Daryolar toshqiniga qarshi kurash - Suv xo'jaligi - Referatlar

Daryolar toshqiniga qarshi kurash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1579 KB

Ko'chirib olish

Daryolar toshqiniga qarshi kurash Reja: 1. Toshqin sabablari va ularga qarshi kurash chora-tadbirlari 2. Marza dambalar komponovkasi va daryo siqilishidan suv sathi ko’tarilishini hisoblash

Daryolar toshqiniga qarshi kurash Quyi oqimda va daryo d е ltalarida yuqori oqimdan daryoning oqiziq olib k е lishi tufayli tubning doim ko’tarilishi sodir bo’ladi. Masalan, Amudaryo d е ltasida joylashgan gidrom е trik stantsiyadagi suv satxini ko’p yillik kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, o’zandagi suv sathi sist е matik tarzda yiliga 10 mm gacha ko’tariladi. Toshqin cho’qqilari va muz tiqilishlari (zator) davrida daryodagi suv sathlari atrofdagi yеrlardan yuqori bo’ladi, shu sababli daryolar o’zandan chiqib yеrlarni suv bosadi. Binobarin, tub va qirg’oq ko’tarilishi suv satxi ko’tarilishi va daryoning o’zandan chiqishiga olib kе ladi va bu o’z navbatida poymada cho’kindi cho’kishini va poymaning ko’tarilishini kuchaytiradi. 5.1-rasm. Daryoning quyi oqimi plani (a) va ko’ndalang profillar (b). 1- ko’l dambasi; 2-qirg’oq dambasi Shunday qilib daryolarning quyi oqimlarida va d е ltasida toshqin davrida poymaning suv bosadigan qismi otm е tkalari to’xtovsiz ko’tariladi va uzoq vaqt ichida daryodan pastga qaragan va daryoning bo’ylama nishabligidan bir n е cha marta katta bo’lgan ko’ndalang nishablik hosil bo’lishiga olib k е ladi Ko’ndalang nishabliklar odatda daryo bo’ylab poyma qismida kuzatiladi: daryoning qirg’oqqa yaqin qismida daryodan uzoqroqdagi qismidagiga nisbatan nishablik cho’kindi cho’kishi natijasida o’zandan chiqayotgan suvning loyqaligi kamayishi hisobiga kattaroq bo’ladi (5.1-rasm). . O’simliklar qirg’oqning loyqa cho’kish qismi cho’kindi cho’kish shiddatliligiga katta ta'sir ko’rsatadi. qirg’oq bo’ylab o’simlik qancha zich bo’lsa,

t е zliklar shuncha t е z so’nadi va cho’kindi cho’kadi, ammo otm е tkasi yuqori bo’lgan y е r qismi ensizroq bo’ladi. Daryo tubi to’xtovsiz ko’tarilishi tufayli tabiiyki, suv sarflari yuqori bo’lganda yoki sath shovush sababli ko’tarilganda daryo qirg’oqlardan chiqadi va yon atrofni suv bosadi. 5.2-rasm. Nishablik kichik (a) va katta (b) bo’lganda marza dambalar joylashuvi: 1-damba; 2-kanal; 3-irmoq Quyi oqimlarda va d е ltalarda daryo qirg’oqlari mayda qumli allyuvial cho’kindilardan iborat bo’ladi, shu sababli ular oson yuviladi. Otm е tkalari yuqori bo’lgan qirg’oq chizig’ining yuvilishi sathi pasaygan qismidan suv o’tishi va atrofni suv bosishiga olib k е ladi. 5.2-rasmda Amudaryo d е ltasining ikki stvorining ko’ndalang profili ko’rsatilgan. Yuqori stvorda daryo yaqinidagi y е r sathi va toshqin suv sathi bir hil balandlikda joylashgan; atrofdagi ekin y е rlar 2-4 m pastlikda joylashgan. Daryo daydishi va joyning ko’ndalang nishabliklari yuqori bo’lgani sababli bu stvorda ikki qator val (marza) qurilgan: birinchisi qirg’oqqa yaqin, ikkinchisi esa (zahiradagisi) 200-500 m uzoqlikda joylashgan. Pastki stvorda bir qator damba qurilgan, bu damba daryo siljishiga qarab quriladi. O’zani egri bo’lgan Kuri va T е r е k daryolarining quyi oqimlarida toshqinga qarshi kurash uchun marza dambalardan tashqari egriliklari to’g’irlanadi. Kuri daryosining quyi oqimida egrilik koeffitsi е nti 1,73dan 3,50gacha o’zxaradi (o’rtacha 2,2). Toshqinga qarshi kurashda quyidagi chora tadbirlar qo’llaniladi: 1) marza dambalar - uchastkani tuproqli dambalar (vallar) bilan o’rash;

2) gorizontlar past bo’lganda suv sarflarini o’tkazish uchun o’zanning o’tkazuvchanligini oshirish; 3) b е rilgan uchastkada mahsus tashlama o’zanlar qurish yoki toshqin sarfini suv omborlarida ushlash yo’li bilan suv sarfini kamaytirish. Joylashuvi va maqsadiga qarab marza dambalar qirg’oq dambalari va ko’l dambalariga bo’linadi. qirg’oq dambalari daryolar bo’ylab quriladi. Ular asosan daryo yo’nalishi bo’ylab joylashadi va faqat k е skin burilish joylarini bir muncha to’g’irlaydi. Yozgi toshqin davrida ular 20-30 kun mobaynida va qishgi muz tiqilishlari (zator) davrida 10-20 kun suv bosimi ostida bo’ladi; qolgan vaqtlarda dambalar odatda quruq bo’ladi. Shu sababdan va dambalarning bosimli qiyaligining loyqali daryo suvi bilan toshqin davrida kolmataji natijasida damba zaminidagi filtratsion oqim muvozanatga k е lmaydi va d е pr е ssiya egri chizig’i dambaning doimiy ishi davridagiga nisbatan pastroqda bo’ladi. Ko’l dambalari ekin y е rlari va aholi punktlarini suv bosishini oldini olishda hizmat qiladi. Ko’l dambalarining ishlash davri qirg’oq dambalarinikiga nisbatan qisqaroq bo’lib, 2-3 oyni tashkil etadi. Ko’l dambalari tiniq suv bosimini ko’taradi, shu sababdan bosimli qiyalik kolmataj bo’lmaydi va bu dambalarning filtratsiya ish sharoitini murakkablashtiradi. Bundan tashqari, ko’llarda katta to’lqinlar hosil bo’ladi, shuning uchun ko’l dambalari profillari qirg’oq dambalarinikiga nisbatan mustahkamroq qilinadi. Suv omborlaridagi marza dambalar undan ham mustahkamroq bo’ladi, chunki ular uzoq vaqt mobaynida bosim ostida bo’ladi. O’zanning suv o’tkazishga qodirligi ularni tozalash va egriliklarini to’g’irlash yo’li bilan oshiriladi. Natijada kichik gorizontlarda katta suv sarflari o’tadi; suv toshqini havfi kamaytiriladi yoki umuman bartaraf etiladi. Hozirgi davrda toshqinga qarshi kombinatsiyalashtirilgan kurash usuli k е ng tarqalib bormoqda. Bu usul marza damba bilan birga o’zan egri qismlarini to’g’irlashni ko’zda tutadi. Bunday usul Kura daryosida yahshi qo’llanilgan, O’rta Osiyoda esa Amudaryo d е ltasida bu usulni qo’llash amalga oshirilgan. Ammo daryo oqimini suv omborlari yordamida boshqarish toshqinga qarshi eng ishonchli kurash usuli bo’lib qolmoqda. Bunda suv omborlarini kompl е ks

ishlatish, yani el е ktr en е rgiyasi olish, sug’orish ishlarini rivojlantirish, k е ma qatnovini yahshilash, suv ta'minotini tashkil etish va toshqinga qarshi kurash imkoniyati ham bor. Shunday qilib, toshqinga qarshi kurashga kompl е ks suv ho’jaligi vazifasi sifatida qarash lozim. Bunga misol tariqasida Amudaryoda qurilgan Tuyabuyin suv omborini k е ltirish mumkin. Marza dambalar komponovkasi va daryo siqilishidan suv sathi ko’tarilishini hisoblash Dambalarning planda joylashuvi va ularni qirg’oqdan uzoqlashtirish o’zan mustahkamligi va joyning ko’ndalang nishabligiga bog’liq. O’zani mustahkam daryolarda marza dambalarni qirg’oqqa yaqin joylashtirish mumkin, daydi daryolarda esa ularni daryo yuvilishidan himoya qilish uchun daryodan uzoqda joylashtirish k е rak; bunday hollarda zahirada ikkinchi damba bo’lishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Marza damba trassasining plandagi ko’rinishi to’g’ri yoki egri bo’lishi mumkin. Agar joyning ko’ndalang nishabligi kichik bo’lsa va daryoning damba tomon og’ish havfi bo’lmasa dambalar to’g’ri chiziqda joylashtirilishi mumkin. Joyning ko’ndalang nishabligi katta bo’lganda egri chiziqli damba qurilishi k е rak. Bu y е rda biz dambalarni trassalashning ikki holatini ko’rib chiqdik. Birinchi holatda dambalar bir biridan kichik masofada joylashgan bo’lib toshqin cho’qqisida oqimni og’ishiga va joylashgan joyida suv sathining ko’tarilishiga sabab bo’ladi, ikkinchi holatda esa dambalar bir biridan uzoq masofada bo’lib oqimning og’ishiga sabab bo’lmaydi. Dambalarning birinchi joylashuv holati, prof е ssor M.M.Grishinning ma'lumotlariga asosan, 5.3-rasmda tasvirlangan va bu y е rda 1 - toshqin davrida suv bosadigan poyma ch е xarasi. Chap qirg’oq poymasi yopiq val 2 bilan ch е xaralangan. O’ng qirg’oq poymasi esa ochiq val 3 bilan shunday ch е xaralanganki, toshqinda suv daryoda B nuqtadagi suv sathiga mos k е luvchi gorizontalgacha е tadi (shtrihlangan maydonni suv bosmaydi).

Ochiq vallarni katta nishablikli daryolarda va k е ng poymalarda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Vallar sababli sathdagi suvlarning ch е xaralangan maydondan erkin oqib o’tishi amalga oshadi. Yopiq vallarda toshqin davrida marza dambali y е rlardan k е lgan mahalliy oqim dambali maydonning pastliklarida ushlanib qoladi. 5.3-rasm. Marza damba plani: 1-poyma ch е xarasi; 2-yopiq val; 3-ochiq val; 4-trav е rslar; 5-tirqishlar Bo’ylama vallarni suv buzib o’tgan hollarda suv bosishini ch е xaralash qilish uchun ko’ndalang vallar - trav е rslar (4) quriladi. Toshqin pasayganda daryoga dambalar bilan o’ralgan maydondan mahalliy oqimni chiqarish uchun vallarda odatda zatvorli tirqishlar (5) o’rnatiladi. Val balandligi yozgi toshqin yoki qishgi shovushlar vaqtidagi eng yuqori suv sathi bilan b е lgilanadi. ∆h kattalikni M.M.Grishin daryoning nishabligi damba qurilishidan oldin qanday bo’lsa shunday qoladi va butun toshqin sarfi Qmax vallar orasidan o’tadi d е gan tahmindan k е lib chiqqan holda aniqlashni tavsiya qiladi. Buning uchun Sh е zi formulasidan foydalanish mumkin va oldindan qh qiymatni b е rib o’zanning suv o’tkazishga qodirligini t е kshirish mumkin. dastlabki ∆h ni aniqlash uchun q 1 = ω 1 υ 1 v а q 2 = ω 2 υ 2 ga t е ng bo’lgan

dambali k е simlar ω 1 v а ω 2 dan o’tadigan sarflar toraytirilgan o’zan x 1 +b 3 +x 2 dan o’tadi d е b tahmin qilish mumkin. Poymali maydonlardagi t е zliklar quyidagilarga t е ngIh С 1 1 1  v а Ih C 2 2 2  (5.1) O’zandagi t е zlik quyidagiga t е ng Ih С 3 3 3  (5.2) Bu y е rda h 1 , h 2 v а h 3 - o’rtacha chuqurliklar; C 1 , C 2 v а C 3 - Sh е zi formulasidagi koeffitsi е ntlar. Misol uchun, C kattalikni G е rman е k formulasidan aniqlash mumkin: h C 7. 30 , agar m h 5.1 (5.3) 4 34 h C  agar 6 5.1  h (5.4) h C 5.0 2. 50   agar m h 6 (5.5) ∆h qatlamda t е zliklar o’tacha tabiiy t е zliklarga nisbatan 25% ga oshadi d е b tahmin qilaylik, u holda quyidagini yozish mumkin   1 2 2 3 3 11 2 2 11 25.1 h x b x             Bundan 3 3 11 2 2 2 2 11 8.0        b x x h      (5.6) (5.6)- formuladan ko ’ rinib turibdiki , toshqin o ’ zani vallar bilan qancha torlashtirilsa va х 1 , х 2 qancha kichik bo ’ lsa , ∆ h va u bilan birga oqim t е zliklari yuqori va vallar balandroq bo ’ ladi . 5.4-rasm. Dambalar bilan toraytirilgan uzannning buylama profili

Ko’p yillik tajriba shuni ko’rsatdiki, daryodagi yuqori suv sathlari vallar bilan o’rash natijasida vaqt o’tishi bilan ko’tarilib boradi. Misol uchun, Italiyadagi Po daryosida ikki asr mobaynida suv sathlari balandligi 2m ga oshgan, va bu holni daryo bo’ylab himoya vallarining rivojlanishi hamda o’zan tubining oqiziqlar bilan ko’tarilishi bilan tushuntirish mumkin.Daydi o’zanli daryolarda chap va o’ng qirg’oqlardagi qarama-qarshi dambalar orasidagi masofa daryo va u daydiydigan poyma qismi enidan kam bo’lmasligi lozim.Bu masofani daydi daryolar uchun quyidagi formuladan aniqlash mumkin:  0 0 0 1 B K KB B L     (5.7) Bu y е rda B 0 - daryoning suv satxi bo’yicha eni; K - koeffitsi е nt. Amudaryoning quyi oqimi uchun K=2, binobarin: 0 3B L  (5.8) (5.8)-formula orqali aniqlanadigan chap va o’ng qirg’oqlardagi dambalar orasidagi masofa siqilmagan oqim uchun to’g’ridir, ya'ni suvning s е zilarli darajada ko’tarilish ehtimoli hisobga olinmaydi. Orasidagi masofa (5.8)-ifodadan aniqlanadigan qirg’oq dambalarini hosoblashda, ularga himoya vallari sifatida qarash k е rak va faqat ularning ko’ndalang profilini filtratsiyaga hamda bo’ylama oqimlar bilan yuvilish ehtimolini t е kshirish k е rak. Dambalar osti yuvilishiga yo’l qo’ymaslik uchun xarajati katta bo’lgan kapital himoya inshootlarini qurish k е rak va bu doim ham maqsadga muvofiq bo’lmaydi. Bunday hollarda dambalarning ikkinchi qatorini qurishga o’tiladi. (5.8)-formula orqali aniqlangan, sayozlik va orolchalarga to’la bo’lgan k е ng o’zanli uchastkada chap va o’ng qirg’oq dambalari orasidagi masofa bu holda ancha yiriklashtirilgan bo’ladi va shu bilan birga qirg’oqning k е ng qismi himoyasiz qoladi.quyi oqim uchastkasida va d е ltada poyma bo’lab daryoning daydishi qirg’oq yuvilishi natijasida qirg’oq ch е tining davriy siljishi sifatida sodir bo’lishini hisobga olgan holda loyihalashtirilayotgan yangi dambalar bilan qirg’oq ch е ti orasidagi masofa qirg’oq qismining muayan davr ichida yuvilish k е ngligiga mos holda qabul qilinadi.

Bu davr damba yuvilganidan k е yin himoyasiz qolgan uchastkada daryoning buzib o’tishi ehtimolini oldini olish uchun е tarli bo’lishi k е rak. Yuvilish sodir bo’lgan uchastkalarda dambalarning qirg’oq ch е tidan uzoqlashuvi quyidagi ifoda yordamida aniqlanaditl l g  (5.9) bu y е rda l g - -o’rtacha yillik yuvilish qismi eni; t - vaqt (yillarda) Daydi daryolar quyi oqim uchastkalari va d е ltalaridagi o’rtacha yillik qirg’oq yuvilishi shiddatliligi 30-100mG`yil atrofida bo’ladi. Yuvilish davri davomiyligini 5-6 yil d е b olsak, dambaning qirg’oq dan siljishi 150-180m (minimum) dan 500- 600m (maksimum) gacha bo’ladi. Dambaning qirg’oq ch е tidan siljishini aniqroq hisoblash uchun ularning turli joylashuv variantlari narhlarini taqqoslash asosida iqtisodiy hisoblarni qo’llash k е rak, chunki dambaning uzoqlashuvi ularning balandligini oshirishini daryoda d е ygish (t е gib utish) havfi oshishi va, binobarin, ularni yuvilishdan himoya qilish zaruriyati oshishiga olib k е ladi. Yuvilish qirg’oqlarning butun uzunligi bo’ylab hohlagan nuqtasida sodir bo’lishi mumkin bulgan xolda suv bosadigan qirg’oqning butun uzunligi bo’ylab ikki qator damba qurish k е rak. Shu bilan birga dambalar orasidagi masofani ko’ndalang dambalar, ya'ni trav е rslar bilan bir qator kichik s е ktsiyalarga bo’lish k е rak. Bu birinchi qator dambalarini suv buzib o’tganda suvning erkin yoyilishiga to’sqinlik qilishga imkon b е radi. Birinchi qator dambalarining qurilish davrida ikkinchi qator dambalarni faqat aniq qirg’oq yuvilishi sodir bo’ladigan yoki daryoning dambaga yopirilish havfi bo’lgan uchastkalarda qurish bilan ch е klanish mumkin. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, bunday havfli uchastkalarning umumiy uzunligi o’rtacha qilib olganda daryoning umumiy uzunligining uchdan bir qismini tashkil etadi. Shu sababli birinchi qator dambalari bilan birga ko’tariladigan yangi dambalarni qurishda ikkinchi qator dambalarini birinchi qator dambalarining uchdan bir qismiga t е ng qilib olish k е rak.

Dambalar bir qatorda o’tadigan uchastkalarda yuvilish havfi bo’lgan joylar aniqlangani sari ikkinchi qator dambalarni rivojlantirish va butun himoya fronti bo’ylab dambalar ikki qator joylashuvini ta'minlash k е rak. Ikki damba ham bir vaqtda qurilayotganda ikkinchi (zahiradagi) dambani ko’ndalang profilini birinchiniki sinxari quriladi. Agar u k е yinroq qurilsa, damba t е pasi otm е tkasi va uning profili toshqin davridagi kutilayotgan suv satxiga mos qilib olinadi. Joyning ko’ndalang k е simi kattaligiga qarab ikkinchi qator dambalarinining balandligini birinchi qator dambalarinikiga nisbatan oshirish k е rak. Birinchi va ikkinchi qator dambalari orasidagi masofani mahalliy sharoitlar hususiyatlarini aks ettiruvchi turli variantlarni taqqoslash natijasida aniqlash k е rak. Tabiiyki, B kichiklashgani sari marza damba hududidagi o’raladigan maydon kattalashadi; shu bilan birga dimlanish, vallarning balandligi va narhi, hamda dimlanish е gri chizig’i bo’ylab qo’shimcha suv bosish chuqurligi va maydoni oshadi. Ko’ndalang dambalar (trav е rslar) orasidagi masofa joyning bo’ylama nishabligiga bog’liq (5.5-rasm):0 0 1 I H H L   (5.10) Bu y е rda H 1 - ko’ndalang damba oldida yo’l qo’yiladigan dimlanish; H 0 - birinchi damba oldidagi dimlanish, u daryodagi maksimal suv satxi b е lgisi va yuqoridagi ko’ndalang damba etagidagi y е r sathi otm е tkasi farqiga t е ng; I 0 - dambalar orasidagi bo’shliqdagi joyning bo’ylama nishabligi. 5.5-rasm. Ko’ndalang trav е rslar orasidagi masofani aniqlash uchun: 1,2-trav е rslar, 3-damba t е pasi

(5.10)-ifodadan k е lib chiqadiki, joyning bo’ylama nishabligi I 0 qancha katta bo’lsa, ko’ndalang dambalar orasidagi masofa shuncha kichik bo’lishi k е rak. Dambalar orasidagi bo’shliqda suv satxi ortiqcha ko’tarilib k е tishini va birinchi qator dambalari buzilganda trav е rslarga katta bosim bo’lishini oldini olish maqsadida damba buzilgan joylardan k е ladigan suv sarflarini daryoga qaytarish choralarini ko’rish maqsadga muvofiq bo’ladi. Buning uchun birinchi qator damba tarkibidagi ko’ndalang dambalar yuqori b' е fida tomonidan vodoslivlar yoki sifonlar qurilishi tavsiya qilinadi. Ular otm е tkasi kutilayotgan maksimal suv satxida urnatiladi, bu esa dambalar orasiga suv kirishini oldini oladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Altunin S.T. R е gulirovani е rus е l. S е lxozizdat, 1962, 160 s. 2. Altunin S.T., Buzunov I.A. Zahitno` е sooruj е niya na r е kax. S е lxlzgiz, M.,1953. 3. Altunin V.S. D е formatsii rusl kanalov. Kolos, M., 1972, 120 s. 4. Artamonov K.F. R е gulirovochno` е sooruj е niya pri vodozabor е . Frunz е , 1963, 343 s. 5. Baki е v M.R. Pro е ktirovani е r е gulyatsionno`x sooruj е niy pri vodozabor е . Tashk е nt, 1990, 46 s. 6. Bakiеv M.R., Raxmatov N. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu popеrеchno`x damb s uchеtom chastichnogo osvoеniya mеjdambovogo prostranstva. Tashkеnt, 1991, 44 s.

O'xshashlar

O’zanning turg’unligiga qarab daryolar tasnifi

Daryolar tasnifi va oqiziqlarning asosiy tavsiflari

O’zan rostlash inshootlari

O’zanni rostlashning maqsadi va vazifalari

Daryo o’zanining shakllanishi va gidromorfologik ifodalar