) filtrlangan suvni chiqarib tashlash; 2) yon devor orqasidagi depressiya egri chizig`ini

pasaytirish va unga ta`sir etuvchi gidrostatik bosimni kamaytirish; 3) gidroelektrostansiyani sutka davomida rostlash paytida quyi byefdagi suv sathining o`zgarishi jarayonida qayta ko`mishdagi suv sathlari orasidagi farq minimumgacha kamayishi. 20...30% ta`minlanganlikdagi daryolarda drenajni sutka davomida rostlash paytidagi sath o`zgarishlarini inobatga olgan holda yoz chillasidagi satxdan bir oz yuqoriroqda joylashtirish lozim. Yozgi va yozgi-kuzgi sel toshqinlari paytida drenajning suvga ko`milgan holda ishlashga ruxsat etiladi. Pastki byefdagi suv satxining uncha katta bo`lmagan o`zgarishlarida ustuvorlikning minimal zahirasi qurilish davriga to`g`ri keladi. Qurilish davrida (zarurat bo`lsa inshootdan foydalanishda ham) siljishga ustuvorlikni oshirish uchun poydevor plitasi ostiga balandligi 1...2 m li orqa tomondan tishlar o`rnatiladi yoki yon devor bilan sharnir yordamida birlashtirilgan orqa tomonda ankerli plita o`rnatiladi. Yon devor tovoni ostida kuchlanishlarni baravarlashtirish uchun yon devor poydevor plitasi oldida chiqib turuvchi konsol o`rnatiladi Yuqori tutashtiruvchi devorning uzunligi ko`pincha ponur uzunligiga to`g`ri keladi: pastgisi esa – suv urilma uzunligi bilan (uning davomi plitalar bilan mustahkamlangan oqimni yo`naltiruvchi dambalar xizmat qilishi mumkin); ba`zida pastki devor suv urilma va risberma chegarasida bo`ladi. Ajratuvchi yon devor (vodosliv va gidroelektrostansiya binosi oralig`ida) vertikal yoki qirralari uncha qiya bo`lmagan devor ko`rinishida bo`ladi. Pastki byefga devor pirsga o`tadi. Odatda devor suv urilma va risberma oralig`ida bo`ladi. Suv urilmada uncha baland bo`lmagan devor suv urilma plitasiga o`rnatiladi; baland devorlar, xamda risberma chegarasidagi devor aloxida poydevor plitaga ega bo`ladi.

Ustunlar (bichok) qurilmasi, ularning vazifasi. To`g`on yuqori qismini tuzilishi Oraliq devorlar zatvorlar, ko`priklar va ko`chmas ko`tarish mexanizmlari uchun tayanch vazifasini bajaradi. Yuqori byef tomonidan oraliq devorning plandagi shakli silliq (34 - rasm, a,b), muzlarni o`tkazishda esa – egri chiziqli o`tkirlangan (agar oraliq devor chok bilan qirqilmagan bo`lsa) (4.34 - rasm, v) bo`lishi kerak. Oraliq devor qalinligi quyidagilarga bog`liq bo`ladi: 1) zatvor turi va konstruksiyaga; 2) suv tashlash oraliqlarining o`lchamlariga; 3) ko`priklarning o`lchamlari va konstruksiyasiga; 4) bo`ylama galereyadan chiqadigan ekspluatasiya va avariya yo`llarining mavjudligiga; 6) nazorat o`lchash apparatlari uchun xonalar, ventilyatsiya va boshqa xizmat xonalari o`lchamlariga. Yassi zatvorli vodoslivli tirqishlarda o`lchamlarni dastlab belgilash uchun 4.34 - rasm, v dagi sxemadan foydalanish mumkin va quyidagi ko`rsatmalarga amal qilish lozim. Mustahkamlik va ishlab chiqarish shartlari bo`yicha pazlar orasidagi qalinlik d0 ≥ 0,8m, odatda 0,8...1,5 m; to`liq qalinlik d ≥ 2,0m (odatda 2...6 m); agar oraliq devor chok o`qlari bilan qirqilgan bo`lsa (qutisimon konstruksiya), uning qalinligi 0,5...2 m ga katta bo`ladi; a ≈ ≈c 0,5m; n = m/2 ≈ 0,7...2m; m ≈(1/7...1/10)b ≈1...4m, bunda b -tirqish oralig`i; l1 ni ishchi zatvorni ta`mirlash ishlarini olib borish sharoitidan kelib chiqqan xolda belgilanadi (1,0...1,5 m kam bo`lmagan). Agar ta`mirlash yoki avariya-ta`mirlash zatvori sifatida yuqori byef tomonidan xuddi shunday zatvor, ishchi zatvor kabi ishlatilsa, a va c o`lchamlari o`rniga n va m o`lchamlari qabul qilinadi, unda l1 mos ravishda oshadi. Vodoslivli tirqishlarning segmentli ishchi zatvorlarida d qalinligi kamayishi mumkin (ba`zida 1...2 m gacha), ishchi zatvorlar uchun pazlar keng va uncha chuqur bo`lmaydi yoki umuman o`rnatilmaydi.

34 - rasm. To`g`on oraliq devorlari (vodoslivli tirqish bilan): a,-yuqori qismni planda ko`rinishi (a-yarim sirkulli);b -oraliq devor shakli koeffitsiyenti yon tomondan siqilish koeffitsiyenti &#55297;&#56361; ga bog`liq; v-planda asosiy o`lchamlarni belgilash sxemasi; 1-ta`mirlash yoki avariya zatvori uchun paz; 2- asosiy (ishchi) zatvor 3 uchun paz. Vodoslivli tirqishlar oraliq devorlarining yuqori satx belgisi quyidagilarga bog`liq; 1) ustidan suv o`tkazmaydigan to`g`on tepasi satx belgisiga; 2) zatvor turiga (segmentlida oraliq devorlar satx belgisi odatda o`rta qismda pastda bo`ladi); 3) qo`llaniladigan ko`tarish va transport mexanizmlariga; 4) o`tish ko`priklarining mavjudligiga. Oraliq devorlarning tepasi yuqori va pastki byeflarda pog`onalarga ega bo`lishi mumkin, ular orqali ko`priklar o`rnatiladi. Yuqori byefda ularni joylashtirish uchun konsollar ko`zda tutilishi mumkin. Pog`onalar ko`prik satx belgisini xisobga olib loyihalanadi, xususan yuqori byefda suzgichlar, muzlar ko`priklarning oraliq qurilmalariga urilmasligi lozim. Ustidan suv o`tkazmaydigan to`g`on tepasida yo`l o`rnatilganda kamarning yuqori satx belgisi to`g`on tepasining satx belgisi bilan bog`lanadi. Yuqori byefda oraliq devor tik yoki qiya

qirrali bo`ladi (oxirgisi muzni yaxshi maydalab yuborish uchun foydalidir). Pastki byefda oraliq devor pog`onaning yuqori satx belgisi shu byefdagi maksimal suv satxi belgisidan taxminan 1...2 m yuqori qabul qilinadi. Ko`priklarni oraliq devor pastki qismiga joylashtirishda ularni joylashtirishning quyidagi variantlari bo`lishi mumkin: 1) estakadada (35 - rasm, a); 2) bevosita oraliq devorning pastki kamarida (35 - rasm, b); bunda gruntli to`g`on tepasidan ko`prikka yo`l o`rnatish talab qilinadi. 35 - rasm. Oraliq devor pastki qismida ko`priklarni joylashtirish: a - Volgograd to`g`onini; b – Simlyan to`g`oni Ishchi zatvor pazlari vodosliv tepasi chizig`i bo`ylab joylashtiriladi; bunday xolatda oraliq devorlarni odatda yuqori byef tomonga siljiti-ladi, bu esa vodoslivning sarf koeffitsiyentini oshiradi. O`tish ko`priklari. Xizmat va tranzit (o`tuvchi) ko`priklar bo`ldi. Xizmat ko`priklari quyidagilar uchun mo`ljallanadi: 1) zatvorlarga xizmat qiluvchi xarakatlanuvchi ko`taruvchi kranlar uchun; 2) ko`p xollarda statsionar ko`tarish

mexanizmlarni joylashtirish uchun; 3) piyodalar qatnovi uchun. Tranzit ko`priklari temir yo`l va avtotransport qatnovi uchun mo`ljallanadi. Xizmat ko`priklari. Ushbu ko`priklarda katta yuklama mavjudligi tufayli kran osti yo`llarini oraliq tuzilmalari o`zaro ko`ndalang bog`langan ikkita po`lat fermadan quriladi. Ulardan biri kran ostidagi relsni ko`tarib tursa, ikkinchisi gorizontal yuklamaga ishlaydi va xizmat ko`prigi tayanch sifatida xizmat qiladi. Kran osti to`sinlari yaxlit bo`lishi xam mumkin. Kran osti yo`llari o`tish uchun xizmat ko`prigi vazifasini xam bajaradi. Temir - betonli xizmat ko`prigi xam qo`llanilishi mumkin. Zatvorlar va mexanizmlarda ta`mirlash va montaj ishlarini olib borish imkoniyati uchun, ayniqsa ularning soni ko`p bo`lganda, kran osti yo`llarini gruntli (qirg`oqqa) 100...180 m gacha chiqariladi. Kran osti yo`llarining tavr kesimli relslari temir-betonli to`sinli poydevorga o`rnatiladi. Tranzit ko`priklar. Temir yo`l ko`priklarini gruntli to`g`on tepasi satxida betonli to`g`on oraliq devorlari bo`yicha (ko`proq yuqori byef tomonidan, pastki byef tomonidan kamroq) va gidroelektrostansiya binosining shit qismi ustidan o`tkaziladi. Gruntli to`g`on tepasi satxi bo`yicha joylashadigan avtomobil yo`llari betonli to`g`on oraliq devorlari bo`yicha pastki byef tomonidan o`tishi mumkin. Ba`zida ular yordamida gruntli to`g`on tepasidan pastki byefning pastroq satxlariga tutashadigan yo`llar o`tkaziladi. Ba`zida ikki yarusli ko`priklar o`rnatiladi (temir yo`lni pastki yarusda joylashtiriladi). Temir yo`l va avtomobil yo`llari oraliq tuzilmalari oldindan zo`riqtirilgan yig`ma temirbetondan bajarilishi mumkin: ko`pincha oraliq tuzilmalar po`lat to`sinlar va fermalardan bajariladi. Har xil o`tish ko`priklari 35 - rasmda ko`rsatilgan. Zaminning yuk ko`tarish qobiliyatini va to`g`onlarni siljishga qarshi turg`unligini hisoblash Gidrotexnik inshootlarning ustivorlikka va mustahkamlikka hisoblash quyidagi uchta hisobiy holatlar uchun bajariladi:

1) to`liq qurib bitkazilgan inshootning doimiy ekspluatatsiya qilish davridagi hisobiy holati; 2) qurilish va inshoot 1-navbatini vaqtinchalik ekspluatatsiya qilish davridagi hisobiy holati; inshoot qaralayotgan holatining vaqtinchalik xarakterdaligi uning mustahkamligi va ustivorligiga qo`yilgan talablarni pasaytirish imkonini beradi. Bunda asosiy e`tiborni yotqizilgan betonning issiqlikdan kuchlanganlik holatini tahlil etish orqali baholanadigan beton inshootlarining darz ketishga mustahkamligini ta`minlashga qaratish lozim bo`ladi; 3) ta`mirlash davridagi hisobiy holat, ikkinchi holatdagi kabi bu holatda ham inshoot holati vaqtinchalik xarakterga ega bo`lgani uchun uni ustivorligi va mustahkamligining pasaytirilgan zahirasini qabul qilish imkonini beradi. Birinchi hisobiy holat (doimiy ekspluatatsiya qilish davri) uchun asosiy yig`indi yuklama ta`sirlarda yuklanishlarning quyidagi sxemalari ko`riladi: a) yuqori byef tomonidan MDS da va pastki byefda minimal suv sathi bo`lganda beriladigan suv bosimi; bu sxemaga maksimal gorizontal kuch va maksimal filtratsiya bosimi mos keladi; b) yuqori byef tomonidan MDS da va pastki byefda suv sathi maksimal hisobiy suv sarfiga mos bo`lganda beriladigan suv bosimi; bu sxemaga esa maksimal teng taqsimlangan suv bosimi tufayli eng kichik vertikal kuch to`g`ri kelishi mumkin. O`ta muhim yig`indi yuklama va ta`sirlarda suvning mos sathlari, hamda filtratsiyaga qarshi va drenaj qurilmalarining qisman ishdan chiqishi inobatga olinadi. Amaliyotda qoyamas zaminli to`g`onlar uchun suv urilma ostidagi drenajning to`lib qolishini shartli ravishda inshoot naporiga teng uzunlikda qabul qilinadi; bunda filtratsiya oqimining asosiy qismi drenaj to`lib qolgan qismidan keyin chiqadi deb hisoblanadi. Drenajga kirishda suv o`tkazish qobiliyatining kamayishi bir variant sifatida qaraladi va bunda filtratsiya oqimining naporini fundament pastki tishi oxirida yoki shpunt qirrasida 1,5- 2,0 marta ko`payishi tufayli uni shartli ravishda hisobga olinadi.

Gidrotexnik inshootlar ustivorligini baholashda zahira koeffitsiyenti aniqlab olinadi. Ushbu koeffitsiyentning birinchi hisobiy holat uchun yo`l qo`yarlik qiymatlari 1- jadvalda keltirilgan. 1 - jadval. Inshoot ustivorligining yo`l qo`yarlik zahira koeffitsiyenti Йиғинди юклама ва таъсирлар Иншоот устиворлигининг капиталлик синфи бўйича йўл қўярлик заҳира коэффициенти I II III IV Асосий Ўта муҳим 1,3 1,1 1,2 1,1 1,15 1,05 1,1 1,05 1) Ikkinchi va uchinchi hisobiy holatlar (qurilish va ta`mirlash) uchun ustivorlikning zahira koeffitsiyentini 1-jadvalda keltirilgan qiymatlarga nisbatan 10% ga pasaytirishga ruxsat etiladi; bunda uning qiymati o`ta muhim yig`indi yuklamalardagi ustivorlikning zahira koeffitsiyenti qiymatidan past bo`lmasligi kerak. To`g`onni navbat bilan qurishda uning alohida elementlarini o`ta muhim yig`indi yuklamalarni hisobga olgan holda ustivorlikka (siljish va ag`darilish) tekshirib ko`rish zarur. 2) Dimlovchi gidrotexnik inshootlarning mustahkamligini baholashda ularga quyidagi asosiy talablar qo`yiladi. 3) Ekspluatatsion davr uchun (birinchi hisobiy holat): 4) to`g`onning armatura joylashtirilmagan qismida cho`zuvchi kuchlanishlarga yo`l qo`yilmaydi; ishonchli zichlanishga ega bo`lganda to`g`onning kuchlanish holatini yaxshilash maxsus chok - kesiklar barpo etishga ruxsat etiladi, ular ortida esa drenaj bo`lishi lozim; faqat o`ta muhim yig`indi yuklamalarda ba`zi kichik uchastkalarda cho`zilish bo`lishiga ruxsat etiladi va bunda asosiy kuchlanish betonning mustahkamlik chegarasidan ortib ketmasligi kerak; cho`zuvchi kuchlanishlar to`g`onning ichki zonalarida (yuqori qirrasiga 2 m gacha yaqin bo`lmagan joylarda) galereya atrofida kuchlanishlarning mahalliy yig`ilish joylarida va h.k.

5) suvning qarshi bosimi va temperatura kuchlanishlarini hisobga olmagan holda aniqlangan yuqori qirraning eng kichik asosiy kuchlanishi quyidagi shartga rioya etgan holda siquvchi bo`lishi kerak: (4.28) bu yerda h – hisobiy kesim yuqorisidagi suv chuqurligi. O`ta muhim yig`indi yuklamalarda ushbu shart tekshirilmaydi. Yuqori qirradagi betonning kuchlanganlik holatini tahlil etish natijalariga ko`ra I.B.Sokolov 4.28 - formuladagi cheklanishlarni pasaytirishni va quyidagi ifodadan foydalanishni taklif etgan: (4.29) 6) eng katta asosiy siquvchi kuchlanish (asosan pastki qirralarda) siqilishda ruxsat etilgan kuchlanishdan katta bo`lmasligi shart. Sovuq iqlim sharoitlarida yuqori va o`rtacha balandlikdagi to`g`onlarni qurish vaqtida, hamda ekran bo`lgan hollarda, yuqori qirralardagi asosiy kuchlanishlarni cheklamaslik taklif etiladi; bunday hollarda cho`zilish zonasining chuqurligi cheklanadi va uning qiymati drenajdan yuqori qirragacha bo`lgan masofadan ortiq bo`lmasligi kerak. Qurilish davri uchun: 1) pastki qirrada eng katta asosiy kuchlanish 0,2 MPa (2kg∙k/sm2) dan katta bo`lmasligi kerak (betonning cho`zilishga bo`lgan mustahkamlik chegarasi qiymati bilan cheklanish tavsiya etiladi); 2) to`g`onga beton yotqizish darz ketishga mustahkamlik shartlarini qanoatlantirishi lozim. a) inshoot konstruksiyasini; b) zaminning geologik o`ziga xos xususiyatlarini; v) hisobiy holatlarni (ekspluatatsion, qurilish va ta`mirlash). Gravitatsion to`g`onlar uchun ko`p duch kelinadigan hisobiy sxemalar quyidagilar:

1) harorat-kirishish choklari bilan bo`lingan qoya zaminli to`g`onlar (36 - rasm, a) uning 1 m kengligida yoki choklar orasidagi a kenglikdagi seksiya bo`yicha hisoblanishi mumkin; 2) past bo`sag`ali vodosliv choklar bilan а sosiy hisobiy sxemalar. Hisobiy sxemalar me`yoriy hujjatlar asosida belgilanadi. Bunda albatta quyidagilarni hisobga olish shart: ajratilgan zamini kam siqiluvchi oraliq devorli to`g`onlarda (qoyali, shag`alli yoki galechnikli) vodosliv uning 1 m kengligi bo`yicha (36 - rasm, b), oraliq devor esa kengligi b bo`lgan oraliqdan tushuvchi yuklamaga hisoblanishi mumkin; 3) qoyamas zaminli to`g`onlarni seksiyaning butun a kengligi bo`yicha hisoblanadi (36 - rasm, v); vodoslivni mustahkamlikka hisoblarida choklar bo`lganda vodoslivga (kengligi s ga teng) tushadigan yuklama alohida, oraliq devor bo`yicha alohida hisoblanadi; 4) qoya choklari sementlangan va shtrabli bo`lganda zaminli to`g`onlar yaxlit bir butun deb hisoblanadi. 36 - rasm. To`g`on hisobiy sxemalari: a- qoya zaminli; b -qoya yoki shag`al-galechnik zaminli; d- dok tipidagi qoyamas zaminli; 1seksiya; 2-harorat choklari; 3-oraliq devor. To`g`onlarning chegaraviy holatlar bo`yicha hisobi Chegaraviy holatlar bo`yicha hisoblarning xususiyatlari. Chegaraviy holatlar bo`yicha hisoblash usulining farqli xususiyati shundaki, unda boshqa usullarda qo`llaniladigan faqat bitta zahira koeffitsiyentining o`rniga bir guruh statik asoslangan bo`laklangan zahira koeffitsiyentlari (yig`indi yuklamalar nyu,

ishlash sharoiti mT, ishonchlilik Kn, ortiqcha yuklama n, material bo`yicha zahira Km koeffitsiyentlari) qo`llaniladi. To`g`onlarni chegaraviy holatlar bo`yicha hisoblari ikki guruh bo`yicha olib boriladi: birinchi guruh – ekspluatatsiyaga yaroqsizligi bo`yicha (ekspluatatsiyaga yaroqsizlik to`g`on yoki zamin materialining mo`rtlik, charchaganlik yoki plastik buzilishi oqibatida to`g`on yoki uning elementlarining ustivorligini yo`qotishi yoki o`pirilishi, inshoot yoki zaminning xavfli siljishi, avariyaga olib keluvchi yirik yoriqlarning paydo bo`lishi va h.k. natijasida boshlanishi mumkin); ikkinchi guruh-me`yorda ekspluatatsiya qilishga yaroqsizlik bo`yicha (inshootning ta`mirlash talab etuvchi, me`yorda ekspluatatsiya qilishni qiyinlashtiruvchi holati, masalan, filtratsiya va qarshi bosimning ko`payishi, yoriqning ochilishi, yo`l qo`yib bo`lmaydigan deformatsiyalarning paydo bo`lishi, ya`ni to`g`onning chidamliligini pasayishiga olib keluvchi holatlar). Birinchi guruh chegaraviy holatlar bo`yicha to`g`onning umumiy mustahkamlik va ustivorlikka, hamda elementlarning mahalliy mustahkamlikka hisoblari bajariladi; ikkinchi guruh bo`yicha esa zaminning mahalliy mustahkamlikka, yoriq va deformatsiyalar paydo bo`lishiga, beton konstruksiyalarda qurilish choklarining va temir-beton konstruksiyalarda yoriqlarning ochilishiga hisoblari bajariladi. Chegaraviy holatlarga kelib qolganligini baholash hisobiy kuch, kuchlanish, deformatsiyalar, ko`chish, yoriqlar ochilishi va sh.k. larni QMQ va texnik shartlarda belgilangan mos keluvchi yuk ko`tarish qobiliyati, materiallar qarshiligi, yoriqlar ochilishining me`yoriy kattaliklari, deformatsiyalar va sh.k. mezonlarga o`zaro taqqoslash orqali amalga oshiriladi. To`g`on va zaminlarning umumiy mustahkamlik va ustivorlikka hamda ba`zi elementlarning mahalliy mustahkamlikka hisoblarini bajarishda birinchi guruh chegaraviy holatlarga kelib qolganligini baholash quyidagi shartlardan biri bo`yicha amalga oshiriladi:

(4.30) bunda nyu – yig`indi yuklamalar koeffitsiyenti; asosiy yig`indi yuklama va ta`sirlar uchun nyu =1, o`ta muhim yig`indi yuklama va ta`sirlar uchun n ю = 0,9, qurilish davri uchun nyu = 0,95; mT – ishlash sharoiti koeffitsiyenti, u to`g`on, uning elementlari va zaminning hamda materiallarning ishlashini o`ziga xos xususiyatlarini, chegaraviy holat turi, ishchi va aniq hisoblar bog`langanligini, hisobiy sxemalarning bir-biriga yaqinlashishini, hisoblarning ekspluatatsiya sharoitlari bilan aloqasini, kuch omillari va deformatsiyalarning qayta taqsimlanishini inobatga oladi. To`g`on ustivorligini hisoblashda: qoyamas va yarim qoyatoshli zaminli beton va temirbeton to`g`onlar uchun mT = 1; qoya zaminli gravitatsion va kontrofors to`g`onlarda: zamin massividagi yoriqlar bo`yicha yuzaga keluvchi siljish yuzalari uchun mT =1; betonning qoyali zamin bilan kontakt yuzasi va zamin massivida qisman yoriqlar bo`yicha, qisman monolit bo`yicha yuzaga keluvchi siljish yuzalari uchun mT =0,95; arkali to`g`onlar uchun mT = 0,75. Keng stvorli arkali to`g`onlar hisoblarida yuklamalarning asosiy va o`ta muhim yig`indi yuklamalarda seysmiklik hisobga olinmaganda mT ni map1 = 1,1 ga ko`paytiriladi, qirg`oq tayanchlar va arkali to`g`onlar hisoblari bajarilganda seysmikli hisobga olganda mT ni mar2 = 1,1 ga ko`paytiriladi. Konstruk-siyada beton mustahkamligi asosiy belgilovchi bo`lganda beton va temir-betonli to`g`on va uning elementlarini umumiy va mahalliy mustahkamlikka hisoblaganda, betonli to`g`onlarda asosiy yig`indi yuklamalar uchun mT =0,9; seysmiklik hisobga olinmagan o`ta muhim yig`indi yuklama va ta`sirlar uchun mT =1; seysmiklik hisobga olinganda mT =1,1; temir-betonli to`g`onlarda plita qalinligi ≥ 60 sm bo`lganda mT =1,15; plita qalinligi ≥ 60 sm bo`lganda mT =1. Agar konstruksiya mustahkamligi ko`ndalang qirqimi bo`yicha 10 tadan kam ishchi armaturaga ega bo`lgan zo`riqtirilmagan armatura miqdori bo`yicha aniqlanganda mT =1,1; 10 va undan ortiq ishchi armatura ega bo`lganda mT =1,15; po`lat temirbetonli to`g`onlar uchun mT = 0,8. Ikkinchi guruh chegaraviy holatlar bo`yicha hisoblar olib

borilganda mT = 1 deb qabul qilinadi; Kn– ishonchlilik koeffitsiyenti, u quyidagilarni: inshootning muhimlilik darajasi va u yoki bu chegaraviy holatlar oqibatining ahamiyati; inshoot va zaminning haqiqiy ishlashi va chegaraviy holatlarini yetarli darajada o`rganilmaganligini hisobga oladi. I sinf inshootlar uchun Kn = 1,25; II - Kn =1,2; III - Kn =1,15; IV- Kn =1,1. Ikkinchi guruh chegaraviy holatlar uchun Kn =1,0; Nx – umumlashtirilgan ta`sir kuchi hisobiy qiymati; uning qiymatini hisoblaganda yuklama va ta`sirlarning me`yoriy qiymatlarini ortiqcha yuklama koeffitsiyenti n–ga ko`paytiriladi (2-jadval); R - inshoot yoki zaminning umumlashtirilgan yuk ko`tarish qobiliyatini hisobiy qiymati; &#55349;&#57102; xii-kuchlanish hisobiy qiymati; F –funksiya, uning turi to`g`onning kuchlanganlikdeformatsiya holatiga bog`liq bo`ladi; Rb – betonning hisobiy qarshiligi, uning qiymati Rprizm yoki Rchuz ga teng bo`ladi (3-jadval); Rb = Rb m. . / Km x. ; Rb m. – betonning me`yoriy qarshiligi; Km x. -material bo`yicha xavfsizlik koeffitsiyenti; Ra -armaturaning hisobiy qarshiligi; R R= a m. / Km a. . Agar konstruksiya ishlashi cho`zilgan beton ishlashi bilan aniqlansa yoki yoriq hosil bo`lishiga yo`l qo`yilmasa, u holda hisoblarda betonning cho`zilishga bo`lgan mustahkamlik markasidan foydalaniladi (4-jadval). 2-jadval Ortiqcha yuklama koeffitsiyentlarini aniqlash Yuklama va ta`sirlar Ortiqcha yuklama koeffitsiyenti, n Inshoot o`zining og`irligi Grunt og`irligining vertikal bosimi Gruntning yon bosimi Loyqa bosimi Gidrostatik, to`liq va filtratsiya bosimi Muz yuklamasi Harorat-namlik ta`siri Seysmiklik ta`siri 1,05 (0,95) 1,1 (0,9) 1,2 (0,8) 1,2 1,0 1,1 1,1 1,0 Izoh: n ning qavs ichida keltirilgan qiymatlari minimal koeffitsiyent qo`llanilishi inshootning maqbul bo`lmagan yuklanishiga olib keluvchi holatlarga

taalluqli. To`g`onning mustahkamlikka va ustivorlikka umumiy hisoblari bajarilganda inshoot o`zining og`irligi, grunt bosimi, harorat, namlik va dinamik yuklamalar uchun nning qiymatini 1ga teng qabul qilinadi. 3-jadval Birinchi guruh chegaraviy holatlar uchun turli markadagi betonning hisobiy qarshiligi, mPa10-1 Ҳисобий қаршили к Сиқилишга бўлган мустаҳкамлик маркалари М75 М100 М150 М200 М250 М300 М350 М400 М450 М500 М600 Ўқий сиқилиш бўйича 35 45 70 90 110 135 155 175 195 215 245 Ўқий чўзилиш бўйича 3,8 4,8 6,3 7,5 8,8 10,0 11,0 12,0 12,8 13,5 14,5 4-jadval O`qiy cho`zilishga bo`lgan mustahkamlik bo`yicha betonning me`yoriy va hisobiy qarshiligi, mPa10 -1 Қаршилик Ўқий чўзилишга бўлган мустаҳкамлик бўйича маркалари Р10 Р15 Р20 Р25 Р30 Р35 Иккинчи гуруҳ чегаравий ҳолатлар учун меъёрий ва ҳисобий 7,8 11,7 15,6 19,5 23,5 27,0 Биринчи гуруҳ чегравий ҳолатлар учун ҳисобий 6,0 9,0 12,0 15,0 18,0 21,0 3-ifodadan umumlashtirilgan zahira koeffitsiyentiga ega bo`lish mumkin, chunki R N / x = K n н ю / m T ёки R N / x > K unda K=K н n ю /m Т (4.31)

Umumlashtirilgan zahira koeffitsiyenti tushunchasining qo`llanilishi bir yoki turli xil to`g`on variantlarini, hisoblar va modelda o`tkazilgan tadqiqotlar natijalari asosida aniqlangan zahira koeffitsiyentlarini; yangi va ilgari qurilgan inshootlarni o`zaro taqqoslash imkonini beradi. To`g`onni siljishga qarshi turg`unligini xisoblash Qoyamas zaminlardagi siljishlar to`g`risida umumiy tushunchalar Amaliyotda dimlovchi gidrotexnik inshootlarning siljishga ustivorlik hisoblari zaminning yuk ko`tarish qobiliyatini ta`minlash maqsadida chegaraviy holatlar bo`yicha amalga oshiriladi; hisoblar zaminga tushadigan hisobiy yuklamalar bo`yicha bajariladi. Ortiqcha yuklanish, bir jinslilik va ishlash sharoitlari koeffitsiyentlarini aniqlab olgunga qadar, hisoblar ustivorlikning umumiy koeffitsiyenti bo`yicha olib boriladi, hisobiy yuklamalar esa me`yoriy yuklamaga teng qilib olinadi. Ustivorlikning zahira koeffitsiyenti inshoot chegaraviy muvozanat holatga keltirilganda, kuchlarning gorizontal va vertikal proyeksiyalari qiymatining mos ravishda amalda ta`sir etuvchi kuch yoki uning momentlari proyeksiyalariga nisbati bo`yicha aniqlanadi. Chegaraviy muvozanat holatida siljishning butun yuzasi bo`yicha ustivorlikning (Kulon- Mor tenglamasi) tenglamasi qo`llaniladi. Gruntning chegaraviy muvozanatini xarakterlovchi bog`lanish 37 - rasmda keltirilgan.

37 - rasm. Qoyamas zaminli inshootlar uchun siljishning sxemalari va hisobiy tekisliklari: a - τ &#55349;&#57102; = f () bog`lanish grafigi; b - tekis siljish sxemasi; d - aralash siljish sxemasi; e- chuqurlik siljish sxemasi; f-k – tekis siljish hisobiy tekisliklari (OO- asosiy; O O` `sinaladigan); 1- ko`chish; 2- me`yoriy kuchlanish epyurasi; 3- siljish xarakteristikalari kamaytirilgan zonalar. CO uchastkasi (to`g`ri chiziqli) tekis siljish shartlariga javob beruvchi kuchlanish chegaralarini xarakterlaydi. &#55349;&#57102; &#55349;&#57102; ≥ 0 bo`lganda tekis siljish sodir bo`ladi, &#55349;&#57102; A ≥ &#55349;&#57102; buz va τ τ A ≥ cheg bo`lganda gruntning mahalliy bo`rtib chiqishi sodir bo`lmaydi. Siljish sxemalari va ularni baholash mezonlari. Qoyamas zaminli to`g`onlarda siljish quyidagi sxemalar bo`yicha sodir bo`lishi mumkin: a) inshootning zaminga tegib turgan yuzasi bo`yicha sodir bo`lishi mumkin bo`lgan siljish tekis siljish (37 - rasm, b) deyiladi. Deformatsiyaning bunday turi inshoot tovonida plastik deformatsiyaning juda oz miqdorida yoki u yo`q bo`lganda kuzatiladi. b) aralash siljish (37 -rasm, v) qisman inshootning zaminga tegib turgan yuzasi bo`yicha, qisman esa zamindagi gruntning bir qismini ko`chirish hisobiga sodir bo`ladi. Deformatsiyaning bunday turi me`yoriy kuchlanish &#55349;&#57102; ni qisman

oshirilganda kuzatiladi. Bunday holatda fundament chetlarida plastik deformatsiyalar zonasi ko`payadi (plastik deformatsiyalarning katta zonasi to`g`on pastki qirralari hosil bo`ladi). v) Chuqurlik siljishlar (37 -rasm, g) bo`lganda inshoot butun tovoni bo`yicha zamindan gruntni ko`chirib olinadi. Chuqurlik siljishlar plastik deformatsiyalar ancha kengayganda sodir bo`ladi. Ustivorlikka hisoblarda siljishning u yoki bu sxemasini qo`llash imkonini oldindan baholash maqsadga muvofiq. Ba`zi bir jinsli zamin uchun, ya`ni birlashtiruvchi koeffitsiyenti sm2/yil va siljish koeffitsiyenti bo`lgan qumli, yirik toshli va gilli gruntlardan iborat zaminlarda tekis siljish sxemasi bo`yicha inshootning ustivorlikka hisoblarida quyidagi shartning bajarilishi mezon hisoblanadi: (4.32) bu yerda kf – filtratsiya koeffitsiyenti; a – zichlash koeffitsiyenti, uning qiymati ( &#55297;&#56361; &#55297;&#56361; &#55349;&#57102; &#55349;&#57102; 1 − 2)/( 2 − 1) ga teng, &#55297;&#56361; 1 va &#55297;&#56361; 2 - mos ravishda &#55349;&#57102; 1 va &#55349;&#57102; 2 kuchlanishlarga mos keluvchi g`ovaklik koeffitsiyentlari; γc - suvning hajmiy og`irligi; φ - gruntning ichki ishqalanish burchagi; c– solishtirma tishlashish; N &#55349;&#57102; - modellash soni; &#55349;&#57102; max - maksimal me`yoriy kuchlanish; V – ankerli ponurni hisobga olmaganda to`g`on tovoni kengligi; γgr -zamin grunti solishtirma og`irligi; agar zamin grunt suvlari sathidan pastda joylashgan bo`lsa, u holda γgr - ni suvga to`yingan grunt hajmiy og`irligiga tenglashtirib olinadi; B –o`lchamsiz kattalik; zich qumlardan tashqari barcha gruntlar uchun B =3, zich qumlar uchun B =1, I va II sinf inshootlar uchun B ning qiymati tajriba o`tkazish yo`li aniqlashtiriladi. (4.33) R–inshootga ta`sir etuvchi barcha tashqi kuchlarning fundament tovoni normalidagi proyeksiyalari yig`indisi; M –fundament tovoni og`irlik markaziga nisbatan barcha tashqi kuchlarning momentlari; F va W –mos ravishda inshoot tovoni qarshiligining yuzasi va momenti.

Qayishqoq, qiyin va yumshoq qayishqoq gilli gruntli zaminlar uchun 4.33 ifodadagi shartdan tashqari quyidagi shartlar ham bajarilishi lozim: (4.34) bu yerda tgΨ1 - siljish koeffitsiyenti; tgφ1, S1 - birinchi chegaraviy holat bo`yicha hisoblarda siljishga qarshilikning hisobiy parametrlari; &#55349;&#57102; o`r - inshoot tovon bo`yicha o`rtacha me`yoriy kuchlanish; &#55349;&#57102; o`r = ( &#55349;&#57102; max + &#55349;&#57102; min )/2; C K ye a0 , f, , – mos ravishda jipslashtirish darajasi, filtratsiya, g`ovaklik va zichlash koeffitsiyentlari; t0 – inshootni qurilish muddati; γw - suvning solishtirma og`irligi; h0 – jipslashtirilangan qatlamning hisobiy qalinligi, gilli grunt qatlami qalinligi h1 – ga teng qilib olinadi, lekin V dan katta emas; agar gilli grunt h2 qalinlikdagi drenaj bo`lmagan qatlam bilan ajratilgan bo`lsa, u holda h0 = +h1 h2 , lekin V dan katta emas. Tekis siljish bo`lishi ehtimolini taxminiy baholash uchun N.I.Golovanovning quyidagi mezonidan foydalanish mumkin: (4.35) bu yerda S – inshootning grunt ichiga kirgan qismi; p0 – pastki byef tomonidan beriladigan solishtirma yuklanish. 4.32 va 4.35- shartlarga rioya etilmaganda zamini bir jinsli bo`lgan inshootlarda aralash siljishlar ro`y berishi mumkin. Vertikal va gorizontal yuklamalarni ko`taruvchi zamini turli jinsli inshootlarda 4.32 va 4.35shartlar bajarilmaganda, hamda faqat vertikal yuklamalarni ko`taruvchi zamini bir jinsli va turli jinsli inshootlarda chuqurlik siljishlar vujudga kelishi mumkin. Ustivorlik hisoblari quyidagi formuladan foydalangan holda olib boriladi: n N ю х ≥ m R K Т / н (4.36)

bu yerda Nx va R– mos ravishda umumlashtirilgan siljituvchi (ag`daruvchi) kuch va chegaraviy qarshilik kuchi hisobiy qiymati. Tekis siljish sxemasi bo`yicha hisoblar. Hisoblarni amalga oshirishda siljishning hisobiy tekisligini (37 - rasm f, k) da keltirilganidek qabul qilinadi, ya`ni unda siljishning hisobiy tekisliklari OO – asosiy va 00 majburiy sinaladigan tekisliklari ko`rsatilgan. Ustivorlik 4.30 - ifoda bilan hisoblanganda: N x = + T в E ав . − T и (4.37) R T = Ptg φ 1 + m E 1 пн . + FC 1 (4.37) bunda RT – tekis siljishda chegaraviy qarshilikning hisobiy qiymati; P – hisobiy yuklamalarning vertikal tashkil etuvchilari yig`indisi (filtratsiya va teng taqsimlangan bosimlar bilan birga); tgφ1 va C1 - siljish yuzasi bo`yicha grunt xarakteristikasi; yirik va shag`alli qumlar uchun ularning me`yoriy qiymati φ м =38…43 0 , С м - 0,1…0,2 т/м 2 ; o`rtacha bo`lganda φ н =35…43 0 , С н - 0,1…0,3 т/м 2 ; mayda bo`lganda φ н =28…38 0 , С н - 0,2…0,6 т/м 2 ; changsimon bo`lganda φ н =26… 36 0 , С н - 0,2…0,8 т/м 2 ; qumloq gruntlarda - φ н =21…30 0 , С н - 1,5…0,3 т/м 2 ; qumoq gruntlarda φ н =12…26 0 , С н - 1,2…4,7 т/м 2 ; gilli gruntlarda - φn =7…210, Sn -2,9…81 t/m2; m1 - passiv bosimning gorizontal siljishga bog`liqligini hisobga oluvchi ishlash sharoiti koeffitsiyenti, taqriban m 1 = 0,7 ; E а в . ва Е п н . –aktiv bosimning yuqori va passiv pastki tomonidan hisobiy qiymatlari; F –tishlashishni hisobga olgandagi inshoot tovoni yuzasining gorizontal proyeksiyasi. Siljish tekisligi qiya bo`lganda barcha kuchlar shu tekislikka va unga o`tkazilgan normalga loyihalanadi. Aralash siljish sxemasi bo`yicha hisoblar. Tovoni tekis inshootlarni aralash siljish sxemasi bo`yicha hisoblanganda siljishning hisobiy sxemasi etib tovonning yuqori qirrasidan o`tuvchi gorizontal tekislik, tishlar bo`lganda esa yuqori tish tagidan o`tuvchi gorizontal tekislik olinadi. Aralash siljish sxemasi bo`yicha hisoblash usullarining uchta asosiy guruhi mavjud: 1) zaminlarning kuchlanganlik holatini birlik nazariyasi yordamida baholash usullari;

2) chegaraviy muvozanat nazariyasiga asoslangan analitik usullar (V.V.Sokolovskiy. V.G.Berezansev, V.I.Novotorsev va b.); 3) taxminiy usullar, bu usullarda inshoot zaminining bir qismi bilan birgalikda siljishi hamda ular to`g`ri chiziq (N.M.Gersevanov, P.P.Laupman va b.), aylanali tekislik yoki birlikda to`g`ri chiziq va logarifmik spiral (VNIIGM usuli) bilan chegaralangan deb olinadi. Taxminiy usullar qo`llanilib loyihalangan dimlovchi inshootlarni qurish va ulardan foydalanish tajribalari, ushbu usullarni loyihalashda qo`llash mumkinligini ko`rsatdi. Loyihaviy hisoblarda QMQ tavsiyasiga ko`ra VNIIG usulidan foydalaniladi. Bu usul bo`yicha aralash siljish sxemasiga ko`ra hisoblar bajarilganda chegaraviy qarshilik Rsm quyidagi formulalar bo`yicha hisoblanadi: Me`yoriy kuch Rning ekssentrisiteti yer bo`lmaganda yoki ekssentrisitet yuqori byef tomonda bo`lganda R см = ( &#55349;&#57102; φ ур tg 1 + C B L 1 ) 2 +τ чег B L 1 , (4.38) бу ерда &#55349;&#57102; ур = P B L / * ; (4.39) Me`yoriy kuch P ning ekssentrisiteti yer pastki byef tomon bo`lganda (4.40) bu yerda yer – me`yoriy kuch P ning pastki byef tomon ekssentrisiteti; B1 va B2 – grunt o`pirilib va tekis siljish sodir bo`ladigan inshoot tovoni uchastkasi kengligining hisobiy qiymati; B1* va B2* - xuddi shunday, yuklanish ekssentrisiteti pastki byef tomon qo`yilganda; - grunt o`pirilib siljiydigan uchastkalardagi chegaraviy urinma kuchlanish, xuddi chuqurlik siljishdagidek qabul qilinadi; L – chizmaga perpendikulyar yo`nalish bo`yicha inshoot tovoni uzunligi (38 - rasm); P – filtratsion va teng taqsimlovchi bosimlarni hisobga olgan holda qabul qilinadi.

38 - rasm. Aralash siljishda ustivorlikni hisoblash uchun sxemalar: 1,2- me`yoriy kuchlanishlarning haqiqiy va hisobiy epyuralari . Shunday qilib, ekssentrisitet pastki byef tomon bo`lganda inshoot tovoni kengligi V shartli bajarishda hisobiy qiymat B* = −B 2er gacha kamayadi. Yuqorida keltirilgan 4.40 va 4.41 formulalar bo`yicha hisoblarni bajarish uchun avvalo, inshoot tovonining tekis va aralash siljish bo`ladigan qismlari uzunligi va qiymati aniqlanadi. Buning uchun: 1) hisob yoki grafik usul bilan quyilgan yuklama P ning ekssentrisiteti yer aniqlanadi: ekssentrisitet yuqori byef tomon bo`lganda yoki u bo`lmaganda inshoot tovoni kengligi B ga, ya`ni haqiqiy kenglikka teng qilib qabul qilinadi; ekssentrisitet pastki byef tomon bo`lganda inshoot tovoni kengligini shartli ravishda B* qiymatgacha kamaytiriladi, chunki ekssentrisitet zaminning yuk ko`tarish qobiliyati va inshoot ustivorligiga ta`sir ko`rsatadi; 2) ekssentrisitet bo`lmaganda yoki ekssentrisitet yuqori byef tomon bo`lganda grunt o`pirilib siljish bo`ladigan inshoot tovoni fundamenti kengligi B1 aniqlanadi (38 - rasm,b). Buning uchun xarakteristikali gruntli zaminlar uchun grafik quriladi (4.4-rasm,b), bunda &#55349;&#57102; kr =BV γ 1; &#55349;&#57102; buz- gruntning inshoot tovonidagi o`rtacha me`yoriy kuchlanishi, bunda δ ` = 0 bo`lganda bitta tik yuklama ta`sirida zaminning buzilishi ro`y beradi (4.38 - rasm, v); 4.41-formuladagi &#55349;&#57102; ur ga

qiymatlar berib V1 / V nisbatni, so`ngra V1 qiymatni aniqlanadi. Zamindagi grunt tg Ψ 1 ≥ 0,45 qiymatli bo`lganda V1 kenglikni aniqlash uchun grafik quriladi (4.4- rasm, g). Ekssentrisitet pastki byef tomon bo`lganda 4.38 - rasm, b va 4.38 - rasm, g grafiklardagi &#55349;&#57102; o`qi bo`ylab &#55349;&#57102; ur ning qiymatlari qo`yiladi va V1 kenglik, so`ngra esa B 1* = B B 1 * / B ; B 2 = − B * B 1* (4.42) aniqlanadi. 3) &#55349;&#57102; buz quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: &#55349;&#57102; &#55349;&#57102; буз = = R cos δ 1 / B B ( * ) − n bunda B В ( * ) − B ёки B * ni bildiradi; n = C1tgφ1 zaminning ustivorligi oshishini shartli hisobga oladi va grunt tishlashi bilan tavsiflanadi (38 rasm, v). Chegaraviy me`yoriy &#55349;&#57102; va urinma τ kuchlanishlarning teng ta`sir etuvchisi R R =γ 1 B N 2 γ + C 1 BN с + qBN q (4.43) bunda q -YED uchastkadagi teng taqsimlangan qo`shimcha yuklamalar (suv urilma va b.); YED = KB, N Nγ s,Nq,k – koeffitsiyentlar, δ`=0 bo`lganda 4.5- jadvaldan qabul qilinadi. R ning qiymatini ABCD o`pirilish prizmasini qurib aniqlash mumkin. U r = EBexp Өφ tg 1 logarifmik spiral bo`yicha chizilgan kuchlanganlik holatining aktiv I va passiv III zonalari va radial siljishlar II zonalaridan tashkil topgan . 5-jadval Yuk ko`tarish qobiliyati koeffitsiyentlari N γ , N 3 , N q , k № Коэффи циент- лар δ қийматларининг γ 1 дан улушлари 0 0,5 γ 1 0,7 γ 1 0,9 γ 1 4 0 1 Nγ Nе Nq k 1,16 14,38 3,58 1,89 0,73 11,83 2,95 1,22 0,53 10,57 2,64 0,89 0,29 8,95 2,23 0,47 00 2 Nγ Nе 2,84 17,58 1,50 12,96 0,97 0,49

Nq k 6,40 2,53 7,73 1,55 10,91 3,97 1,10 8,51 3,10 0,56 8 0 2 Nγ Nе Nq k 9,15 27,68 14,72 3,84 3,67 17,03 9,05 2,16 2,07 13,07 6,95 1,47 0,85 8,99 4,78 0,70 6 0 3 Nγ Nе Nq k 32,53 51,96 37,75 6,14 9,21 25,28 18,37 3,11 4,36 17,29 12,56 2,00 1,42 10,24 7,44 0,89 4) τcheg aniqlanadi. δ1(0≤δ`≤φ1)ga turli qiymatlar berib teng ta`sir etuvchi R ni va mos ravishda &#55349;&#57102; = Rcosδ`/B(B*) –n va τ = Rsinδ`/B(B*) topiladi. Yuk ko`tarish qobiliyatining τ = f( &#55349;&#57102; )grafigi quriladi va &#55349;&#57102; ur ning qiymati bo`yicha τcheg aniqlanadi. To`g`on tagi yotiq va qiya bo`lganda tekis siljish Tekis siljish sxemasi bo`yicha hisoblar. Hisoblarni amalga oshirishda siljishning hisobiy tekisligini (38 - rasm f, k) da keltirilganidek qabul qilinadi, ya`ni unda siljishning hisobiy tekisliklari OO – asosiy va 001 majburiy sinaladigan tekisliklari ko`rsatilgan. Ustivorlik 4.30 - formula bilan hisoblanganda N x = + T в E ав . − T и (4.44) R T = Ptg φ 1 + m E 1 пн . + FC 1 (4.45) bunda RT – tekis siljishda chegaraviy qarshilikning hisobiy qiymati; P – hisobiy yuklamalarning vertikal tashkil etuvchilari yig`indisi (filtratsiya va teng taqsimlangan bosimlar bilan birga); tgφ1 va C1 - siljish yuzasi bo`yicha grunt xarakteristikasi; yirik va shag`alli qumlar uchun ularning me`yoriy qiymati φm = 38…430, Sm - 0,1…0,2 t/m2; o`rtacha bo`lganda φn = 35…430, Sn - 0,1…0,3

t/m2; mayda bo`lganda φn = 28…380, Sn - 0,2…0,6 t/m2; changsimon bo`lganda φn = 26…360, Sn == 0,2…0,8 t/m2; qumloq grunt-larda - φn = 21…300, Sn - 1,5…0,3 t/m2; qumoq gruntlarda φn = 12…260, Sn = 1,2…4,7 t/m2; gilli gruntlarda - φn = 7…210, Sn = 2,9…81 t/m2; m1 - passiv bosimning gorizontal siljishga bog`liqligini hisobga oluvchi ishlash sharoiti koeffitsiyenti, taqriban m1 = 0,7; Eav. va Yep n. –aktiv bosimning yuqori va passiv pastki tomonidan hisobiy qiymatlari; F –tishlashishni hisobga olgandagi inshoot tovoni yuzasining gorizontal proyeksiyasi. Siljish tekisligi qiya bo`lganda barcha kuchlar shu tekislikka va unga o`tkazilgan normalga loyihalanadi. Aralash siljish sxemasi bo`yicha hisoblar. Tovoni tekis inshootlarni aralash siljish sxemasi bo`yicha hisoblanganda siljishning hisobiy sxemasi etib tovonning yuqori qirrasidan o`tuvchi gorizontal tekislik, tishlar bo`lganda esa yuqori tish tagidan o`tuvchi gorizontal tekislik olinadi. Aralash siljish sxemasi bo`yicha hisoblash usullarining uchta asosiy guruhi mavjud: 1) zaminlarning kuchlanganlik holatini birlik nazariyasi yordamida baholash usullari; 2) chegaraviy muvozanat nazariyasiga asoslangan analitik usullar (V.V.Sokolovskiy. V.G.Berezansev, V.I.Novotorsev va b.); 3) taxminiy usullar, bu usullarda inshoot zaminining bir qismi bilan birgalikda siljishi hamda ular to`g`ri chiziq (N.M.Gersevanov, P.P.Laupman va b.), aylanali tekislik yoki birlikda to`g`ri chiziq va logarifmik spiral (VNIIGM usuli) bilan chegaralangan deb olinadi. Taxminiy usullar qo`llanilib loyihalangan dimlovchi inshootlarni qurish va ulardan foydalanish tajribalari, ushbu usullarni loyihalashda qo`llash mumkinligini ko`rsatdi. Loyihaviy hisoblarda QMQ tavsiyasiga ko`ra VNIIG usulidan foydalaniladi. Bu usul bo`yicha aralash siljish sxemasiga ko`ra hisoblar bajarilganda chegaraviy qarshilik Rsm quyidagi formulalar bo`yicha hisoblanadi:

Me`yoriy kuch Rning ekssentrisiteti yer bo`lmaganda yoki ekssentrisitet yuqori byef tomonda bo`lganda R см = ( &#55349;&#57102; ур tg φ 1 + C B L 1 ) 2 +τ чег B L 1 , (4.46) бу ерда &#55349;&#57102; ур = P B L / * ; (4.47) Me`yoriy kuch P ning ekssentrisiteti yer pastki byef tomon bo`lganda R см = ( &#55349;&#57102; φ ур tg 1 + C B L 1 ) 2 * +τ чег B L 1 * (4.48) &#55349;&#57102; ўр = Р B L / * , (4.49) bu yerda yer – me`yoriy kuch P ning pastki byef tomon ekssentrisiteti; B1 va B2 – grunt o`pirilib va tekis siljish sodir bo`ladigan inshoot tovoni uchastkasi kengligining hisobiy qiymati; B1* va B2* - xuddi shunday, yuklanish ekssentrisiteti pastki byef tomon qo`yilganda; τ cheg - grunt o`pirilib siljiydigan uchastkalardagi chegaraviy urinma kuchlanish, xuddi chuqurlik siljishdagidek qabul qilinadi; L – chizmaga perpendikulyar yo`nalish bo`yicha inshoot tovoni uzunligi (39 - rasm); P – filtratsion va teng taqsimlovchi bosimlarni hisobga olgan holda qabul qilinadi. 39 - rasm. Aralash siljishda ustivorlikni hisoblash uchun sxemalar: 1,2-me`yoriy kuchlanishlarning haqiqiy va hisobiy epyuralari . Shunday qilib, ekssentrisitet pastki byef tomon bo`lganda inshoot tovoni kengligi V shartli bajarishda hisobiy qiymat B* = −B 2er gacha kamayadi. Yuqorida keltirilgan 4.48 va 4.49 formulalar bo`yicha hisoblarni bajarish uchun

avvalo, inshoot tovonining tekis va aralash siljish bo`ladigan qismlari uzunligi va τcheg qiymati aniqlanadi. Buning uchun: 1) hisob yoki grafik usul bilan quyilgan yuklama P ning ekssentrisiteti yer aniqlanadi: ekssentrisitet yuqori byef tomon bo`lganda yoki u bo`lmaganda inshoot tovoni kengligi B ga, ya`ni haqiqiy kenglikka teng qilib qabul qilinadi; ekssentrisitet pastki byef tomon bo`lganda inshoot tovoni kengligini shartli ravishda B* qiymatgacha kamaytiriladi, chunki ekssentrisitet zaminning yuk ko`tarish qobiliyati va inshoot ustivorligiga ta`sir ko`rsatadi; 2) ekssentrisitet bo`lmaganda yoki ekssentrisitet yuqori byef tomon bo`lganda grunt o`pirilib siljish bo`ladigan inshoot tovoni fundamenti kengligi B1 aniqlanadi (39 - rasm, b). Buning uchun tg Ψ 1 = tg φ 1 +C1 / &#55349;&#57102; ur > 0,45 xarakteristikali gruntli zaminlar uchun grafik quriladi (4.39 - rasm,b), bunda &#55349;&#57102; kr =BV γ 1 ; &#55349;&#57102; buz- gruntning inshoot tovonidagi o`rtacha me`yoriy kuchlanishi, bunda δ ` = 0 bo`lganda bitta tik yuklama ta`sirida zaminning buzilishi ro`y beradi (4.39 - rasm, v); 4.47 - formuladagi &#55349;&#57102; ur ga qiymatlar berib V1 / V nisbatni, so`ngra V1 qiymatni aniqlanadi. Zamindagi grunt tg Ψ 1 ≥ 0,45 qiymatli bo`lganda V1 kenglikni aniqlash uchun grafik quriladi (4.39 - rasm,g). Ekssentrisitet pastki byef tomon bo`lganda 4.39 - rasm, b va 4.39 - rasm, g grafiklardagi &#55349;&#57102; o`qi bo`ylab &#55349;&#57102; ur–ning qiymatlari qo`yiladi va V1 kenglik, so`ngra esa B 1* = B B 1 * / B ; B 2 = − B * B 1* (4.50) aniqlanadi. 3) &#55349;&#57102; buz quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: &#55349;&#57102; буз = = &#55349;&#57102; R cos δ 1 / B B ( * ) − n bunda B V( *)− B yoki B* ni bildiradi; n = C1tgφ1 zaminning ustivorligi oshishini shartli hisobga oladi va grunt tishlashi bilan tavsiflanadi (4.39 - rasm, v). Chegaraviy me`yoriy &#55349;&#57102; va urinma τ kuchlanishlarning teng ta`sir etuvchisi R R =γ 1 B N 2 γ + C 1 BN с + qBN q (4.51)

bunda q -YED uchastkadagi teng taqsimlangan qo`shimcha yuklamalar (suv urilma va b.); YED = KB, N Nγ s,Nq,k – koeffitsiyentlar, δ`= 0 bo`lganda 4.5- jadvaldan qabul qilinadi. R ning qiymatini ABCD o`pirilish prizmasini qurib aniqlash mumkin. U r = EBexp Өφ tg 1 logarifmik spiral bo`yicha chizilgan kuchlanganlik holatining aktiv I va passiv III zonalari va radial siljishlar II zonalaridan tashkil topgan. 5-jadval Yuk ko`tarish qobiliyati koeffitsiyentlari Nγ,N3,Nq, k № Коэффи циентлар δ қийматларининг γ 1 дан улушлари 0 0,5 γ 1 0,7 γ 1 0,9 γ 1 4 0 1 Nγ Nе Nq k 1,16 14,38 3,58 1,89 0,73 11,83 2,95 1,22 0,53 10,57 2,64 0,89 0,29 8,95 2,23 0,47 00 2 Nγ Nе Nq k 2,84 17,58 6,40 2,53 1,50 12,96 7,73 1,55 0,97 10,91 3,97 1,10 0,49 8,51 3,10 0,56 8 0 2 Nγ Nе Nq k 9,15 27,68 14,72 3,84 3,67 17,03 9,05 2,16 2,07 13,07 6,95 1,47 0,85 8,99 4,78 0,70 6 0 3 Nγ Nе Nq k 32,53 51,96 37,75 6,14 9,21 25,28 18,37 3,11 4,36 17,29 12,56 2,00 1,42 10,24 7,44 0,89 4) τcheg aniqlanadi. δ 1(0≤δ`≤φ1)ga turli qiymatlar berib teng ta`sir etuvchi R ni va mos ravishda &#55349;&#57102; =Rcosδ`/B(B*)–n va τ=Rsinδ`/B(B*) topiladi. Yuk ko`tarish qobiliyatining τ = f( &#55349;&#57102; ) grafigi quriladi va &#55349;&#57102; ur ning qiymati bo`yicha τcheg aniqlanadi.

Adabiyotlar: 1. Altunin V.S., Meliorativniye kanali v zemlyanix ruslax. -M.: Kolos, 1979. 2. Altunin S.T., Regulirovaniye rusl. - M.: Selxozizdat, 1962. 3. Bakiyev M., Nosirov B., Xo`jaqulov R. Gidrotexnika inshootlari. T., «Bilim», 2004. 4. Bakiyev M.R., Rahmatov N., Ibraimov A. Kanaldadi gidrotexnika inshootlaridan foydalanish. Toshkent, FAN. 2018. 278 b. 5. Veksler A.B., Ivanshinsov D.A, Stefanishin D.V Nadejnost, sotsialnaya i ekologicheskaya bezopasnost gidrotexnicheskix obektov: otsenka riska i prinyatiye resheniy. Sankt-Peterburg: OAO «VNIIG im B.YE. Vedeneyeva», 2002. 6. Volkov I.M., Kononenko P.F, Fedichkin I.K. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. - M.: Kolos, 1968. 7. Volkov I.M. idr. Proyektirovaniye gidrotexnicheskix saorujeniy. M., Kolos, 1977. 8. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red.N.P.Rozanova.M., «Stroyizdat, 1978. 9. Gidrotexnicheskiye soorujeniya. /Pod red. N.P.Rozanova. M., «Agropromizdat», 1985.

O'xshashlar

Marza dambalarni qurish va qurilish ishlarini mеxanizatsiyalashtirish

Gidrotexnika inshootlari va ularning ishlash sharoitlari

Kanallar va kanallardagi gidrotexnika inshootlari

Filtratsiya suvlarini inshootga, daryo o‘zaniga va qirg‘oqqa ta’siri

Yaxlit shpora va dambalar konstruksiyalari