Сув тошқини ўтказилиши ҳамда авария шароитлари давридаги фойдаланилиши эксплуатацияси чора тадбирлар - Suv xo'jaligi - Referatlar

Сув тошқини ўтказилиши ҳамда авария шароитлари давридаги фойдаланилиши эксплуатацияси чора тадбирлар

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

222 KB

Ko'chirib olish

Сув тошқини ўтказилиши ҳамда авария шароитлари давридаги фойдаланилиши эксплуатацияси чора тадбирлар Режа: 1. Сув тошқини ўтказилишига тайёргарлик. 2. Сув тошқини ўтказилиши. 3. Тошқин ўтказилишидан сўнги даври. 4. Затворлар.

Сув тошқини ўтказилиши ҳамда авария шароитлари давридаги фойдаланилиши (эксплуатацияси) чора тадбирлар Сув босимли иншоотларидан фойдаланилиши (эксплуатацияси) вақтида энг масъулиятли босқичи бу баҳорги ва жала сув тошқинларининг ўтказилиши давриларидир. Уларга синчиклаб гидротехника иншоотларини тайёрлашади. Дарё гидроузел таркибидаги иншоотлар ҳолатини кузда – музлашдан олдин, ва баҳорда – тошқиндан олдин ва тошқин ўтишидан сўнг вақтида албатта синчиклаб кўриб чиқадилар. Кузги кузатуви даврида ёриқларни, чўкишларни, юқори бьефнинг мустаҳкамланишларининг шикастланишларини таъмирлаб тузатилишига, ер қазувчи ҳайвонлар йўлларини йўқотилишига катта эътибор берилади. Қиш пайтида ишламас ҳолатида турадиган сув урилмадаги қудуқлари ва бошқа сув оқими қувватини сўндирувчи тадбирлари қишки салбий ҳарорати келгунча сувдан бўшатилиши зарур. Акс ҳолда улар қиш пайтида музлаб қолиши натижасида баҳорги сув тошқини вақтида ишлаш қобилиятини йўқотган бўлиши эҳтимоли бор. Бу ҳол сув ташловчи сарфини ўтказилиши даврида пастки бьефнинг қурилмаларини бузилишига келтирилиши мумкин. Баҳорда, тошқин келгунча грунтлик тўғонларнинг, чегараловчи кўтарма (дамбалар)нинг, сув омборлари қирғоқларининг, музлаган майдонларининг ҳолатини текширувдан ўтказадилар. Бунда аниқланган жиддий шикастланишларини таъмирлаб тузатадилар. Сув тошқини ўтказилиши уч: сув тошқини ўтказилишига тайёргарлик, сув тошқини ўтказилиши ва сув тошқини ўтказилишдан сўнги даврларига бўлинади. Гидротехника иншоотларининг хусусиятига, иқлим шароитига, гидрологик, топографик ва бошқа шароитларига боғлиқ бўлган сув тошқини ўтказилиши доимий бир хиллик ташқил этилмайди. Сув тошқини ўтказилишини амалга ошириши учун асосий кўрсатмалари ва принциплари ҳар бир даврида қуйидаги чора тадбирларидан иборат:

Сув тошқини ўтказилишига тайёргарлик. Бу даврнинг масъулиятлигини ҳисобга олиб, тошқин бошланишигача бир ой олдин дарё гидроузели фойдаланилиши (эксплуатацияси) бошқармасининг бошлиғи ёки бош инженери раҳбарлигида тошқин ўтказилиши ҳайъати (комиссияси)ни тузадилар. Дарё гидроузели аҳамиятига, тошқини ҳажмига ва тошқин ўтишидан сўнги башорат этилган оқибатларига кўра Республикадаги, автоном республикадаги раҳбарият аъзолари, вилоятдаги ҳокимлари қатнашувида давлат комиссиялари ҳам тузилиши мумкин. Сув тошқини ҳайъати (комиссияси)нинг масаласига тошқин сувлари, музлар ва ҳоказолар таъсиридан зарарлиги минимал имконияти бўлиши ҳисобидан сув тошқини ўтказилиши режасини ишлаб чиқиши киради. Бунда гидрометхизматининг башорат этишлари, иншоотларнинг хусусияти, гидроузел жойлашган жойнинг ўзига хослиги ҳамда шу гидроузелда ва шунга ўхшаган бошқа гидроузелларда илгаридаги тошқини ўтказилиши ортирган тажрибасини ҳисобга олиш керак. Комиссия сув тошқини ўтказилишига раҳбарлик қилади ҳамда сув тошқини таъсиридан пайдо бўлган шикастланишларини, бузилишларини бартараф этишини амалга оширади. Сув тошқини комиссиясининг сув тошқини ўтказилиши тайёргарлиги чора тадбирлар режасида қуйидаги асосий масалаларнинг ечилиши белгиланиши шартли: - гидроузел таркибидаги барча иншоотларининг, пастки ва устки бьефлар, олиб келувчи ва олиб кетувчи ўзанларни мустаҳкамланишларининг умумий кўриб чиқиши; - вақтинчалик ишламайдиган сув урилма қудуғини эҳтимоли бўйича куздан қолган сувдан пайдо бўлган муздан ва бошқа жисмлардан шартли тозалаш ва уни ҳолатини баҳолаш; - имкониятли муз заторлари пайдо бўлишига йўл қўйилмаслиги мақсадида сув омборининг муз қопламасини кўриб чиқиши;

- сув омборининг олдиндан сувдан бўшатилиши ва кейинчалик сув билан тўлдирилиши графигининг ишлаб чиқиши; - сув тошқини ўтказилишига халақит бериши мумкин бўлган барча таъмирлаш ишларини тугатиш; - тошқини ўтказилишида эҳтимоли зарур бўлган затворларнинг ва уларнинг кўтарилиши воситаларини ишончли ишини таъминлаш мақсадида қўл, механик ёки автоматик ҳаракатидаги затворлар ишини синаб кўриши; - қиш давридаги фойдаланилиши (эксплуатацияси)га ўрнатиладиган вақтинчалик (запон, иссиқ йиғувчи, оқим ҳосил этувчи ва ҳоказо) иншоотларни бузиш ва қисмларга ажратиб чиқариш; - юқори сув сатҳларига сув кўтарилганигача кўмилишга тегишли ҳудудларидан, сув остида қолиши мумкин бўлган жиҳозларни, ускуналарни, механизмларни, материалларни, мол-мулкини, вақтинчалик иншоотларни чиқариб кетиши; - дарё бўйидаги юқорироқ ва пастроқ жойлашган гидроузеллар администрацияси ва қизиқиши бўлган ташқилотлари билан сув тошқини ўтказилиши тартиби (режими) тўғрисида келишув; - сув ўтказувчи трактларини тошқин сувларини ўтишига халақит берувчи нарсаларидан тозалаш. - Ювилишига тегишли жойларида грунтлик иншоотлар қияликлари мустаҳкамланишларини кучлантириш, тоғлик ариқларни, кюветларни музлардан тозалаш, сув билан кўмиладиган зонасида коладиган электр ток ўтказувчи симларини ушловчи таянчларини ювилишдан, муз ва бошқа йирик бўлакли сузиб юрувчи жисмлари таъсиридан ҳимоялаб мустаҳкамлаш; - Авариялик ҳолати эҳтимолига авариялик жамғарма материалларини (тошларни, гравий, қум, цемент, ғўлалар, тахталар, қопларни, симларни, йўғон арқонларни, скобаларни. михларни) жамлаш; меҳнат қуролларини (болғаларни, куракларни, лўмни, ўшлагичларни, арраларни), махсус кийимларни, машиналарни, механизмларни, транспорт воситаларини, сузиш воситаларини (қайиқлар, катерлар, соллар) эҳтиётдан тайёрлаб қўйиш зарур.

Бунда кўрсатилган материаллар ёки нарсалар рўйхати, жойлашуви ўрни ва сони ҳар қайси ҳолда аниқ белгиланади; - Сув ўтказувчи иншоотлари жойлашуви зонасини ва уларга келиш ҳудудини қўшимча воситалари ёрдамида кучлироқ ёритилиши, ҳамда гидроузелга электрэнергияни келтирадиган тизими ишдан чиқиши ҳолатига махаллий ёритувчи воситаларни тайёрлаш; - яқинроқ жойлашган аҳоли яшовчи жойлари ҳокимиятлари, шаҳар ва вилоят ташқилотлари маҳаллий тошқин комиссиялари билан амалий бевосита алоқа ташқил этиши ва уни текшириб туриши, ҳамда ўзаро келишиб керак бўлса гидроузел хизматига мураккаб авария ҳолатида ёрдам кўрсатиши чоралари режаларини ишлаб чиқиши; - гидротехника иншоотларга, қурилиш материаллари жамғарма қурилма- жойлари (складлари)га келтирувчи йўлларни, оқимни олиб келувчи ва олиб кетувчи ўзанлар кўтармалари тепасидаги йўлларни тез орада таьмирлаш; - муз заторлари пайдо бўлиши ёки зарурли муз қопламасини кучсизлантирилиши ҳолатларига керакли портлатувчи воситаларини тайёрлаш ёки ушбу вазифани бажарувчи хизматини ташқил этиш; - сув тошқини ўтиш даврига авариялик бригадаларини ташқил этиш, уларни ўргатиш, уларни инструкциялаш, навбатчилик жадвалини тайёрлаш; Авариялик бригадалари ходимларини хавфсизлик техникаси кузатилиши асосида пайдо бўлиши эҳтимоли бор вазиятларига диққат бериб сув тошқини ўтказилишида муз заторларини бузилишига, сув ости шароитида тошлар тўкмасини ўрнатилишига, тўкилувчан қурилиш материалларига тўлдирилган қоплар ёрдамида кутилмаган сув чиқишларини тўхтатилишига, запонларни йиғишига ва уларни бузилишига ва ҳоказоларга тақрорланган ҳолда ўргатиш зарур. Авариялик бригаданинг рўйхати, йиғилиш жойи ва навбатчилик жадвали сув тошқини бошлашидан 10...15 сутка олдин яхши кўринадиган жойида осиб қўйилади.

Сув тошқини бошланишигача икки хафта олдин барча тайёргарлик ишларини амалга оширадилар. Сув тошқини ўтказилиши. Бу вақтда энг жавобгар тошқин комиссиясининг ва авариялик бригадалар азоларининг сутка бўйлаб навбатчилигини ўрнатадилар. Навбатчи бўлган тошқин комиссиясининг аьзоси жавобгар шахс ихтиёрига зарур бўлган воситалар, ускуналар, машиналар, механизмлар, қурилиш материаллари ва ҳоказолари топширилади. Гидроузел бошлиги мураккаб вазияти даврида зудлик билан ва бошқа ҳолатларда тузилган график асосида юқоридаги фойдаланилиши (эксплуатацияси) бошқармасига, вилояти ва чегарадош гидроузелларнинг сув тошқини комиссияларига сув омборидаги сув сатҳи ҳолати, пастки бьефига тушириладиган сув сарфлари тўғрисида ва гидроузелда қабул қилинадиган чоралар ва уларнинг оқибатлари тўғрисида маълумот бериб туриши зарур. Пастки бьефга сув туширилиши режими олдинроқ ишлаб чиқилган график асосида ўтказилиши шарт. Тўғон затворлари бошқарилишининг асосий шартларидан бири бу гидромеханик жиҳозларини, сув ташловчи трактини ва пастки бьефдаги тадбирларини авариясиз ишини таъминлашдир Затворлар очилиши графигини (бошқарилишини) амалга оширилиши, устки бьеф ҳолатини ва пастки бьефи оқимининг режимини доимо, тизимлик кузатилиши билан бирга олиб борилиши зарур. Бунда чалкаштирувчи оқимлар, солиштирма сув сарфлари тақсимланишининг нотекисликлари пайдо бўлишига йўл қўйилмаслиги шарт. Сув урилмадаги гидравлик сакрашни, сувга кўмилиши ишончли бўлишини таъминлаш мақсадида пастки бьефдаги сув сатҳини кузатиш зарур. Затворларни бошқарилишини насос станциялар, ГЭС ва бошқа иншоотларнинг иши билан боғлайдилар. Имконияти борича улар энг ўнғай режимда ишлаши зарур. Устки бъефдаги сув сатҳлари, уларнинг максимал қийматларидан ошмаслиги керак. Тубидаги сузиб келувчи жисмлар киришига йўл қўйилмаслиги ҳамда сув айланиши жойлари иншоот кесимидан чиқишидан сўнг пайдо бўлмаслиги мақсадида қирғоқдаги ён деворларида, устунларида ва ҳоказоларда ясалган ўлчами

катта бўлмаган чуқурликдаги тешиклар ва ҳоказолар сув тошқини ўтказилишида бекитилади. Алоҳида кузатувларни тун пайтларида синчиклаб олиб борадилар. Бьефлардаги сув сатҳлари катастрофик кўтарилишлари ёки гидроузелга ёндошган ҳудудларини сувга тошиб ёки сув билан кўмилиб кетиши эҳтимоли тўғрисида барча аҳоли яшовчи жойларини ва корхоналарини кечиктирмасдан огоҳлантириш зарур. Ўтказилаётган чоралар, гидроузелга ёндошган ҳудудларидаги аҳволни ва ҳоказо тўғрисидаги маълумотларни аҳоли яшовчи жойларга ва корхоналарга белгиланган барча маълумотлар махсус гидроузелдаги журналга тартиб номери, санаси, вақти, маълумот берилган манзили ва маълумот берганининг аниқ имзоси билан ёзилиши зарур. Худди шундай бошқа журналга гидроузел манзилига келадиган барча телефонограммалар ва бошқа ташқилотлардан ёки лавозим эгаларидан олинган маълумотлар ёзилиши лозим. Жала тошқинлари ўтказилишининг хусусий фарқи бу зарурий тайёргарлик даврининг бўлмаслиги. Шу сабабга кўра метеостанцияларнинг маьлумотларини ишлатилишига ҳаракат этадилар. Катастрофик оқибатларини йўқотилиши мақсадида сув тошқинини энг юқори қийматидаги сув сарфларини қисман камайтирилишига имконияти бўлиши мақсадида гидроузелда имконияти борича жамғарма (аккумуляция) резерв сиғимини ташқил этишади. Очиқ кенг сув сатҳи шароитида кескин равишда ҳавонинг салбий ҳарорати таъсирида кучли шамоллар билан қор ёғинлари биргалигида, кўп ҳажмлик шовуш ва ҳўл қор парчаларини яратади. Улар (насос станциялар сув қабул қилувчилари, ГЭС, сув олиш иншоотлари ва бошқалар) иншоотлар ораликлари жиҳозланган панжараларнинг тешиклари ичида тиқилиб қолади ва шу билан сув йўлини қисман ёки тўлиқ бекитиб тошқин пайдо бўлишига келтирилиши мумкин. Ҳ авонинг салбий ҳароратида ва сув ҳарорати +1…1,2 о С гача пасайишида тизимлик билан шовуш пайдо бўлишини кузатадилар.

Шу мақсадда +0,02 о С дан кам бўлмаган ўлчаш тўғрилигидаги микротермометрларни ишлатадилар. Шовуш пайдо бўлиши бошланишини оқимга симдан ясалган тўрни туширилиши билан ёки шугосигнал берувчи асбоб ёрдамида аниқлаш мумкин. Сувнинг ҳарорати +0, 1 о С, ёки шовуш белгилари пайдо бўлишида зудлик билан чораларни қабул этадилар. Агарда шовушни туширилиши учун тиндиргич ишлатилса, уни учдан икки қисмига яқин ҳажмини сувга тўлдирадилар. Тиндиргич бутунлай сувга тўлдирилганида шовуш музлаши ҳолатида уни ювиб ўтказилишига имконият булмайди. Тошқин сарфлари максимал ҳисобий қийматларигача етганида, гидроузел раҳбарияти юқоридаги ташқилотга қўшимча авариялик бригадаларини юборилишига мурожаат этадилар. Оқимнинг иншоотлар устидан тошиб қуйилиб кетиши ва шу билан иншоотлар бузилишига йўл қўйилмаслиги мақсадида зудлик билан кўтарма (дамба)лар ва бошқа сув босими иншоотларининг қўшимча қурилиши билан юқорироқга кўтарадилар, фильтрацион оқимнинг йўл қўйилмаган чиқишлари жойларини, мустаҳкамланишлари бузилишларини ва ҳоказоларни тузатадилар. Каналлардан ҳалокатлик сув сарфларини ўтказилиши зарурлиги тўғрисида олдиндан фойдаланилиши (эксплуатацияси) ҳизматининг ҳар бир каналнинг чизиқли ходимларини огоҳлантирадилар. Тошқин ўтказилишидан сўнги даври. Тошқинни ўтказилиши даври тугатилишидан сўнг, тошқин комиссияси аниқланган шикастланишларини, бузилишларини ва ишдан чиқишларини кўриб чиқиб фотосуратга олади, расмларни ясаб суратларни тузади. Иншоотларнинг сув ости қисмларини сув тошқини ўтказилишидан сўнг сув ости техника ишларини ўтказилиши режасига асосланиб кузатадилар. Агарда водолазлар ёрдамидан фойдаланилиши олдиндан белгиланмаган бўлса, сув остидаги иншоотлар элементларини ҳолати тўғрисидаги маълумотни имконияти бор бўлган усулларидан фойдаланиб тўлиқроқ оладилар (чуқурликларни ўлчаши, ходалар ёрдамида иншоотлар юзаларини

текшириш, остки қисмига шиша ўрнатилган яшчик ёрдамида, махсус иллюминаторлик кузатув қувурлар, перископлар ёрдамида кузатуви ва ҳоказолар). Кузатиб текширишдан сўнг иншоотларнинг ҳолатини акс этувчи акт тузиб унда: иншоот элементларини ҳолатини, вужудга келган шикастланишларини, дефектларини кўрсатадилар ҳамда пайдо бўлган шикастланишларнинг даражасини, уларнинг пайдо бўлишига имкониятли сабабларини ва ҳоказо; бу актда иншоотни керакли, сифатли ҳолатга келтирилиши учун асосий чора тадбирларни кўрсатадилар; кейинги сув тошқинларини ўтказилишида ва иншоотларни таъмирлашда ҳисобга олиш учун керакли мавжуд бўлган камчиликларини тугатилиши тўғрисида хулоса чиқарадилар. Бундан ташқари, тошқин ўтиши шароитларини (кўриб чиқилган даврида кузатилган гидрометеорологик шароитлари, тошқин юксалиши ва унинг пасайиши, муз ҳодисалари, максимал сув сатҳлари ва сарфларини) тўлиқ даражада шикастланишлар ёки аварияларнинг сабабларини ва хусусиятларини, уларни тугатилиши, йўқотилиши усулларини, ҳамда сарфланган пул харажатларини ҳажмини, материаллар, иш кучи, транспорт, механизмларни сарфларини ёзма шаклида кўрсатувчи ҳисобот тузадилар. Авария хусусиятига эга бўлган кўзга кўринарли шикастланишларни тугатилишига қаратилган лойиҳавий ташқилотлари лойиҳалари ва сметаларини тузадилар. Ҳисобот, схемалар, чизмалар, суратлар, актлар ва бошқа тушунтирувчи ва тасдиқловчи маълумотлик материаллари қўшилган ҳолда, изоҳлаб топширилади. Юқорида тошқин ўтказилиши тўғрисида фақат асосий кўрсатмалар берилган. Экстремал авариялик шароитларда иншоотларнинг ишини хусусиятлаштирилган ҳолда пайдо бўладиган иншоот тури, синфига боғлиқ ўзига хос чора тадбирлар пайдо бўлиши эҳтимоли ҳам бор. Авария вазиятлари пайдо бўлиши сабаблари шаклида: гидроузелнинг сув ўтказувчи иншоотларининг максимал сув ўтказувчи қобилиятидан юқорироқ бўлган сув сарфидаги ҳалокатлик (катастрофик) тошқин; кучли

селлар, жалалар, қор ёғишлар; баланд тошиб қуйилиб кетадиган тўлқинини ҳосил этадиган сув омбори ён бағриларининг ўпирилиши; иншоотлар қияликларининг кўп ҳажмлик кўчиши, силжиши; юқори балли кучли зил зиля; иншоотлардан, уларнинг асосларидан ва уларга бириктирилган жойларидан ҳалокатли юқори фильтрацияси; сув ўтказувчи ораликларни, тешикларининг тиқилишига келтирувчи муз ёки унинг уюмлари таъсиридан иншоотлар элементларининг йўл қўйилганидан ортиқча юкланишлари, иншоотлари айрим элементларининг кутилмаган мустаҳкамлиги ва турғунлигининг пасайиши ва бошқалар бўлишлари мумкин. Ўз вақтида катастрофик вазиятларини олдини олиш мақсадида кечиктирмасдан қуйидаги чораларни амалга оширадилар: сув омборида сув сатҳини оператив пасайтирадилар; зудлик билан сув омбори тўғони тепасини кўтарадилар ва қияликларни мустаҳкамлашадилар; тошқинни сувларини бир қисмини тушириш учун хавфсиз ва энг қулай жойларда қўшимча сув ўтказувчи қазилмалар ёки тешикларни ясайдилар; жиҳозлар ва техникани хавфсиз жойига кўчирадилар ёки ҳимоялайдилар; очилишига имконияти бўлмаган тиқилиб кетган затворларни портлайдилир; йўл қўйилмайдиган ювилишлари жойларини тошлар, гравий ва катта ўлчамли нарсалар, жисмлар билан бекитиб йўқотадилар; пайдо бўлган заторларни портлатадилар; Босимли гидротехника иншоотларининг бузилиши хавфи пайдо бўлганида зудлик билан маҳаллий ҳокимиятлар ёрдамида пастроқ жойлашган аҳоли яшовчи жойларини, корхоналарини, огоҳлантирадилар ва аҳолини хавфсиз зоналарга кўчирадилар. Йирик моддий зарар келтирилишига ёки аҳоли ҳаётига хавфи бўлган авариялик хусусиятидаги шикастланишларни зудлик билан ҳарқандай ишлатилиши мумкин бўлган воситалар ёрдамида ҳамда ҳарбий қисмларни жалб этилиши ёрдамида йўқотилиши шартли.

Механик жиҳозлари фойдаланилиши ( эксплуатация си) умумий қоидалари Гидротехника иншоотларининг фойдаланилиши (эксплуатацияси) шароитлари кўпкина даражада устки бьефдаги сув сатҳи ва сув сарфини бошқарадиган ҳамда сузиб келувчи жисмларини тўхтатадиган ёки ўтказадиган сув ўтказувчи ораликларини бекитиладиган механик жиҳозлари номенклатураси ва уларнинг ҳолатига боғлиқ. Механик жиҳозлари қаторига затворлар, ахлат ушловчи панжаралар, эстакадалар, кран остидаги йўллар, ҳаракат этувчи кўтариш - транспорт механизмлари, панжараларни тозаловчи машиналар, затворлар, трансформаторлар ва ҳоказоларни транспортловчи аравачалар ва бошқалар киради. Механик жиҳозлари ва ёрдамчи ускуналарининг металлик конструкциялари фойдаланилиши (эксплуатацияси) пайтида ишга қобилиятли техникавий ҳолатида ушлаб турилиши шарт. Буни амалга ошириши мақсадида доимий кузатувлар, назоратлар, ревизиялар, профилактик, режалик ва бошқа таъмирланишлар ўтказилади. Механик жиҳозлари ва ёрдамчи ускуналарининг металлик конструкциялар ревизиясини ва кузатув, назоратларини фойдаланилиши (эксплуатацияси) хизмати ўзи амалга оширади ва зарурият бўлганида шартнома тузилиши асосида бу ишлар бажарилишига лойиҳавий ташқилотини жалб этади, аниқланган хавфга боғлиқ дефектларининг йўқотилиши вақтини аниқлайди, механик жиҳознинг ишлаб туришига қаратилган чора тадбирларининг ўзига хос бўлган рўйхатини ишлаб чиқади. Турли хил механик жиҳозлари учун фойдаланилиши (эксплуатацияси) чора тадбирларнинг асосий кўрсатмалари пастроқда берилган. Затворлар. Яхши ишловчи затвор босим остида сезиларли деформациясиз, қийшайтирилмасдан, бир текисда сапчимасдан, қийинчиликсиз ҳаракат этади. Остонага ўтирғизганидан сўнг у тубидаги ва ён томонидаги зичлагичлардан сув ўтказмайди.

Юритувчи қисмларини, бирикмаларини, занжирларини, ҳаракат этувчиларни, тормозларини, мустаҳкамлантирувчи элементларини, ишқаланиб турувчи жойларини ўз вақтида тузатадилар, мойлайдилар. Қобиқнинг пайвандланган чоклари ва унга бириктирилган элементлари сув ўтказмаслиги шарт. Шикастланишлар, ғадир будурликлар, четлари ўткир бўлган ғижимлар, пайвандлангандан сўнг қолган сачратмалар, цементдан қолган қуюлмалар, қуриган ва ёғли балчиқлар ва бошқалардан озод бўлган зичлагичлар, олдин ўрнатилган затворнинг ҳаракатсиз қисмларига, зич ҳолда туташиб жойлашуви шарт. Профилактика тартибида затворлар ва уларнинг таянч юритувчи қисмлари, пазлари тизимлик равишда балчиқдан, муздан, қордан, ахлатлардан ва ҳоказо жисмларлардан тозаланади. Профилактика кузатувлари ва жорий таъмирлашланишлари жараёнида алоҳида диққатни пайвандланган чоклари ҳолатига (зарурият бўлса чоклар қайта пайвандланади); бириктирилган жойлари ишончли бўлишига; йўғон арқонлар, занжирлар, блоклар ҳолатига, вақт ўтиши билан керосин ёрдамида эски мойдан тозалаб янги мой билан мойланадиган ишқаланувчи қисмлари ҳолатига; резина ва металл ҳолатига; затвор валининг подшипниклик таянчлари жойлашувига, затворнинг юкланувчи элементларининг занглаши пайдо бўлиши ҳолатига; затвор кўтарувчи механизмининг қўл ёрдамида юритилишига ўтказишида электр қувватини ўтказувчи воситасидан ўчирадиган блокировка ускуналари ҳолатига ва бошқаларга эътибор берилиши зарур. Затвор элементининг қалинлигидан занглаш қалинлиги 10% дан кўпроқни ташқил этиши кузатилганида, ушбу занглаган элементини капитал таъмирланиши ёки унинг алмаштирилиши тўғрисида масала кўриб чиқилади. Занглаш камроқ бўлиши кузатилганида металлни занглашдан тозалаб занглашга қарши бўёқ билан қоплайдилар. Зичлагичларнинг мустаҳкамлантирувчиларига бириктириладиган кўп даражада занглаш билан шикастланган болтларини алмаштирадилар.

Занглаш таъсиридан ёки орттирилган юкланишларидан очилган чокларни ўйиб ташлаб янгидан пайвандлаб тузатадилар. Зичлагич резинаси барча юзаси бўйича ёмон туташиб ётадиган бўлса унинг алмаштирувигача зичлагич резинасини текислайдиган ва шу билан фильтрация ўчоқларини йўқотадиган маҳаллий пўлатлик, резиналик ёки ёғочлик пона қистирмаларини қўядилар. Резиналик зичлагичлари эгилувчан, ёриқсиз бўлишлари зарур, акс ҳолда уларни алмаштирадилар. Таянч-юритиш ускуналарининг ғилдираклари меъёрий ҳолатида қўлнинг ёрдамида эркин равишда айланадилар. Агарда ғилдирак томоман айланмаса, ёки қийинчилик билан айланса, уни зудлик билан таъмирлашади. Айланувчи қисмлари билан ёндошувчи тешикларнинг, бармоқларнинг, винтларнинг, валларнинг ишдан чиқиши даражасини лойиҳалаш ҳужжатлари, тушунтирувчи ёзмалари ва чизмаларига қараб аниқлашади. Навбатдаги ревизияси (текшируви)гача сегментли затворларини кўтарадилар, уларнинг занжирларини тозалаб, занглашга қарши бўёқлари билан бўяб мойлайдилар. Затворларни пўлатлик йўғон арқонларига бириктирадиган занжирларнинг мустаҳкамловчи банд (скоба)ларни деформацияланган, эгилган, шикастланган жойлари бўлмаслиги зарур, акс ҳолда уларни алмаштирадилар. Алоҳида эътиборни чиғирларнинг кожухлари ва барабанларидаги пўлатлик йўғон арқонлари учларининг охирги жойлари бириктирилиши сифатига ҳамда пўлатлик йўғон арқонларининг ўзларининг сифатига берадилар. Пўлатлик йўғон арқоннинг бир қадамидаги узунлигида бир ўралмасида узилган симлари 30% дан кўп бўлмаслиги шарт. Агарда йўғон арқонни эскирган, кўп ҳажмдаги узилган симлари бўлса уни янгисига алмаштирадилар. Барча йўғон арқонлари консистент (суюқ) мой билан мойланади. Механик жиҳозларини фойдаланилиши (эксплуатацияси) даврида инструкциясига мувофиқ, шарнирлардаги мойни тизимлик равишда алмаштирадилар. Куз ва қиш вақтларида одатда затворларнинг бир қисми ишлатилмайди, ҳаво ёғинларидан ҳимоялаб шарнирларни консервация этадилар.

Таянчлик шарнирларини ўз вақтида марказлаштирадилар. Агарда бу иш бажарилмаса, затворнинг таянчлик конструкцияларининг қийшайиши пайдо бўлади. Иншоотнинг фойдаланилиши (эксплуатацияси)га киритилишидан олдин шарнирларни очиб, ишқаланувчи қисмлари юзаларини синчиклаб тозалайдилар ва мойлайдилар. Затворларни ҳар йилда ва зарурият бўлган вақтида тозалаб, занглашга қарши ва микроорганизм (микрожонивор)лар, ўсимликлар ўрнашиб қолишидан ҳимоя этувчи бўёқлар билан қоплайдилар. Айрим ҳолларда сувда бўлган қаттиқ жисмларида, шу жумладан механик жиҳозлари металлик қисмлари тубида муз пайдо бўлади. Қиш пайтида затворлар қобиғининг пастки қисмида ҳам муз пайдо бўлади. Кучли даражадаги музлашда затворларни кўтарилиши баъзан қийинлашади. Бу ҳолатда затворни муздан тозалаб уни бетонлик юзаларига зич ўрнатилиши зарур бўлади. Энг кенг тарқалган, кўп даражадаги затворни музлашга қўйилмайдиган ёки музланган затворни олдинроқ пайдо бўлган муздан озод қиладиган усул бу затворнинг айрим ёки иншоот оралигидаги бетонига олдиндан қўйилган затворнинг ҳаракатсиз элементларини исситилишидир. Ушбу исситилишининг қуйидаги даврий ёки доимий равишда ишлайдиган тизимлари мавжуд: ёғнинг табиий циркуляцияси асосида ёғнинг электрик исситиши, ёғнинг мажбурий циркуляцияси асосида ёғнинг электрик исситиши, иншоот оралиги бетонига олдин қўйилган затворнинг ҳаракатсиз элементларидан электр токни бевосита ўтказилиши асосида электрик исситиши, махсус ўрнатилган шиналар ёрдамида электрик исситиши; индукцион электрик исситиши [27]. Иншоот оралигидаги бетонига олдин қўйилган затворнинг ҳаракатсиз горизонтал қисмларига эга бўлмаган элементлари учун ёғнинг табиий циркуляцияси асосида ёғнинг электрик исситиши қўлланилади. Бунда исситиладиган иншоотнинг қисми ёнидаги бетоннинг ичига олдиндан қўйилган металлик қувурлар ёки ҳажмлик коробкаларни трансформаторлик ёғ билан тўлдиришади.

Ёғни электрик исситқичлар билан исситадилар. Кўрсатилган тизимнинг афзалликлари унинг самарадорлиги, тежамлиги, ва ясалишда соддалигидадир. Иншоот оралигидаги бетонига олдин қўйилган затворнинг ҳаракатсиз горизонтал ва вертикал қисмларига эга бўлган элементлари учун ёғнинг мажбурий циркуляцияси асосида ёғнинг электрик исситилиши кўлланилади. Бунда исситиладиган иншоотнинг қисми ёнидаги бетоннинг ичига олдиндан қўйилган металлик бир ёки икки қувур ўрнатилади. Ёғни исситиладиган жойининг ёнида жойлаштириладиган махсус электр идиш (бойлер)да исситадилар. Ундан сўнг қувурлар ичидан насос ёрдамида ёғни тортиб олиб ўтказадилар, совуганидан сўнг ёғ бойлерига кайтарилади. Қувурлар тизими ёғни тўкиб туширилиши ва алмаштирувига мўлжалланган бетонда махсус ясалган бўшлиқларда ўрнатиладиган жўмрак (кран)лар ва махсус фланецлик бирикмаларига эгадир. Барча бирикмаларнинг улардан ёғни сингдириб ўтказмаслигига синчиклаб текшириб ёғ билан тўлдиришади, чунки бирикмалардан ўтган ёғ бетонни бузади. Иншоот оралигидаги бетонига олдин қўйилган затворнинг ҳаракатсиз элементларидан электр токни бевосита ўтказилиши асосида электрик исситиши электр ток кучланиши 220 вольтга тенг бўлганида фойдаланилиши (эксплуатацияси) хизмат ходимлари учун хавфли, шунинг учун фойдаланилишда албатта ток кучини пасайтирувчи трансформаторлар ишлатилиши шартли. Бундан ташқари бу усулни ишлатилишида электр ток симининг бир-бирига тегиб куйиб кетиши ходисаси пайдо бўлиш эҳтимоли бор. Бетонда махсус ўрнатилган шиналар ёрдамида электрик исситиши олдин айтиб ўтилган, иншоот оралигидаги бетонига олдин қўйилган затворнинг ҳаракатсиз элементларидан электр токини бевосита ўтказилишига нисбатан хавфсиз. Электр ток бунда олдиндан қўйилган затворнинг ҳаракатсиз элементларидан эмас, иншоот бетонида махсус ўрнатилган шиналардан ўтказилади.

Шиналар олдин қўйилган затворнинг ҳаракатсиз элементларига яқин ўрнатилади. Шиналарнинг исситилиши тахминан 75ºС ҳароратига тенг. Бунда шиналар ҳароратидан олдин қўйилган затворнинг ҳаракатсиз элементлари исситилади ва ушбу элементлари юзалари билан муз орасида сув қатлами пайдо бўлади. Индукцион электрик исситиши ўзгарувчан электромагнитлик майдони билан ферромагнитлик жисмларини кесиб ўтишида уюрма, қуюн токлар пайдо бўлишига асосланади. Бунда стандарт 220 вольт ёки 380 вольт электр ток кучланишига, с аноат частотасига эга бўлган электр ток ишлатилади. Иншоот танасига олдиндан жойлаштирилган электр ток ўтказувчи симлар каналлари га ( МК-45, МБ Н -2 ва бошқалар ) кабель массасини ёки (1, 2, 3 маркасидаги ) битум ни қ уйиб электр ток ўтказувчи симлар ни шикастлан ишларидан ҳимоя этадилар . Индукцион электрик исситиши шиналар ёрдамида электрик исситишидан самаралироқ ва иншоот оралиги бетонига олдин қўйилган затворнинг ҳаракатсиз элементларини ёғнинг циркуляцияси асосида электрик исситишидан анча тежамлирок, унинг хизмат муддати 30 йил ва ундан кўпроқ. Унинг камчиликлари – катта нарҳи ва чекланган фойдаланилиши (кичик ҳажмдаги юзалардагина қўланилиши). Меъёрий (нормал) фойдаланилиши (эксплуатацияси) шароитларида қиш ҳамда баҳорги сув тошқини олдинидаги пайтларида юзадаги затворларнинг қобиғида ҳамда айниқса пазларида муз пайдо бўлишига, затворнинг пастки қисмини иншоот остонасига музланишига, затвор зичлагичларининг, таянч юритиш қисмларининг музланишига йўл қуйилмаслиги шарт. Шу мақсадда затвор олдида керак бўлса музни ёриб 1 метрдан кам бўлмаган кенгликдаги музламайдиган сувлик хандақсимон ҳудуд (майна)ни ушлаб турадилар. Майнани сақлашда: сувнинг чуқурроқ қатламларида жойлашган қисқа қувурча ёки тешикланган (перфорацияланган) қувурлар орқали ҳаво ёки сувни чиқарилиши йўли билан пуфловчи қурилмаларни ва оқим ҳосил этувчиларни ўрнатилиши, тизимлик равишда музни ёриши ва олиб чиқарилиши; иссиқликни сақловчи материал (шох-шабба, похол, енгил

сунъий материаллар) билан қоплаш; яқинроқ жойлашган илиқ бўлоқлардан ёки иссиқ сув марказий тармоқларидан сувларни олиб келиши, - усуллардан фойдаланилиши мумкин. И сситилмайдиган затворнинг ва турли исситилувчи чора тадбирлари билан затворларнинг схемалари 2.41 - расмда кўрсатилган. Расмдан кўриняпти, дам бадам турли исситувчи чора тадбирларнинг комбинацияларини (электрик исситиш, ҳаволик пуфлагичларини, оқимни ҳосил этувчи қурилмаларни, иссиқ сақловчи қопламаларини ва бошқаларни) ишлатилиши маъқул. Ҳозирги вақтда ҳамда затворларни исситиши учун затворнинг ўзида, устунида ёки ён деворида ўрнатиладиган калориферлар ишлатилади. Затвор қобиғининг исситувчиси сифатида иссиқликни сақловчи материалларни: пенобетонни, шлаковатани, пенопластни, ёғочни, пўкакни, ишлатадилар. Самараси юқорироқ бўлиши учун затворнинг қобиғи ва исситувчиси орасида электрик исситувчи воситаларини жойлаштирадилар. Ҳаво пуфлагичлар (музлашга қарши қурилмалари) затвор қобиғининг пастки қисми ва ён томонлик зичлагичлари бўйича жойлашган исситиладиган сопло (конус найча)лардан ҳавони чиқарилиши принципи асосида ишлайдилар. Оқимни ҳосил этувчилар (гидравлик тезлаштиргичлар) кўп ясси парраклик эшкак винтига эга бўлган электрик герметик қурилмаларни ташқил этадилар. Винтнинг айланишида пайдо бўлган горизонтал жилғаси бир оз масофада юзага чиқиб эркин оқим билан ҳаракатини давом этади. Оқим узунлиги бўйича унинг ҳаракатидаги тезлиги пасайиб боради, оқимининг кенглиги эса кўпайиб кетади. 11 кВт қувватидаги оқимни ҳосил этувчиси музнинг қалинлиги 0,5…0,6 м ва узунлиги 150…200 метрга тенг бўлган ўлчамида майнани ушлаб туришига ва 1м 3 /с сув сарфини ўтказиб, бир суткада 108 тонна музни эритишига қобилиятли [27].

2.41 – расм. И сситилмайдиган затворнинг ва қиш даврида ишлатиладиган турли исситилувчи чора тадбирлари билан затворларнинг схемалари: а - исситилувчи чора тадбирлари бўлмаганида затворни музлаш схемаси; б – ҳаво пуфловчи қурилмаси ёрдамида затворнинг олдида майнанинг ҳосил этиши; в – исситувчи чора тадбирлари исситилувчи чора тадбирлари; 1 – муз, 2 – затвор, 3 – музланиш юзалари, 4 – ҳаво пуфловчи қувурлар, 5 – исситувчи материал, 6 – электрик исситувчи, 7 , 8 - қўшимча исситувчи материал, 9 – иссиқликни сақловчи қоплама.

2.42 – расм . Оқимни ҳосил этувчи (гидравлик тезлаштиргич) : 1 - эшкак винти ; 2 - қисқа қувурча (патрубок); 3 – сув ўтказмайдиган корпус; 4 – герметик қопқоқ. Ахлат ушловчи панжаралар. Конструкциясига, уларнинг кўчирилиши тизимига ва иш шароитларига боғлиқ ахлат ушловчи панжараларнинг кузатуви ва парварилиши чоралар таркибини ва ҳажмини белгилашадилар. Фойдаланилиши (эксплуатацияси) даврида асосий тадбирлар қаторига ахлат ушловчи панжараларнинг ташқи кўринишини; мустаҳкамлантирувчи элементларини, таянч тугунларини, бўлган бўлса ғилдиракларини, штангаларини, айланувчи элементларини ва бошқаларни кузатилиши, панжаралар секцияларининг бириктирмаларини иш қобилиятини баҳоланиши ва ҳоказолар киради. Унча катта бўлмаган камчиликларини фойдаланилиши (эксплуатацияси) хизмати ходимлари тузатадилар. Жиддий камчиликларини бунга мувофиқ бўлган журналларга ёзиб кўрсатадилар. Улар тўғрисида уларни ўз вақтида таъмирлаш режасига киритилиши мақсадида раҳбарият огоҳлантирилади. Режа асосидаги таъмирлаш ишлари гидроузел фойдаланилиши (эксплуатацияси) бошқармаси кучлари билан ёки пудратга берилиши асосида бажарилади. Панжаралар ҳолатини кузатилишда ва баҳолашда алоҳида диққатни уларнинг занглашга қарши қопламаларига, ўрнашган микроорганизм (микрожонивор), ўсимликлар билан қопланишига ёки кузги-қиш даврида музлаш мумкинлигига эътибор берилиши зарур.

Панжаралар музламаслиги учун уларнинг сувдан чиқиб турган, устки қисмини иссиқни сақлаш материаллар билан қоплайдилар ёки кўпроқ ҳолда исситадилар. Сув ҳароратини 0ºС дан бир оз ўндан бир қисмига кўтарилиши панжараларни музлашдан ҳимоя этади ва унинг стерженьларига шовушни ёпишмаслигига ёрдам беради. Панжараларни турли: текис (баббаравар, ёки бир меъёрлик), рўпарадан (тўғридан) ва дифференциал (айрим элементлари бўйича) усуллар ёрдамида исситадилар. Биринчи усулда панжаранинг барча элементларига иссиқлик баббаравар, бир меъёрда, текис келтирилади, масалан, панжаранинг барча стерженьларидан электр қуввати бир текисликда ўтказилади. Агарда панжаранинг стерженьларига фақат сув оқими келадиган тарафидан иссиқлик келтириладиган бўлса, бу усул рўпарадан ёки тўғридан дейилади, масалан, илиқ сувни келиши. Агарда иссиқлик фақат панжаранинг айрим элементларига берилса, бу усул дифференциал усули деб аталади. Талаб этиладиган электр қувватини ҳисоблашда исситилаётган элементини 0,1…0,3ºС гача исситиш учун 1,3…1,5 иҳтиёт коэффициенти қабул қилинади. Электр қуввати ёрдамида исситилаётган панжаралар билан жиҳозланган сув ўтказувчи гидротехника иншоотлари ораликларининг фойдаланилиши (эксплуатацияси) тажрибаси уларнинг катта ҳажмида электр қувватини истеъмол этишини гувоҳи бўлмоқда. Бу иншоотлар панжараларини электр қуввати билан исситилишига тахминан 2…5 кВт/м 2 электр қуввати талаб этилади. П анжараларни электрик исситилиши усулларидан энг кенг фойдаланилиши келажагига эга бўлган бу электр ток симларини панжаранинг стерженьлари ичидаги бўшлиқларидан ўтказилишига имконият берадиган индукцион усулидир. Бунда электр қувватини энг тежамли ишлатиш мумкин, электр ток кучини пасайтирувчи трансформаторлар керак бўлмасдан панжаралар иши хавфсиз бўлиши таъминланади.

Эстакадалар, кран остидаги йўллар. Деформациялар, шикастланишлар пайдо бўлиши, монорельслар, этакадалар таянч (колонна)лари ва кран остидаги тўсинлари мустаҳкамланишлари устидан тизимлик назоратини доимо бажарилиши шарт. Кран остидаги йўллар параметрлари йўл қўйилган хатолари ҳисобидан лойиҳа талабларига мувофиқ бўлиши зарур. Кран ҳаракат этишида рельслар кўчирилишига йўл қўйилмайди. Болтли бирикмалар ишончли равишда мустаҳкамланиши шарт. Металл конструкцияларини, айниқса юкланган қисмларини занглашдан ҳар йилда тозалайдилар ва махсус бўёқлар билан ҳимоя этадилар. Дефектли чокларини ёриб янгидан пайвандлашади. Хизмат кўприкларининг яхши кўринадиган жойларида йўл қўйилган юк кўтаришлигини кўрсатадиган жадвалчалар ўрнатилиши зарур. Кўтарувчи - транспорт механизмлар . Кранлар, чиғирлар, гидроцилиндрлар, ушлаб олувчи тўсинлар ва бошқа механизмлар ўз паспортига, ҳизмат этиши ва фойдаланилиши инструкциясига мувофиқ ишлатилиши зарур.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с. 7. Гидротехнические сооружения/ Под ред. М. М. Гришина. - М.: Высш ая школа, 1979. - 606 с. 8. Гидротехнические сооружения/ Под ред. Н. П. Розанова . - М.: Агро промиздат, 1985. - 426 с.

O'xshashlar

Дарё гидроузеллари барқарор иш фаолиятига таъсир этувчи омиллар

Паст босимли сув олиш гидроузеллари гидравлик режимини кузатиш

Юқори тезликдаги оқимига эга бўлган гидротехник иншоотларининг кузатилиши

Қурилиш даврида дарё гидроузеллар фойдаланишига тайёргарлик ишларини олиб бориш

Кузатувлар маьлумотларига мувофиқ массив бетон иншоотларнинг ҳолатини таҳлил қилиш