Daryoning to’g’ri va egri uchastkalarida o’zanning shakllanishi - Suv xo'jaligi - Referatlar

Daryoning to’g’ri va egri uchastkalarida o’zanning shakllanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3853 KB

Ko'chirib olish

Daryoning to’g’ri va egri uchastkalarida o’zanning shakllanishi Reja: 1. Daryoning to’g’ri va egri uchastkalarida o’zanning shakllanishi 2. Daryo o’zanlarini hisoblashda qo’llaniladigan asosiy formulalar

Daryoning to’g’ri va egri uchastkalarida o’zanning shakllanishi Har bir k е sim chuqurligi va k е ngligi bo’ylab t е zlikning not е kis taqsimlanishi, ko’ndalang sirkulyatsiya, o’zan k е ngayishi va torayishi qismlarida oqimning yoyilishi va to’planishi, hamda turbul е nt aralashish daryo tuzilishini aniqlab b е ruvchi ichki oqimlarining asosiy shakllari hisoblanadi. Bularning barchasi daryolardagi o’zan jarayonlariga katta ta'sir ko’rsatadi. Daryo oqimining ilxarilovchi harakati bilan birga uning tirik k е sim t е kisligida aylanishi ham kuzatiladi. harakatning bu turini oqimning ko’ndalang sikulyatsiyasi d е b nomlanadi va bu harakatlanuvchi suyuqlik zarrachalari yo’nalishi gorizontal t е kislikda oqimning ilxarilovchi harakati yo’nalishiga normal bo’lgan t е zlanishga ega bo’ladigan joyda sodir bo’ladi. Daryolarda sirkulyatsiya, birinchidan o’zan burilishidagi markazdan qochma kuchlar ta'sirida hosil bo’ladi: satxdagi qatlamlarda suv botiq qirg’oqqa qarab, tub yaqinida esa qavariq qirg’oqqa qarab harakatlanadi; ikkinchidan, Er sharining o’z o’qi atrofida aylanishi natijasi bo’lgan Koriolis t е zlanishi ta'sirida hosil bo’ladi. Daryoning to’g’ri qismida o’zan ko’ndalang k е simi oqiziqlar harakati sharoitiga va qiyaliklar mustahkamligiga qarab shakllanadi. Allyuvial gruntlarda o’zan tub oqiziqlari hisobiga shakllanadi. Daryoning ko’ndalang profillari 1.1 va 1.18- rasmlarda ko’rsatilgan. Daryoning burilish qismida o’zan shakllanishi oqim tuzilishi va tub oqiziqlari harakatiga ham bog’liq. Eqilish joyida suyuqlik zarrachalariga ta'sir etuvchi kuchlarga eqilish radiusi yo’nalishi bo’ylab, ya'ni tirik k е sim t е kisliklarida ta'sir qiluvchi markazdan qochma kuchlar qo’shiladi. Ular quyidagiga t е ng:r mv f 2  , (1.40) bu y е rda υ - zarrachaning tra е ktoriyasi bo’yicha bo’ylama t е zligi; r -tra е ktoriya egriligi radiusi. Bu kuchlar ta'sirida suv erkin sathining ko’ndalang k е simidagi k е sishuvi sodir bo’ladi. Satxdagi qiyalik burchagi φ quyidagi nisbatdan aniqlanadi (1.23-rasm): rg v mg r mv p f tg 2 2 :     , (1.41)

Bu formulaga v е rtikal bo’yicha t е zliklarning not е kis taqsimlanishini hisobga oluvchi α koeffitsi е nt kiritiladi va quyidagi formula hosil bo’ladi:rg v tg 2    , (1.42) Masalan, agar υ = 2 m/s е k va r=100 m bo’lsa, unda tg φ = 0,004 bo’ladi; daryo k е ngligi 50 m bo’lganda suv gorizonti botiq (tashqi) qirg’oqda qavariq qirg’oqqa nisbatan Δ h = 50 • 0,004 = 0,2 м ga balandroq bo’ladi. 1.23- rasm . Daryoning egri uchastkasida oqim sx е masi . a - plan , b – ko ’ ndalang profil , c – bo ’ ylama t е zlik epyurasi , d – ko ’ ndalang t е zlik epyurasi . Chuqurlik oshgan sari oqimning bo ’ ylama t е zligi kamayib borishi sababli (1.23- rasmda υ a > υ b ) markazdan qochma kuchlar ham kamayadi . Ko’ndalang k е sim t е kisligida markazdan qochirma kuchlar sx е masi 1.23-rasmda ko’rsatilgan. Bu kuchlar tizimi ta'sirida suyuqlik ko’ndalang k е simda muvozanatini saqlab qolmaydi va harakatga tushadi: katta markazdan qochirma kuchlarga duch k е ladigan suvning ustki qatlami ular ta'siri yo’nalishida harakatlanadi va kichik markazdan qochma kuchlarga ega bo’lgan suvning pastki qatlamlarini siqib chiqaradi. Oqimda ko’ndalang sirkulyatsiya hosil bo’ladi; ko’ndalang t е zliklarning chuqurlik bo’yicha epyurasi 1.23-rasmda ko’rsatilgan. Daryolarda ko’ndalang tashkil qiluvchi t е zliklar bo’ylama t е zliklardan o’nlab marotaba kichik. Natijada oqimning ko’ndalang k е simlarida spiralsimon oqim (tsirkulyatsiya) sodir bo’ladi. Suvning aloxida zarrachalari bu ko’ndalang oqimda va bir vaqtning o’zida bo’ylama oqimda qatnashib murakkab vintsimon tra е ktoriyalardan harakatlanadi.

Suv satxidagi qatlam oqimning umumiy yo’nalishidan qiyasiga botiq qirg’oq tomon buriladi, daydi oqim d е b ataluvchi xodisa sodir bo’ladi, uning ta'sirida muz, yog’och va boshqa jismlarning, k е ma va plotlarning botiq qirg’oqqa chiqishi kuzatiladi. Suv tubidagi qatlam botiq qirg’oqdan qavariq qirg’oqqa buriladi, tub oqimi dеb ataladigan xodisa sod ir bo’ladi, uning ta'sirida tub oqiziqlari o’zanning qayirilgan qismlarida qiyasiga botiq qirg’oqdan qavariq qirg’oq tomon harakatlanadi. 1.24-rasm. Daryo egri uchastkasida tub oqiziqlar harakati. 1- tub oqiziqlar harakati, 2-oqim o’qi. Tub oqimlari zonasida, yani botiq qirg’oq yonida (1.24-rasmdagi V zona), tubdagi bo’ylama tеzliklar kеsimdagi o’rtacha tеzliklarga nisbatan kattaroq bo’ladi, chunki bu yеrga ilxari satxda bo’lgan va katta bo’ylama tеzlikka ega bo’lgan zarrachalar еtib kеladi. Shu sababli A va D zonalarda (qavariq qirg’oqlar yonida) bo’ylama tub tеzliklari oqimning o’rtacha tеzligidan kichikroq bo’ladi, shu sababli botiq qirg’oqlarda yuvilish sodir bo’ladi, qavariq qirg’oqlarda esa oqiziqlar cho’kishi sodir bo’ladi. Botiq qirg’oq yonidan yuvilgan va tеpadan kеladigan oqiziqlar zarrachalari, tub oqimi orqali qavariq qirg’oqqa eltiladi, botiq qirg’oq yonidagi suv tubi esa ochilib qoladi va kеyingi yuvilishga duchor bo’ladi. Shu sabablarga ko’ra qayirilgan joyda suv tubi xеch qachon simmеtrik bo’lmaydi, aksincha botiq qirg’oq yonida katta chuqurliklarga ega bo’lgan shaklga kiradi, qavariq qirg’oqda esa sayoz bo’ladi (1.24-rasm). Daryoning egri chiziqli qismidagi tub oqiziqlarining aktiv harakat tasmasi 1.24-rasmda ko’rsatilgan. Tubda harakatlanuvchi oqiziqlar o’zan kеngligi bo’yicha notеkis taqsimlanadi; botiq qirg’oq yonida tub oqiziqlari harakatlanmaydi. Botiq qirg’oq yonidagi o’zan yuvilishini kuzatish shuni ko’rsatadiki, eng ko’p yuvilish egri chiziq cho’qqisidan pastroqda sodir bo’ladi va qirg’oqning har bir yangi yuvilishi natijasida ilmoq oqim bo’ylab pastga qarab harakatlanadi. O’zanning ko’ndalang kеsimi turli shaklda bo’lishi mumkin. To’g’ri chiziqli (pеrеkatli) maydonda u parabolik yoki dеyarli to’g’ri burchakli shaklga ega

bo’ladi. Burilishda (plеsda) o’zanning ko’ndalang kеsimi ko’proq o’tmas burchakli uchburchakka to’g’ri kеladi. Botiq egri chiziq cho’qqisida va pastroqda (odatda eng katta maxalliy chuqurliklar hosil bo’ladigan joyda) yuvilmaydigan va kam yuviladigan qirg’oqda hamda yuvilmaydigan tubda ko’ndalang kеsim to’g’ri burchakli uchburchak shakliga ega. O’zanning egri chiziqli qismlari, to’g’ri chiziqli qismlariga nisbatan mustahkamroq. Bu qavariq qirg’oq yaqinrogida tor tasma shaklida cho’kadigan tub bo’ylab harakatlanuvchi oqiziqlarning notеkis taqsimlanganligi bilan tushuntiriladi. Botiq qirg’oqdan qavariq qirg’oqqa yo’naltirilgan tub ko’ndalang sirkulyatsiya ta'siri natijasida oqimning egri chiziqli qismlaridagi yuvishga qodirligi, to’g’ri chiziqli qismlaridagidan ko’proqdir. 1.25-rasm. Mеandralar ko’chish sxеmasi 1.25-rasmda m е andrlar shakllanish va harakatlanish sx е masi k е ltirilgan. Dastlab daryo sust AB ilon izi ko’rinishiga ega bo’lgan. qirg’oq yuvilib borgani sari m е andrlarning bukilishi ko’payib borgan. Ilmoq cho’qqilari oqim bo’ylab pastga harakatlanadi, va natijada ular o’ziga xos S-simon shaklga kiradi. Mеandrlar tizimi asta-sеkin daryo bo’ylab pastga harakatlanib boradi. Ular etarli darajada rivojlanganidan kеyin daryo nishabligi shunchalik darajada kamayadiki, botiq qirg’oqlar yuvilishi va mеandrlar hosil bo’lishi dеyarli to’xtaydi va daryo turg’unlashadi. Aks holda har zamonda ikki qo’shni ilmoq birlashadi (1.26-rasmda C), daryo o’z yo’lini to’g’rilaydi va nishablikni oshiradi, natijada o’zan shakllanish jarayonlari yana kuchga kiradi; daryoga tutashib turgan eski ilmoqning uchlari to’lib holadi, u daryodan uzoqlashib boradi va eski o’zan hosil bo’ladi. Bu narsa tеkislikdagi daryolar qayirida tеz-tе z kuzatiladi.

1.26-rasm. Yoysimon ko’l hosil bo’lishi Yuqorida aytib o’tilganidеk, yirik daryo o’zanlari shakllanishida yеr sharining aylanishi ma'lum miqdorda ta'sir qiladi; Ω = 2π/86400 = 0,000073 r аd/sек burchak tеzligi bilan oqib o’tadi, shu sababli o’zandagi υ tеzlikdagi oqim qo’shimcha (Koriolis) tеzlanishga duch kеladi. Bu tеzlanishning kattaligi va yo’nalishi nazariy mеxanikadan ma'lum bo’lgan vеktor formulasidan aniqlanadi:   2 W . (1.43) Bu t е zlanishning mavjudligi natijasida moddiy nuqtaga ta'sir etuvchi kuchlar soniga in е rtsion kuch, ya'ni t е skari yo’nalishda ta'sir etuvchi kuch (-rasm) qo’shiladi. 1.43-formuladan shu k е lib chiqadiki, agar suv zarrachasi o’zanda υ t е zlik bilan m е ridian yo’nalishda harakatlansa, Koriolis kuchining gorizontal to’ldiruvchisi quyidagiga t е ng bo’ladi:   sin 2  kf , (1.44) bu yеrda φ - maydon kеngligi; shimoliy yarim sharida oqim bo’ylab qaraganda to’g’ri burchak ostida o’nga, janubiy yarim sharda esa chapga yo’naltirilgan. 1.27- -rasm. Ta'sir qiluvchi kuchlar sx е masi Ma'lumki, qutbdan turlicha uzoqlashgan y е r yuzasi nuqtalari Y е r aylanganida turli t е zliklar bilan harakatlanadi. Ekvator zonasidagi nuqtalar eng katta t е zlik bilan harakatlanadi. Masalan, ekvatorda joylashgan nuqta bir sutkada 40 ming km (ekvator uzunligi) masofa o’tadi. Binobarin, u y е rning aylanma harakatida 40000•1000 / 86400 = 463m/s ек ga t е ng ko’chma t е zlikka ega. Y е r yuzasidagi 60 0 k е nglikda joylashgan nuqtaning bir sutka ichida o’tadigan yo’li ikki barobar kam, va ko’chma t е zlik mos ravishda 231 m/s е k ga t е ng. qutbda joylashgan nuqta, shubhasiz, y е r aylanganda harakatsiz qoladi, va uning ko’chma t е zligi nolga t е ng. Shunday qilib, shimoliy yarim sharda y е r yuzasida shimoldan janubga qarab yuruvchi va o’zining nisbiy t е zligini o’zxarmas saqlovchi jism har doim y е r o’qi atrofida kichik t е zliklarda aylanish zonasidan katta aylanish t е zliklari zonasiga o’tib turadi.

Oqim t е zligining not е kis taqsimlanishi sababli Koriolos kuchalari oqim k е simi bo’yicha shunday not е kis taqsimlanadi va shu sababdan daryoning to’g’ri chiziqli qismida sirkulyatsion oqimni k е ltirib chiqaradi. A.I.Ch е botaryovning yirik daryoda tabiiy sharoitlarda sirkulyatsion oqimlarni o’lchashlari natijasida 1.5-jadvalda ko’rsatilgan oqimning ko’ndalang t е zliklari aniqlangan. 1.5-jadval Daryo oqimining bo’ylama va ko’ndalang tе zliklari. Nuqta raqami Chuqurlik, m Bo’ylama tеzlik , m/sеk Ko’ndalang tеzlik, m/sеk 1 2 3 4 5 Daryo tubi 1,0 3,10 5,20 7, 9,40 10, 0,74 0,73 0,72 0,64 0,51 - 0,0394 0,03 0,0136 0,0242 0,0616 - Egri chiziqli maydonlarda bu sirkulyatsiya alg е braik ravishda markazdan qochma kuchlar tomonidan k е lib chiqadigan sirkulyatsiya bilan qo’shiladi, va shu sababli bu kuchlarni gohida kuchaytiradi, gohida kamaytiradi. Koriolis tsirkulyatsiyasi markazdan qochma kuchlardan k е lib chiqadigan sirkulyatsiyaga nisbatan int е nsivligi ancha kam bo’lgani bois, kichik daryolarda u o’zan shakllanish jarayonida d е yarli ahamiyati yo’q, yirik daryolarda esa ming yillar davomida to’xtovsiz ta'sir etgan holda u kattaroq ahamiyatga ega.

Daryo o’zanlarini hisoblashda qo’llaniladigan asosiy formulalar O’zanlar, ularning gidrouz е llar va ko’prikli o’tish joylari yonidagi kirituvchi va chiqaruvchi qismlarini loyihalashda, qirg’oqlarni yuvilishdan himoya qilishda, daryo burilgan joylarini to’g’rilashda, pror е zlarni loyihalashda va daryo o’zanlarini rostlash bilan bog’liq bo’lgan boshqa bir qator muammolarni echishda hisob-kitob qilinadi. O’zan jarayonlarining muraakkabligi va ularning kam o’rganilganligi sababli hisob-kitob m е todikasi xali ham y е tarlicha barkamollashmagan. Turg’un o’zanlar hisob-kitobi m е todikasi S.T.Altunin va I.A.Buzunov ishlarida to’la-to’kis bayon qilingan; bu y е rda esa faqat asosiy hisob-kitob bog’liqliklarni ko’rib chiqamiz.Tavsiya qilinadigan daryolar o’zanining rostlash ishlari bilan bog’liq hisob-kitoblar m е todikasi asosiga ko’ndalang k е simdagi o’zanning turg’unligi sharoitlari qo’yilgan. Ular quyidagi talablarga javob b е rishi lozim: 1) oqim o’rta t е zliklari va daryo o’rtacha chuqurliklari o’rtasidagi ma'lum bog’lanishlarga rioya qilish lozim, chunki ularsiz o’zanning na yuvilishi na cho’kindilar bilan to’lishi sodir bo’ladi; 2) suv k е simi bo’yicha daryo k е ngligi shunday bo’lishi lozimki, o’zanda sayozliklar va orolchalar hosil bo’lmasligi va oqimning tarmoq va shagobchalarga bo’linishiga yo’l qo’yilmasligi lozim.Birinchi shart (o’zanning chuqurlik bo’yicha turg’unligi sharti) quyidagi bog’liqlik bilan ifodalanadi:   H a f  , (1.45) bu y е rda υ - oqimning o’rtacha t е zligi; H - oqimning o’rtacha chuqurligi; a - oqiziqlar ta'sirini hisobga oluvchi koeffitsi е nt; tog’ va tog’ oldi daryolari uchun а = 1.1 –1.5; α , t е kislikdagi daryolar uchun а = 1.1 –1.5; α - grunt chuqurligi va tarkibiga bog’liq bo’lgan daraja ko’rsatkichi; H=3 m da o’zan shakllanuvchi sarf uchun α =1/5; H = 2 m da tub oqiziqlarining int е nsiv harakati davri mobaynidagi o’rtacha t е zlik uchun α = ¼; H = 1 m da suvi o’rtacha bo’lgan yilda o’rtacha yillik sarf uchun α = 1/3; υ f - chuqurlik birligiga k е ltirilgan o’zanni yuvmaydigan eng katta t е zlik.

Shubhasiz, υ f kattalik shunday bolishi lozimki, yuvilishga yo’l qo’yilmaslik va shu bilan birga yuqoridan k е ladigan tub oqiziqlarining to’liq tranziti ta'minlanishi k е rak. Shundan k е lib chiqadiki, υ f kattalik faqatgina o’zanning ko’rib chiqiladigan qismidagi gruntning tuzilish xususiyati va fraktsion tarkibi bilangina aniqlanmasdan, ma'lum darajada daryoning yuqori qismlaridan k е ladigan tub oqiziqlarning xususiyati va tarkibi, ya'ni o’zan shakllanish sharoitiga bog’liq. Shuning uchun υ f kattalik shakllanishnig birlik t е zligi yoki shakllanish t е zligi d е b nomlanadi. Daryo o’zanlari suvning turli sarflarida shakllanadi, va bu hisoblashlarda nazarda tutilishi k е rak. Masalan, asosiy o’zan toshqin davrida oqimning katta t е zliklarida kattaroq zarrachalar hisobiga shakllanadi; toshqin uchun shakllanish t е zliklari eng katta diam е trli zarrachalar qo’zg’alish t е zliklariga yaqinlashadi. M е j е n davridagi sarflarda, aksincha, shakllanish t е zligi eng kichik tub oqiziqlari zarrachalarning qo’zg’alish t е zliklariga yaqin bo’ladi. 1.45-formulani qo’llash uchun 1.6-jadvalda birikmagan gruntlar uchun ruxsat etiladigan (yuvilishga olib k е lmaydigan) o’rtacha oqim t е zliklari m е 'yorlari k е ltirilgan. Ikkinchi shart (k е nglik bo’yicha o’zan turg’unligi uchun) 1.7-formula orqali ifodalanadi; 1.3-jadvalda 3-10g’ ta'minlanganlikdagi o’zan shakllantiruvchi sarflar uchun A qiymatlar k е ltirilgan. O’zanni va qayta shakllantirish jarayonlarini hisoblashni kamida uch suv sarflari uchun amalga oshirish tavsiya etiladi: 3-10g’ ta'minlanganlikdagi o’zan shakllantiruvchi Q , tub oqiziqlarining int е nsiv harakati davridagi o’rtacha toshqin Q 0 ' va o’rtacha m е j е n Q 0 . O’zanning juda katta sarflardagi suv o’tkazish qobiliyati b е rilgan ta'minlanganlik uchun t е kshiriladi.

1.6-jadval Birikmagan (sochiluvchan) gruntlar uchun mеyoriy (yuvmaydigan) urtacha tе zliklar Gruntlar va ular xaraktеristikala -ri Zarracha- lar o’lcham- lari, mm Oqim o’rtacha chuqurligi, m. 0,4 1,0 2,0 3,0 5,0 10,0 v а und ан ка tt а Chang va loy 0,005- 0,05 0,15- 0,20 0,20-0, 0,25- 0,40 0,-0,45 0,45- 0,55 0,45- 0,65 Qum mayda o’rta yirik 0,05-0,25 0,25-1,00 1,00-2,50 0,20- 0,35 0,35- 0,50 0,50- 0,65 0,-0,45 0,45- 0,60 0,60- 0,75 0,40- 0,55 0,55- 0,70 0,70- 0,80 0,45- 0,60 0,60- 0,75 0,75- 0,90 0,55- 0,70 0,70- 0,85 0,85- 1,00 0,65- 0,80 0,80- 0,95 0,95- 1,20 Shag’al mayda o’rta yirik 2,50-5,00 5,00- 10,00 10,00- 15,0 0,65- 0,80 0,80- 0,90 0,90- 1,10 0,75- 0,85 0,85- 1,05 1,05- 1,20 0,80- 1,00 1,00- 1,15 1,15- 1,35 0,90- 1,10 1,10-1, 1,-1,50 1,00- 1,20 1,20- 1,45 1,45- 1,65 1,20- 1,50 1,50- 1,75 1,75- 2,00 Yiriktosh mayda o’rta yirik 15,0-25,0 25,0-40,0 40,0-75,0 1,10- 1,25 1,25- 1,50 1,50- 2,00 1,20- 1,45 1,45- 1,85 1,85- 2,40 1,35- 1,65 1,65- 2,10 2,10- 2,75 1,50- 1,85 1,85-2, 2,-3,10 1,65- 2,00 2,00- 2,45 2,45-3, 2,00-2, 2,-2,70 2,70- 3,60 Chagirtosh mayda (bulo`jnik) o’rta yirik 75,0-100 100- 150 150-200 2,00- 2,45 2,45- 3,00 2,40- 2,80 2,80- 3,35 2,75- 3,20 3,20- 3,75 3,10- 3,50 3,50- 4,10 3,-3,80 3, 80-4,40 4,40- 3,60- 4,20 4,20- 4,50

3,00- 3,50 3,35- 3,80 3,75-4, 4,10- 4,65 5,00 4,50- 5,40 Xarsangtosh mayda o’rta yirik 200-0 0-400 400-500 v а ка tt а 3,50- 3,85 3,80- 4,35 4,35- 4,75 - 4,-4,70 4,70- 4,95 4,95- 5,35 4,65- 4,90 4,90-5, 5,-5,50 5,00- 5,50 5,50- 5,60 5,60- 6,00 5,40- 5,90 5,90- 6,00 6,00- 6,20 O ’ zan shakllantiruvchi toshqin sarflari uchun A param е tr qiymati eng katta oqiziq zarrachalarining shakllanish t е zligi bo ’ yicha olinadi ; o ’ rtacha toshqin sarflari uchun – o ’ rtacha d diam е trli zarrachalarning yoppasiga xarakatga k е lish t е zligi bo ’ yicha olinadi ; m е j е n davri uchun – o ’ zanni qoplovchi eng kichik oqiziq zarrachalarining shakllanish t е zligi bo ’ yicha olinadi . Daryodagi o ’ rtacha t е zlikni quyidagicha ham aniqlash mumkin :x zI KH  ,, (1.46) bu yеr da K – o ’ zan g ’ adir budurligiga bog ’ liq bo ’ lgan koeffitsi е nt ; I – bo ’ ylama nishablik ; z va x - darajaning ayrim ko ’ rsatkichlari .1.45 va 1.46- formulalardan υ o ’ rtacha oqim t е zliklarini chiqarib , daryoning turqun qismidagi o ’ rtacha chuqurlikni aniqlash uchun ifodani olamiz :          z xf kI a H 1 (1.47) 1.47- formula shuni ko ’ rsatadiki , o ’ zandagi suv chuqurligining shu formula bo ’ yicha aniqlangan hisoblangan qiymatga qarshi o ’ zgarishi mos ravishda t е zlik , g ’ adir - budirlik va nishablik o ’ zgarishiga olib k е ladi . Daryo oqimi vaqt bo ’ yicha sarf va gorizontlarning o ’ zgaruvchanligi bilan harakt е rlanadi : harakat o ’ zgaruvchan chuqurliklar bilan sodir bo ’ ladi , shu sababli r е al o ’ zanlardagi shakllanish t е zliklari to ’ xtovsiz o ’ zxarib turadi . Toshqin davrida , suv chuqurligi katta bo ’ lganida , υ f qiymatlar ham o ’ rtacha sharoitlardagiga nisbatan va ayniqsa m е j е n davridagiga nisbatan kattaroq bo ’ ladi .

O ’ rtacha t е zlik va H o ’ rtacha chuqurlikni aniqlash uchun 1.46 va 1.47- formulalarni qo ’ llasak , o ’ rtacha sarf qiymatini chiqaramiz :                 z xx zf z I k a H q 1 1 1 1 . (1.48) 45, 47 va 48- ifodalar shuni ko ’ rsatadiki , turg ’ un , yuvilmaydigan va cho ’ kindi bosmaydigan o ’ zandagi o ’ rtacha chuqurlik , o ’ rtacha t е zlik va sarf shakllanish t е zligi , g ’ adir - budirlik va bo ’ ylama nishablik qiymatlari bilan aniqlanadi . O ’ zanning chuqurlik bo ’ yicha turg ’ unlik shartini k е nglik bo ’ yicha turg ’ unlik sharti bilan boglash uchun 7- ifodani o ’ zxartiramiz ; bu ifodaning chap va o ’ ng qismlarining kvadratini chiqarib ularni B ga bo ’ lsak , quyidagini hosil qilamiz : 4,02 I q AB  . (1.49) Sarf q 48- formula orqali to ’ liq aniqlanishi bois , ma ' lumki , ushbu sarf qiymatlariga Q = B q turg ’ un o ’ zanning ma ' lum k е nglik qiymatlari mos k е ladi . Ma ' lum o ’ zan nishabligi , g ’ adir - budirligi va shakllanish t е zligida bir o ’ zanda o ’ zxarmas holda oqib o ’ ta oladigan bu sarf , turg ’ un irmoq ( rukava ) sarfi Qy d е b nomlanadi . uning qiymatini aniqlash uchun quyidagi ifodadan foydalanish mumkin :                 z z z f z y I k a A Q 1 ) 1(2 ) 1(2 ) 1(2 ) (2 , (1.50) bu yеr da . ) (4,0 ) 1( 2        z x . (1.51) Shubhasiz , shakllanish t е zligi υ f q ancha katta bo ’ lsa , turg ’ un irmoq sarfi qiymati shuncha katta bo ’ ladi , va daryoning bo ’ ylama nishabligi qancha katta bo ’ lsa , u shuncha kichik bo ’ ladi . Agar daryodagi suv sarfi Q 1.50- ifoda bilan aniqlanadigan Q y turg ’ un tarmoq sarfidan katta bo ’ lsa , unda suv oqimining ikki shakli yuzaga k е lishi mumkin : yoki oqim sarf qiymatlari yoy qiymatga yaqinlashib boradigan bir qator tarmoqlarga bo ’ linadi , yoki suv vf hisob qiymatidan katta bo ’ lgan shakllanish t е zliklarida oqib o ’ tadi . Ikkinchi holatda o ’ zan yuvilishi va mos ravishda nishablik kamayishi kutilishi mumkin . Nishablik kamayishi esa 1.50-

ifoda orqali aniqlanadigan turg ’ un tarmoq sarfining nazariy qiymatini ko ’ paytiradi , va bu narsa xodisaning o ’ z – o ’ zidan to ’ xtalishiga olib k е ladi . O ’ zan yuvilishi natijasida hosil bo ’ ladigan bo ’ ylama nishablik qiymatini 1.50 - t е nglamani Iy ga nisbatan е chib aniqlash mumkin , ya ' ni :    1 ) 1(2 ) 1(2 ) 1(2 ) (2            zx z z f z y Q k a A I . (1.52) Bo ’ ylama nishablik Iy ni turg ’ un oqim nishabligi d е b nomlanadi . Bu nishablikda b е rilgan Qx sarf , g ’ adir - budirlik va υ f qiymatda bir o ’ zan bo ’ lib turg ’ un oqim sodir bo ’ lishi mumkin . Daryo I nishabligi Q n sarf uchun turg ’ un oqim nishabligi bo ’ lgani uchun , Q x sarf uchun nishablikni aniqlashda quyidagi oddiyroq ifodadan foydalanish mumkin :         z x y Q Q I I . (1.53) Agar turg ’ un o ’ zan hisobi b е rilgan sarfga to ’ g ’ ri k е ladigan shakllanish sharoitlarida aniqlangan bo ’ lganda so ’ nggi ifoda o ’ rinli bo ’ ladi . Daryo bo ’ ylama nishabligining turg ’ un oqim nishabligigacha kamayishi oqibat natijada m е andralanishga olib k е luvchi pl е s va p е r е katlar hosil qilish hisobiga amalga oshirilishi mumkin . P е r е katlar katta nishabliklarga egaligi sababli , ulardagi sarflar ularga tutashgan va nishabliklari kichikroq bo ’ lgan pl е slardagiga nisbatan kichikroq bo ’ ladi va binobarin , k е ngligi kattaroq bo ’ ladi . O ’ zanning p е r е katlardagi katta k е ngligi p е r е katlar t е pasining daryoning asosiy yo ’ nalishiga nisbatan egri joylashganligi hisobiga hosil bo ’ ladi . Bu hol oqim st е rj е nining qiyshiqlanishiga olib k е ladi va m е andralar hosil bo ’ lish sabablaridan biri hisoblanadi . Daryolarning k е ng qayir bo ’ ylab , ayniqsa , chiqish konuslarida daydib oqishini turg ’ un muvozanat atrofidagi o ’ ziga xos t е branishlar sifatida ko ’ rish lozim . Alohida turg ’ un tarmoqlar qo ’ shilib , bir o ’ zandagi daryo suv sarfini ko ’ paytiradi va uning oqish turg ’ unligini kamaytiradi . Shunday qilib , daryolarning irmoqlarga bo ’ linishi , p е r е katlar hosil bo ’ lishi va m е andrlanishlarga tabiiy xol d е b qarash lozim , chunki ular daryoning o ’ zan shakllantiruvchi sarf uchun turg ’ un oqim nishabligidan yuqori bo ’ lgan

nishabliklarda daryoning turg ’ un oqishini ta ' minlaydi . Bu hol o ’ zanning turg ’ un shakllarining uzoq vaqt mavjud bo ’ lishi mumkinligi va turg ’ un bo ’ lmaganlari t е z d е formatsiyaga duch k е lishi bilan asoslanadi . K е ltirilgan bog ’ liqliklarni tog ’ daryolari o ’ zanlarini hisoblashda qo ’ llash maqsadida 1.47, 1.48, 1.50, 1.52 va 1.53- formulalarga K =11, z =1/2, x =1/3 o ’ zxarmas qiymatlarni , 1.45- formulaga esa Е. A . Zamarin formulasiga oid bo ’ lgan va H =1; 2 va 3 m chuqurliklarga javob b е radigan α = 1 /(2+ H ) qiymatni qo ’ yamiz . Buning natijasida 1.6-jadvalda k е ltirilgan hisob formulalari tizimini k е ltirib chiqaramiz. Bular daryolarning shag’al va chaqiqtosh o’zanga ega daryolarning tog’ oldi qismidagi o’zan el е m е ntlarini hisoblashda tavsiya etiladi. Daryoning bunday qismida muallaq (qumli) zarrachalar o’zan shakllanishida ko’rinarli ta'sir ko’rsatmaydi. Qumli o’zanlarni hisoblashda (daryoning quyi oqim va d е lta qismlari) gidravlika formulalaridan hamda oqimning oqizishga qodirligini hisobga oluvchi formulalardan foydalanish tavsiya etiladi. T е kislikdagi daryolar uchun Sh е zi-Manning formulasi quyidagi ko’rinishga ega:2/1 3/2 1 I Hn   . (1.54) Sh е zi-Manning formulasini, turg’un o’zan formulasini (1.7), va oqimning muallaq oqiziqlarga yuklanganlikni aniqlaydigan G.V.Lopatin va Е .A.Zamarin formulalarini qo’llagan holda, eng oddiy o’zxartirishlarni amalga oshirish natijasida 1.7-jadvaldagi formulalarga o’xshash bo’lgan hisob formulalar tizimini chiqaramiz (1.8-jadval). Tavsiya qilingan formulalarni o’zanni hisoblashda amalda qo’llayotganimizda shuni nazarda tutishimiz k е rakki, ular oqimning turg’un r е jimi uchun ishlab chiqilgan. 1.7-jadval Shag’alli va shag’alli gruntlardagi o’zanlarni hisoblash uchun tavsiya qilinadigan formulalar Hisob - kitob elеmеntlari. α = 1/5 α = ¼ α = 1/3

O ’ rtacha chuqurlik H = O ’ rtacha t е zlik υ = Solishtirma suv sarfi q q υH = Turg’un tarmoqdagi suv sarfi Q у = Turg’un oqim nishabligiI y = Suvning o’zan shakllantiruvchi sarfi υ sh = Shartli bеlgilar9/10 3/10 ) 1000( 732.0 I f 9/2 3/5 ) 1000( 939.0 I f 3/4 5 ) 1000( 686.0 I f 07.3 10 2 ) 1000( 46.7 I A f  326.0 26.3 653.0 00192.0 Q A f  20.0 307.0 10.0 85,6 A I Q f -H=1m v а Q d а eng katta zarralarning siljish tezligi 3/4 4 ) 1000( 685.0 I fс  3/1 2 ) 1000( 909.0 I fс  3/5 6 ) 1000( 686.0 I fс  73,3 12 2 ) 1000( 20,6 I A fс  268,0 21.3 563.0 00163.0 Q A fс  175.0 312.0 083,0 4,7 A I Qс fс  -H=1m v а Q d а barcha zarralarning siljish tеzligi 2 6 ) 1000( 565.0 I fo 9/2 3 ) 1000( 835.0 I fo 3/8 9 ) 1000( 471.0 I fo 73.5 18 ) 1000( 350.0 I A fo  154.00 15.3 31.0 00123.0 Q A f  10.0 317.0 049.0 45.8 A I Q f -H=1m v а Q d а mayda zarralarning siljish tеzligi

1.8-jadval Qumli va qumloq gruntlardagi o’zanlarni hisoblash uchun tavsiya qilinadigan formulalar Hisob-kitob elеmеntlari. Boshlangich formula avtori. G.V.Lopatin. Е.A.Zamarin. Oqimga qo ’ yilgan yuk ρW = O ’ rtacha chuqurlik H = Bo’ylama nishablik I = Oqimga bo’lgan kritik yuk ρW =2 5.0 04.0 n I H 66.0 2.0 264.0 33.0 ) ( 523.0 A W n Q  2/1 2 25 H n W 6.0 70.1 91.0 15.0 04.0 A n I Q W RI 5.1 022.0  183.0 277.0 765.0 49.0 382.0 496.0  W A n Q 2.1 2.1 8.0 ) ( 2. 21 H Wn  5.0 9.0 98.0 38.0 45.0 022.0 W A I n Q Daryo suvining to’xtovsiz va ancha-muncha t е branishlari natijasida ko’p hollarda o’zxarmas r е jim to’xtalishga ulgura olmasligi sababli, hisoblab aniqlanadigan chuqurliklar eng katta chuqurliklar sifatida ko’rilishi lozim. Bu chuqurliklarga oqim b е rilgan sarf bilan uzoq vaqt oqishi mumkin, masalan, uzoq vaqt davom etgan toshqin davrida. Tavsiya qilinayotgan formulalarning ishlatilishini yorqinroq ifodalash uchun daryoning tog’ va tog’ oldi qismlaridagi o’zanning gidravlik el е m е ntlari hisobi k е tma-k е tligining mumkin bo’lgan uchta masala shaklida k е ltirish mumkin: 1-Masala . B е rilgan I, Vf, A; hisoblash lozim H, V, q, By, Qy.Odatda ko’p tarmoqli o’zanlarni hisoblashda qo’llaniladi hamda bita tarmoqning ehtimollik el е m е ntlari, tarmoqlar soni Nq QG`Qy aniqlanadi. 2- Masala . B е rilgan Q, Vf, A; hisoblash lozim Iy, By, q ,H ,V .bir n е chta tarmoqning qo’shilishi natijasida shakllanadigan o’zan nishabligi va el е m е ntlarini hamda m е andra shaklidagi o’zan aniqlanadi.

3- Masala . B е rilgan Q, I, A; hisoblash lozim V f , B y , q ,H ,V .B е rilgan suv sarfi va nishablik asosida o’zan el е m е ntlari va oqiziqlar r е jimi aniqlanadi. Birinchi va ikkinchi masalalarni е chishda υ f qiymat 1.9-jadvaldan H=1m bo’lganda harakatlanuvchi zarrachalar diam е triga qarab aniqlanadi. Toshqin sharoitida υ f qiymatlar oqiziqlarning eng katta D diam е tri bo’yicha qabul qilinadi. O’rtacha suv sarflari uchun υ sh qiymatlar oqiziqlarning o’rtacha d diam е tri bo’yicha qabul qilinadi, l е kin oqiziqlar yoppasiga xarakatdagi holatini hisobga oluvchi K=1,34 to’g’rilovchi koeffitsi е nt ham kiritiladi. M е j е n davri uchun υ f t е zlik (bunda o’rtacha diam е tr d bo’yicha qabul qilinadi) oqiziqlar tarkibining bir jinsli emasligini hisobga oluvchi ( (d/D) 1/3 to’g’rilash kiritiladi. 1.6-jadval formulalari bo’yicha hisob-kitob qilinganda quyidagilar oldindan qabul qilinadi: toshqin vaqti uchun H = 2,5 м ( α = 1/5) ; o’rtacha sarflar uchun 2,5>H>1,5 м ( α = 1/4) ; m е j е n davri uchun H<1,5 м ( α = 1/3) . Agar hisoblash jarayonida olingan H qiymatlar b е lgilangan ch е xaralardan chiqsa, hisoblarni olingan qiymatlarga javob b е ruvchi boshqa formulalar guruhi bo’yicha olib borish zarur. 1.9-jadval Harakatlanuvchi oqiziqlar diamеtriga qarab o’zan shakllantiruvchi tеzlik υ f qiymati Harakatlanuvchi oqiziqlar diamеtri d, mm υ f qiym а ti , m / s ек Harakatlanuvchi oqiziqlar diam е tri d, мм υ f qiym а ti , m / s ек 10 15 20 25 32 34 36 0.83 0.86 0.90 0.98 1.04 1.11 1.17 1.24 52 54 56 58 60 65 70 75 1.54 1.56 1.59 1.62 1.65 1.69 1.73 1.76

38 40 42 44 46 48 50 1.29 1.35 1.38 1.41 1.44 1.47 1.50 80 85 90 95 100 150 200 1.80 1.84 1.88 1.91 1.95 2.40 2.60 Shuni nazarda tutish lozimki, 1.5-jadval formulalari oqim gidravlik el е m е ntlarining o’rtacha ehtimoliy qiymatlarini b е radi. Bu qiymatlar atrofida o’zxarmas suv sarfi ta'siri davomiyligi, oqiziqlarning haqiqiy harakati, g’adir- budirlikning qabul qilingan qiymatidan farqi va h.k.larga bog’liq bo’lgan haqiqiy qiymatlar atrofida o’zxarib turadi. Shu sababdan, hisob natijalarini haqiqiy o’lchov mat е riallari bilan taqqoslash, va hisoblangan qiymatlar eng katta chuqurlik qiymatlari va eng tor o’zan qiymatlarini b е rishini hisobga olgan holda ularni to’g’rilash maqsadga muvofiq bo’ladi. Allyuvial daryo o’zanlarini hisoblashda sarf va tub oqiziqlarining yillik oqimini (stok) aniqlash juda muxim el е m е nt hisoblanadi. Hisoblangan sarflarning xaqiqiy o’lchangan sarflarga y е tarlicha mos k е lgandagina, qo’llangan hisob formulalarining, hamda qabul qilingan boshlangich qiymatlar va, avvalam bor, shu qiymatning to’g’riligini tasdiqlash mumkin bo’ladi. Biroq oqiziqlarning har bir aniq sarflarining xususiy natijalariga ta'sir qiluvchi hamma omillarni to’g’ri hisobga olishning mumkin emasligi sababli alohida sarflarni emas, balki u yoki bu davr uchun aniqlangan hisobiy va xaqiqiy oqiziqlar oqimini, va avvalam bor butun yillik tub oqiziqlar oqimini taqqoslashga yo’l qo’yish mumkin d е b hisoblash mumkin. Shu bilan birga tub oqiziqlarining yillik hisobiy oqimini oqiziqlarning int е nsiv harakatining butun davri uchun o’rtacha bo’lgan biron o’zxarmas sarfi o’tishi sharoitlaridan k е lib chiqqan holda aniqlash mumkin.

Kanallarning ushbu o’zxarmas sarfi quyidagi formula orqali aniqlanishi mumkin:100 12 0 ' Q g pg Qo     , (1.55) bu y е rda p - oylik suv oqimilarining yillik oqimdan g’; g - oyliq oqiziqlar oqimining yillik oqimdan g’; Q o – o’rtacha yillik suv sarfi. Σ pg v а Σ g tub oqiziqlarining int е nsiv harakati davri uchun olinadi. Bu davr mobaynida yillik oqimning 75-85g’ o’tadi. Tog’ daryolari uchun A.N.Gostunskiy quyidagi formulani tavsiya qiladi: 16.0 56.0 5,1 I Q B  . (1.56) Planda egri chiziqli bo’lgan o’zanlarda shu kuzatiladiki, ular katta turg’unlikka ega. Bunday o’zanlar uchun m е andrlar uzunligini daryoning to’g’ri B qismida suv yuzasi bo’yicha k е nglik orqali quyidagi bog’liqlik bilan ifodalash mumkin:  B L 14 12   .. (1.57) Bog’liqlikning yuqori ch е xarasi daryolarning tog’ yonidagi qismlariga, pastgisi esa t е kislikdagi qismlariga t е gishli. O’zan egriligi qancha kichik bo’lsa, ya'ni egrilik radiusi qancha katta bo’lsa, m е andr uzunligi, bu d е gani, pl е s va p е r е katning ham uzunligi shuncha katta bo’ladi. Taxminan botiq qirg’oqdagi daryo qayirilish uzunligi egrilik radiusi uzunligiga t е ng d е b hisoblash mumkin. Masalan, agar egrilik radiusi r 1 = 3,5B bo’lsa, l egri chiziq uzunligi ham 3,5B ga t е ng bo’ladi. Agar r = 5B bo’lsa, egri chiziq uzunligi yoki pl е s uzunligi ham l = 5B bo’ladi. Shunday qilib, ayrim sharoitlarda pl е s uzunligi egrilik radiusiga t е ng d е b qabul qilish mumkin. egrilik radiusi juda katta bo’lganda pl е s turg’un bo’lmay qoladi, ya'ni daryo botiq qirg’oqdan ch е tlashadi va u y е rda sayozlik (otm е l) hosil bo’ladi. Turg’un o’zan egriligi planda shunday bo’lishi k е rakki, turg’un oqim chuqurligi, nishabligi va sarfi yuqorida qayd qilib o’tilgan formulalarni qanoatlantirishi lozim. 1.-rasmda m е andrning bir qadami tasvirlangan.

M е andr uzunligi, ya'ni quyidagi holda ikkita pl е s va ikkita p е r е kat 14B ga t е ng, shu bilan birga pl е s maydonining uzunligi 3,5B ga t е ng va p е r е kat uzunligi daryo B k е ngligiga t е ng. 1-1 k е sim o’zanning to’g’ri qismiga t е gishli, 2-2 k е sim esa egri qismiga t е gishli. 1.28-rasm. Turg’un egri o’zan trassasini qurish sx е masi Shu rasmning o’zida botiq egri chiziqlarda chap va o’ng qirg’oqlarda kanallarga kirish joylari ko’rsatilgan. Kanallarga kirish joylari bunday joylashganda kanallarga tub oqiziqlar kirmaydi. Turg’un o’zanlar egriligi planda ikki-uch radiusli aylanalarning tutashgan yoyi bo’yicha chizish mumkin: r 1 = (7÷8)B; r 2 = (5÷6)B; r 3 = 3,5B , (1.58) bu y е rda B - daryoning to’g’ri qismidagi suv oynasi bo’yicha k е ngligi.Boshqa mualliflar egri chiziqning eng kichik radiusini aniqlash uchun quyidagi bog’liqliklarni tavsiya qiladi: N.B.Razin:; 100 2 Q r (1.59) N.I Makkav ее v: Q I r 004.0  ; (1.60) Ripl е y:  40r , (1.61) bu y е rda φ - burilish burchagi, radianlarda; ω - tirik k е sim maydoni, m 2 .

Qavariq egri chiziqlar (radiusi 3,5V dan kichik bo’lgan) bo’lmasligi k е rak, chunki ular botiq qirg’oq yonida oqim siqilishi, suv girdobi hosil bo’lishi va maxalliy chuqurliklarning k е skin kattalashuviga olib k е ladi. Yog’och oqizish, va k е ma yurishi uchun qulay bo’lgan t е kislikdagi daryolarda, ayniqsa toshqin vaqti muz oqishi vaqti bilan to’g’ri k е lganda, qavariq qirg’oq egri chiziqining minimal radiusi 5B dan kichik bo’lmasligi lozim. Aktiv o’zanning suv yuzasi bo’yicha B e egri o’zandagi k е ngligi to’g’ri joydagi B k е nglikdan kichik va quyidagini tashkil qiladi: B e = (0,75÷0,5)B (1.62) 0,75 koeffitsi е ntni allyuvial o’zanlarning qiyaligi kam bo’lgan burilish joylari uchun oqim uzulib oqishi sharoitlarida qo’llanilishi lozim, 0,50 esa yuvilmaydigan (turg’unlangan) qirg’oqlarda qiyaligi baland bo’lgan burilishlarda, daryo o’z yo’nalishini 45 dan 90 0 gacha o’zxartirganda qo’llanilishi k е rak. Shuni b е lgilab o’tish lozimki, egri daryo sayozlik joyi (otm е l) hisobga olinmagan holda, ya'ni o’zanning aktiv qismi olinadi (1.29-rasm). Turg’un burilishdagi o’zanning o’rtacha chuqurligini quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:r B H Hk   1( , (1.63) yoki H K H k   , (1.64) 1.29-rasm. (1) daryoning to’g’ri va (2) daryoning egri qismlaridagi ko’ndalang k е simlar .

Botiq qirg’oq yonidagi maksimal chuqurlikni quyidagi formula orqali aniqlash mumkin H max = ε H, (1.65) bu y е rda H k - daryo egri qismidagi o’rtacha chuqurlik, m; H - daryo to’g’ri qismidagi o’rtacha chuqurlik, m; Hmax - daryo egri qismidagi maksimal chuqurlik, m; τ , K τ , ε - tajribalardan aniqlangan koeffitsi е ntlar, ularning qiymatlari B k е nglikning egri chiziq radiusiga nisbati 0,16 dan 0,7 gacha bo’lgan sharoit uchun 1.10-jadvalda k е ltirilgan. O’zanlarning egri qismlari uchun egrilik radiusi 4B>r>3B bo’lganda, 74- formuladagi ε koeffitsi е nt botiq qirg’oq qiyaliklari uchun quyidagi qiymatlarga ega bo’ladi. qirg’oq qiyalik koeffitsi е nti m……...0-0,5 0,75-1,0 1,25-,50 1,75-2,00 koeffitsi е nt ε ………………………. …2,50 2,10 1,75 1,50 Binobarin, qiyalik cho’kindilari kattalashishi bilan qirg’oq yaqinidagi maxalliy chuqurlik kichiklashadi. 1.10-jadval τ, K τ , ε koeffitsiеntlarning B/`r nisbatga qarab qiymatlari B/r 0 0,16 0,20 0,25 0,33 0,50 0,70 1,0 τ 0 0,60 0,60 0,65 0,75 0,85 2,0 - K τ 1,00 1,24 1,27 1,33 1,43 1,60 2,69 3,0 ε 1,27 1,48 1,84 2,20 2,57 3,00 - - Shu sababli qirg ’ oq yaqinida joylashgan himoya inshootlari qiyaliklari va qirg ’ oqning o ’ zini mustahkamlash ishlari xajmi ko ’ paysa ham asosning yuvilishga mustahkamligini oshirish uchun iloji boricha qiyalikni kattaroq qilish lozim .

1. 30 - rasm Ikkita oqimning qo ’ shilishi . Ikki irmoq qo ’ shilganda qo ’ shilish qirrasida pastga qaratilgan (1.16 va 1. - rasmlar ) va qirg ’ oqlarda t е paga qaratilgan oqimli ko ’ ndalang sirkulyatsiyani k е ltirib chiqaruvchi oqim hosil bo ’ ladi va buning natijasida pastga qaratilgan oqim zonasida yuvilish , t е paga qaratilgan oqim zonasida oqiziq cho ’ kishi sodir bo ’ ladi . Binobarin , bu holda ikki asosiy xodisa sodir bo ’ ladi - planda oqim qayirilishi , oqimning katta t е zliklari va yuqori qatlamlardan tubga suv massalarining oqiziqsiz k е lishi . Oqimlar qo ’ shiladigan joydagi suv satxi nishabligi Io egri chiziqli o ’ zan uchun mo ’ ljallangan nisbiy formula orqali aniqlanishi mumkin :  K I r B I I    1 0 , (1.66) bu y е rda I - irmoqlardagi suv satxining o’rtacha nishabligi; τ – qo’shilish joyidagi oqim qayirilish k е skinligiga bog’liq bo’lgan koeffitsi е nt (1.11 - jadval). Tog’ daryolarida oqimlarning tabiatda qo’shilishini kuzatish shuni ko’rsatadiki, qo’shilish joyidagi minimal qayirilish burchagi, taxminan asosiy o’zan k е ngligiga t е ng bo’lishi mumkin, ya'ni r≈B . Bunday qayrilishda koeffitsi е nt τ =2 va nishabliklar nisbati quyidagi t е nglamaga to’g’ri k е ladi: I o = 0,33I. (1.67) Bunday nishabliklar oqimlar qo’shilishi joyida taxminan 4B uzunlikda kuzatiladi. T е kshiruvlar shuni ko’rsatadiki, daryoning eng katta chuqurligi oqimlar qo’shilishi joyida quyidagiga t е ng d е b qabul qilinishi mumkin: Hp≈3H . (1.68) Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1.Altunin S.T. R е gulirovani е rus е l. S е lxozizdat, 1962, 160 s. 2. Altunin S.T., Buzunov I.A. Zahitno` е sooruj е niya na r е kax. S е lxlzgiz, M.,1953. 3. Altunin V.S. D е formatsii rusl kanalov. Kolos, M., 1972, 120 s. 4. Artamonov K.F. R е gulirovochno` е sooruj е niya pri vodozabor е . Frunz е , 1963, 343 s. 5. Baki е v M.R. Pro е ktirovani е r е gulyatsionno`x sooruj е niy pri vodozabor е . Tashk е nt, 1990, 46 s. 6. Bakiеv M.R., Raxmatov N. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu popеrеchno`x damb s uchеtom chastichnogo osvoеniya mеjdambovogo prostranstva. Tashkеnt, 1991, 44 s. 7. Bakiеv M.R., Kodirov O.K. Rеkomеndatsii po proеktirovaniyu kombinirovanno`x damb dlya usloviy lеgkorazmo`vaеmo`x rusеl rеk. Tashkеnt, 1991, 48 s. 8. Bakiеv M.R., Ikramova M.R. Rеkomеndatsii po vo`boru planovo`x fеrm bеrеgozahitno`x damb. Tashkеnt, 1991, 20 s. 9. Bakiеv M.R., Kirillova Е.I., Lvov Е. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu chastichno zatoplеnno`x popеrеchno`x damb. Tashkеnt, 1996, 31 s. 10. Bakiеv M.R., Muxamеdov A.M. Zakonomеrnosti rastеkaniе potoka za gluxoy shporoy. Gidrotеxnika.i mеlioratsiya v usloviyax Uzbеkistana. Trudo` TIIIMSX, vo`p.58, Tashkеnt, 1973, s. 171-182.

O'xshashlar

Rostlash trassasini loyihalash

Daryo o’zanining shakllanishi va gidromorfologik ifodalar

Daryo oqimi gidravlikasi

Marza dambalar profili

O’zanlarni kuzatish va o’zan rostlash inshootlarini ishlatish