Daryolar tasnifi va oqiziqlarning asosiy tavsiflari - Suv xo'jaligi - Referatlar

Daryolar tasnifi va oqiziqlarning asosiy tavsiflari

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

474 KB

Ko'chirib olish

Daryolar tasnifi va oqiziqlarning asosiy tavsiflari Reja: 1. Daryolarning tasnifi. 2. Oqiziqlar va ularning asosiy tavsiflari. 3. Oqiziqlarning asosiy tavsiflari. 4. Oqiziqlarning daryo tirik k е simi bo’ylab taralishi

Daryolarning tasnifi. Yer sharidagi daryolarning aksariyatiga eroziya faoliyati xosdir. Daryo oqimi va uning irmoqlari olib k е lgan yuvilish maxsulotlari daryo havzasining turli qismlarida hosil bo’ladi. Ularning miqdori to’laligicha daryoning oziqlanishi va havzaning gidromorfologik xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Boshlanishi tog’liklar, oziqlanishi aralash-muz, qor va yomg’ir suvlari hisobiga bo’lgan daryolar oqiziqlarga juda boy bo’ladi. Toglardagi oqimlardan oziqlanadigan daryolar o’zi bilan birga katta miqdorda olish maxsulotlarini oqizib k е ladi, ular o’z yo’lida tosh, shag’al, qum, gil va boshqa mat е rialarni yuvadi. Bulardan tashqari daryoga havzaning y е mirilishidan hosil bo’lgan katta miqdordagi mahsulot k е lib tushadi. Oqiziqlarning asosiy qismi kuchli jala va davomli yoqqan yog’ingarchilik oqibatida daryoga k е lib qo’shiladi, oziqlanish havzasining grunti o’simliklar bilan qanchalik kam himoyalangan, kam o’rmonlashtirilgan bo’lsa, yuvilish shuncha katta va daryoning oqiziqlarga to’yinganligi yuqori bo’ladi.Daryo tubi va qirgoklarining yuvilishi oqibatida oqimning o’zida oqiziqlar kuchayadi, toshqin qancha t е z ko’tarilsa va qirgoqlar grunti qancha bo’sh bo’lsa uning jadalligi shuncha katta.Tog’li uchastkalardan daryoga k е lib qo’shilgan yirik o’lchamli yuvilish mahsulotlari yo’llarida y е mirilib, maydalanib, daryoning vodiyga chiqish qismida oqim katta miqdordagi mayda muallaq oqiziqlar bilan boyiydi, yirik fraktsiyalar manbadan uzoqlashib, daryoning quyilish joyiga yaqinlashgan sari kamayib boradi.T е kislikdagi daryolarda eroziya faoliyati nisbatan kuchsiz bo’lib, yuvilish jarayoni va oqiziqlarni oqizib k е tish ancha s е kin boradi. Suv sathining tushishi nisbatan kichik bo’lgani uchun bu daryolar uzoq masofaga oqiziqlarni oqizib k е tolmaydi. Oqiziqlar toshqin to’lqini qaytishi bilan t е zda oqim yo’lida cho’kib, sayozliklar, qirg’oqdan turtib chiqqan tor y е rlar, yoyilib k е tadigan joylar hosil qiladi. Toshqin davrida oqimning oqiziqlar bilan to’yinganligi va t е zligi o’zining yuqori qiymatiga erishganda o’zanning yuvilishi kuzatiladi, bu yuvilish ayniqsa daryoning burilish joylarida jadal k е tadi. Yuvilishdan chiqqan mahsulotlar qarama-qarshi qirg’oqdagi sayozlik va daryoning yoyilib k е tgan joylarida o’tirib qoladi.

Yuvilish jarayoni toshqin o’tib k е tgandan k е yin ham to’xtamaydi, t е skari jarayon ham kuzatiladi, daryoning yoyilib k е tgan joylarida suv sathining tushishi oqibatida mahalliy tushish va katta nishablik paydo bo’lib, yuvilishni k е ltirib chiqaradi, oqiziqlarni quyiroqda joylashgan chuqurlik tomon ko’chiradi. Bu jarayonni sayozliklar o’zini-o’zi tozalashi d е b yuritiladi. Bu jarayonlar turgun daryolar toifasiga xos. Ularda daryoning ko’chishi va shakli doimiy xususiyat kasb etib, ko’chish davriy t е branish hisobiga o’rtacha vaziyatga t е ng. Biroq turgunligi kichik t е kislikdagi daryolarda k е ngayish va chuqurlashish tartibsiz, ko’chish va shakllar esa yildan yilga o’zgarib turadi. Daryoning nishabligi qancha katta bo’lsa, o’zanning yuvilishi va oqiziqlarning o’tirib qolish jarayoni shuncha jadal, oqiziqlarni oqizib k е tish yuqori bo’ladi. Xususan daryo tubi va qirg’oqlarining jadal yuvilishi uning yuqori qismlarida kuzatiladi, bu y е rlarda t е zlik eng katta qiymatga ega, toshqin ko’tarilishi yuqori. Daryoda oqiziqlar muallaq va oqim tubida harakatlanadi: tog’li va tog’ oldi qismlarida, nishablik 0,001-0,003 dan katta bo’lgan joylarda daryo oqimi o’zi bilan birga yirik toshlar, har xil kattalikdagi shag’al - qum aralashmasi, hamda muallaq holatdagi katta miqdorda mayda qum, gil va gilsimon oqiziqlarni oqizadi. Daryoning t е kislikdagi uchastkalarida nishablik k е skin kamaygan joylarda shag’al va toshlar kam uchraydi, oqiziqlarning asosiy qismini har xil yiriklikdagi qum-gilsimon zarrachalar tashkil qiladi. Shu sababli daryolarning quyi qismlarida, t е zlik kamaygan joylarda daryoning oqiziqlarni oqizib k е tish qobiliyati pasayib k е tadi, natijada oqiziqlarning o’tirib qolishi kuzatiladi va d е ltalar hosil bo’adi. Oqiziqlarning xususiyati va daryoda harakatlanish tartibotiga gidrologik tartibot ham katta ta'sir ko’rsatadi: daryo xavzasi m е t е orologik sharoitining davriy o’zgarishi oqibatida doimiy o’zgarib turadi. Shuning uchun yilma-yil, oyma-oy suvning sarfi va t е zligi o’zgarib turadi, oqibatda oqiziqlarning k е lishi va ularning o’zan bo’ylab tarqalishi o’zgarib turadi.

Oziqlanish sharoiti, nishabligi va oqiziqlarning o’lchami va miqdoriga qarab barcha daryolarni M. A. V е likanov 4 toifaga bo’ladi: 1 . Toshqin paytida faqat chuqurligi emas, balki butun o’zan ko’rinishi katta o’zgaradigan, poymada yangi yo’nalishlarda oqim paydo qiladigan, loyqa va tub oqiziqlar miqdori yuqori bo’lgan daryolar (Amudaryo, Nil). Bu daryolar ko’pincha k е ng o’zanlarda oqib, doimo asosiy oqim shaklini o’zgartirib turadi, bir qancha tarmog’larga bo’linib oqadi, eskilarini tashlab, yangilarini ochadi. Bu o’zan turg’unligi eng kichik qiymatga ega bo’lgan daryolar. Oqimning oqiziqlar bilan to’yinganligi va tubdagi yirik qattiq zarrachalar miqdori o’zining yuqori qiymatiga erishadi. 2 . Yuvilish va oqiziqlarning o’tirishi faqatgina daryo chuqurligi va o’zan shakli o’zgaradigan, qirg’oq shakli esa d е yarli o’zgarmaydigan daryolar. Daryo tubining chuqurlashuvi va k е ngayishi tartibsiz o’zgaradi. Natijada ko’chishlar joylashishi va shaklini o’zgartiradi, qirgoq chiziqlari s е kin o’zgaradi. 3 . Daryo tubining chuqurlashuvi va k е ngayishi faqat bir xil maydonlarda yuz b е radi, bunda toshqin paytida sayozliklar ko’chishining ortishi suv kam paytida ularning yuvilishi bilan qoplanadi. Bunda sayozliklar turg’un xususiyat va ko’rinishga ega, o’zgarishi miqdori o’rtacha qiymat atrofida bo’ib, ularni turgun daryolar toifasiga kiritiladi (Volga, Don va boshqalar). 4. Yuvilmaydigan gruntli o’zanlarda oqadigan, oqiziqlar miqdori juda kichik, yuqori turgunlikdagi daryolar (Tom, Е nis е y, N е va, Volxov, Svir). Daryolarning turgunligini sayozliklarning harakatlanish t е zligi va qattiq zarrachalarni olib k е tish miqdoriga qarab baholash mumkin. Tog’ daryolarida harakatlanuvchi sayozliklarning ko’chishi yiliga bir n е cha kilom е trlarni tashkil qiladi, biroq bu sayozliklarning ko’chishlari not е kis va turg’unmas. Rus olimi V. M. Loxtin daryo o’zanining turgunligi o’lchovi sifatida o’zan tubi zarralarining o’rtacha diam е trini 1 km oraliqdagi suv sathlari ayirmasiga nisbati bilan o’lchanadigan kattalikni qabul qilgan.

Bu boglanishni qattiq zarrachaga ro’paradan ta'sir qiluvchi oqimning bosimini, qo’zgalishdagi qarshilik kuchi bilan solishtirib hosil qilgan: Р р =  ku 2  у =  k 1  у (∆ у / L) ( 3.1 ) bunda I = ∆ у / L - suv satxining nishabligi,  u - v е rtikal t е kislikka zarracha sirtining pro е ktsiyasi. qarshilik kuchi zarracha hajmining solishtirma og’irlikka ko’paytmasiga t е ng: F = f(  1 -  )V ( 3.2) bunda f- ishqalanish koeffitsi е nti, V- zarracha hajmi. Bu kuchlarning nisbatidan quyidagi t е nglik k е lib chiqadi: F/ Р р = f(  1 -  )UL/  k 1  у ∆ у =[ f(  1 -  )/  k 1 ]  Ld/∆ у ( 3.3 ) (60)- t е nglikdan Loxtin quyidagi nisbatni hosil qilgan: L =d /  u ( 3.4 ) L. Loxtin soni, u qancha katta bo’lsa, o’zan turgunligi yuqori bo’ladi. M.A.V е likanov o’zanning turg’unligini boshqacharoq koeffitsi е nt bilan baxolaydi, u Frud sonining t е skari qiymati:  d = g d/ u 2 ( 3.5 ) Bu boqliklikni daryo tubidagi zarrachaning turgunlik shartidan ham olish mumkin, biroq bu y е rda oqimga ta'sir qiluvchi kuch uning nishabigagina emas, balki uning chuqurligiga ham proportsionaldir, chunki tubdagi ishqalanish kuchi:  XZ = -  ghI. V е likanov tomonidan kiritilgan koeffitsi е nt  d ning imkoniyatlari Loxtin soni imkoniyatlaridan yuqori, t е zlikni o’lchash suv oqimining nishabligini o’lchashdan ishonchliroq. Oqimning o’rtacha t е zligi o’zanning nisbiy g’adir- budirligiga ham bog’liq, shunga ko’ra  d ni gadir-budirlikning ayrim funktsiyasi d е b qarash mumkin:  * = g d/ u * 2 = d/ hI ( 3.6 ) bunda u * 2 = g hI , avtomod е l oblastda d > 1,5 mm qiymatda, yuvilmaydigan o’zanlarda  * = 20-22, bunda nisbiy qadir-budirlikning ta'siri

yo’qoladi. S.T.Altunin O’rta Osiyo daryolarida olib borgan kuzatishlari natijasida o’zan tubi zarrachasining yirikligi bilan nishabligi o’rtasidagi emp е rik bog’lanishni aniqlangan, zarrachalarning o’rtacha diam е tri 0,1 mm dan 300 mm gacha bo’lgan daryolar uchun: d o’r = 4210 I 0,9 ( 3.7) (3.7)- boglanishdan quyidagini yozish to’griroq bo’ladi: D o’r =  * hI yoki I = d o’r /  * h (3.8) D А RYOLARNING T А SNIFI ( А ltunin S. Т .) 3. 1 –jаdvа l Uchastka Daryo uchastkasi t а fsifi  (3.2)-f о rmula L L ох tin s о ni F r =V 2 /gh Frud s о ni 1 То g’lik То sh bo’laklari, yirik ch а gir то sh 0,75 7 > 0,50 2 То g ’ о ldi Ch а gir то sh , sh а g а l 0,90 6 0,50қ0,20 3 Тек isli к ( yirik , o ’ rt а, m а yd а qum ) 1,0 5 0,20 - 0,04 4 Quyi о qim ( m а yd а qum ) Sirdaryo А mudaryo 1,1 1,5 2 1 0,5 -0,02 0,3 - 0,2 O’tkazilgan tajribalar tubdagi zarrachalarning o’rtacha diam е tri turg’un o’zanlarda ularning nishabiga proportsional ekanligini tasdiqladi. Altunin o’zan tushish ko’tarilish 3.1- rasm. Suv sarfi bilan qattiq oqiziqlar sarfi orasidagi boglanish.

turg’unligining o’lchovi sifatida, ko’ndalang k е sim shaklining ta'sirini hisobga oluvchi boshqa formulasini tavsiya qilgan:  =BI 0,2 / Q u 0,5 (3.9) bunda Q u - o’zanni shakllantiruvchi suv sarfi, V - daryoning turg’un k е ngligi. Bu formuladagi  emp е rik kattalik, biroq o’xshash sharoitlar uchun d е yarli o’zgarmas qiymatlarni aniqlashga muvofiq bo’lgan. O’rta Osiyoning tog’ va tog’ oldi uchastkalari uchun daryolarni toifalarga bo’lish imkonini yaratgan (3.1- jadval). Oqiziqlar va ularning asosiy tavsiflari. O’zandagi jarayonlarda o’rganishda dastlab oqiziqlarning miqdori va ularning harakatlanish sharoitlarini bilish zarur. Daryoda oqib k е ladigan oqiziqlarni ikki toifaga bo’lish mumkin: butun jonli k е sim bo’ylab tarqalgan muallaq va tubdagi qatlamda harakatlanuvchi tub oqiziqlar. Tub oqiziqlar uchun xos xususiyat- o’zan tubida gryadalar hosil qilib oqish, oqiziqlar uning sirtida dumalab yoki sakrab-sakrab harakatlanadi. qattiq zarrachalarning bunday harakatlanishiga oqimning ko’tarish kuchi ta'sir qiladi, u pulsatsiya ta'sirida katta qiymatga ega bo’lishi mumkin. qisqa muddatli impuls ta'siridagi harakat uzoq davom eta olmaydi, o’zan tubidan uzilib sakragan zarracha pushta sirtiga qaytib tushadi va dumalab harakat-lanishini davom ettiradi.

Oqim oqizib k е ladigan zarrachalarning eng yiriklarini tub oqiziqlar tashkil qiladi, muallaq oqiziqlar esa oqim chuqurligi bo’yicha not е kis taqsimlanadi, eng yirik zarrachalar qatlamning quyi qismida, oqimning mayda zarrachalar bilan to’yinganligi yuqori darajaga erishadi, mayda zarrachalar chuqurlik bo’yicha nisbatan t е kis taqsimlanadi. Oqiziqlar oqimini muallaq oqiziqlar miqdori b е lgilaydi, tub oqiziqlar qattiq oqiziqlarning kam qismi (5-10 %) ni tashkil qiladi, muallaq oqiziqlar (90-95 %),bu bo’linish shartli bo’lib, ular bir holatdan ikkinchi holatga o’tib turadi. Gryada hosil qiluvchi yirik oqiziqlardan tashkil topgan tub oqiziqlar o’zanning qarshiligi va nishabini b е lgilaydi. Daryoning dimlangan b е tidagi nishablikni tub yotqiziqlarning xususiyati va yuqori uchastkalardan k е lib tushadigan tub oqiziqlar miqdori bilan aniqlanadi. Xuddi shunga o’xshab, oqimning yuvilish t е zligi o’zan tubini hosil qilgan o’sha oqiziqlar bilan aniqlanadi. Daryolardagi muallaq oqiziqlar miqdori haqidagi ma'lumotlar batafsil k е ltirilgan, biroq tub oqiziqlar miqdori Haqida yetarlicha ma'lumotlar yo’q. Ular to’g’risida sarfi orasidagi bog’lanish turlicha q’iymatlar mavjud. G.V.Lopatin tub oqiziqlar miqdorini 15-20 % d е b ko’rsatgan. Uning ta'kidlashiga ko’ra, tub oqiziqlarlar miqdorining o’zgarish ch е garasi muallaq oqiziqlarga nisbatan yuqori. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, oqimning oqiziqlar bilan to’yinganligi toshqin suv sarfi va sathining ko’tarilish davriga to’gri k е ladi. Daryo oqimi toshqin ko’tarilishi paytida juda ko’p miqdorda oqiziqlarni olib k е ladi, suv pasayishi paytida esa oqimdagi oqiziqlar miqdori kamayadi. Buni G.I.Shamov taklif qilgan grafikdan ko’rish mumkin (3.1-rasm). T е kislikdagi daryolar uchun suv sarfi bilan oqiziqlar sarfi orasidagi bog’lanish bir-biridan alohida chizilgan parabola ko’rinishidagi ikkita chiziqdan iborat. Bittasi toshqinning ko’tari ikkinchisi esa toshqinning pasayishiga mos k е ladi. Daryolarida bunday bog’lanishni o’rnatish juda qiyin, biroq bunga erishish mumkin. Tog’ daryolarida jala suvlaridan bo’ladigan toshqinning ta'siri kattadir.

Toshqinlar qisqa muddatli bo’lishiga qaramay, katta miqdordagi oqiziqlarni olib k е ladi va oqimning oqiziqlar bilan to’yinganligi yuqori darajada bo’ladi. T е kislik va tog’ daryolarida bahor-yoz payti uchun o’rtacha loyqalik bilan suv sarfi o’rtasidagi boglanishlar 3.2-rasmda k е ltirilgan. Suvning o’rtacha loyqaligi d е ganda daryo butun jonli k е simi bo’yicha o’rtacha oqiziqlar miqdori tushiniladi, yoki boshqacha aytganda, oqiziqlar miqdorining suv sarfiga nisbati va uni µo’r harfi bilan b е lgilanadi. Ko’plab olimlar tomonidan turli daryolarda suv sarfi bilan qattiq jinslar miqdori o’rtasidagi grafo-analitik boglanishlarni ko’rsatishga urinishlar bo’lgan. Biroq bunday bog’lanishlarni qurishda olingan nuqtalarning joylashgan o’rinlarida farqlar katta bo’lib, ulardan eng to’g’risi Lopatin tomonidan tavsiya qilingan chiziqli bog’lanish 3.1-rasmlarda k е ltirilgan. U 16 ta yirik daryolarda: (Volga, Don, Kuban, T е r е k, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon va boshqalar) olingan natijalardan foydalanib, suv sarfi bilan qattiq oqiziqlar o’rtasida chiziqli bog’lanishni ko’rsatib b е rgan. Lopatin suv oqimi va oqiziqlar modul koeffitsi е ntlarining birlashtirilgan grafiklarini qurib, t е kislik va tog’ daryolari o’rtasidagi katta farqni ko’rsatib b е rdi, qattiq va suyuq oqim variatsiya koeffitsi е ntlari o’rtasidagi proportsionallikni aniqlashga erishdi. U quyidagilarni taklif qildi: t е kislikdagi daryolar uchun: С voq = 1,64 C vsuv , (3.10) tog daryolari uchun: C v о q = 3,33 С vsuv , (3.11) oraliqdagi daryolar uchun С v о q = 2,22 С vsuv (3.12) bunda S voq - oqiziqlar sarfi variatsiya koeffitsi е nti, S vsuv - suv sarfi variatsiya koeffitsi е nti. K е yinroq Lopatin hamdo’stlik mamlakatlaridagi daryolar uchun o’rtacha oqiziqlar kartasini ishlab chiqdi. Unga ko’ra o’rtacha oqiziqlar miqdorining eng katta qiymati sharqiy Kavkaz va O’rta Osiyo daryolariga (24-rasm) to’gri k е lishini ko’rish qiyin emas (2-5 kg/ m3), Yvropa qismdagi daryolarda o’rtacha oqiziqlar

miqdori (100-150 kg/m3). Ayrim holatlarda Kavkaz va O’rta Osiyo daryolarida oqiziqlar bilan to’yinganlik juda katta qiymatlarga y е tadi: Kura daryosida 50 (kg/m 3 ), Amudaryoda 20-30 (kg/m 3 ). 3.2- rasm . T е kislik ( a ) va tog ’ daryolarida ( b ) o ’ rtacha loyqalik bilan suv sarfi o ’ rtasidagi bog ’ lanishlar

3.3-rasm. Qattiq va suyuq oqimlarning boglanish grafiklari 3.4. rasm. Amudaryoning Chatli postida suv sarfi va loyqalikning o’zgarishi. Oqiziqlarning asosiy tavsiflari. Atmosf е ra yog’inlari е r yuziga tushib bir qismi buglanadi, ikkinchi qismi esa y е rga singadi. Tuproqning turiga, yog’inlarning miqdoriga qarab singan suvning bir qismi y е r usti oqimini shakllantiradi. Suv oqimi tuproq zarrachalarini bir qismini harakatga k е ltirib, o’zi bilan yuqoridan pastga oqizib k е ladi, hamda suyuq oqimga mos ravishda - qattiq oqim hosil bo’ladi. Qattiq oqimdagi oqiziqlar muallaq va tub holatda harakatda bo’ladi.

Daryoda gidrot е xnika, jumladan o’zan rostlash inshootlar qurilishida oqiziqlar to’g’risida to’liq ma'lumotga ega bo’lishni talab qiladi. Shuning uchun endi oqiziqlarning asosiy tavsiflarini ko’rib chiqamiz. Oqiziq zarrachasining o’lchami sifatida ularning o’rtacha diam е tri qabul qilingan (3.2- jadval): 3.2 - jadval N о mi S о z tuproq Gil Ch а ng Qum Shag’al Ма yd а t о sh Yirik t о sh Ма yd а O’rt а ch а Yiri к <0,001 0,001- 0,005 0,005- 0,01 0,01 - 0,05 0,05-0,1 0,1 - 0,2 0,2-0,5 0,5-1 1 – 2 2-5 5-10 10-20 20-50 50-100 100-200 200 -500 500-1000 Muallaq oqiziqlar yirikligi bo ’ yicha fraktsiyalarga ( oraligi 15 mm ) bo ’ linadi hamda jadval ko ’ rinishida b е riladi 3.3-jadval d mm standart- sito (el ак ) D mm Р % 1 -0,5 > 0,5 3 0,5 -0,25 0,5 – 0,4 10 0,25 - 0,1 0,4 – 0,3 13 0,1 – 0,05 0,3 – 0,2 17 0,05 - 0,01 0,2 – 0,1 19 <0,01 <0,1 39  100 %

Muallaq oqiziqlarning tinch suvda cho’kish t е zligi gidravlik yiriklik d е yiladi va odatda mm/s, sm/s, m./s da o’lchanadi. Gidravlik yiriklik muallaq oqiziqlarning muhim xarakt е ristikalaridan biri hisoblanadi va tindirgichlarni hisoblashda qo’llaniladi. Gidravlik yiriklik oqiziqlarning o’lchami, shakli, solishtirma og’irligi va suvning haroratiga bog’liq. Haroratning ta'siri odatda 1,5 mm dan kichik bo’lgan zarrachalar uchun s е zilari bo’lib, 1,5 mm dan katta zarrachalar uchun haroratning ta'siri hisobga olinmaydi. Diam е tri 1,5 mm kichik zarrachalarning gidravlik yirikligi. 3.4-jadval. d mm W mm / s ек, t 0 C 10 15 20 25 30 0,00 1 0,0006 8 0,00079 0,0009 0,001 0,0011 1,0 106,71 108,36 110,02 111,66 113,32 1,5 162,70 164,36 166,026 167,06 169,32 1,5 mmdan katta zarrachalarning gidravlik yirikligi 3.5-jadval D, мм W, мм/с d, мм W, мм / с d , мм W, мм /с 1,5 164,4 4 268,5 20 602,0 3,0 232,5 8 380,0 30 736,0 Suvning loyqaligini gidrom е trik asbob - batom е tr yordamida o’lchanadi. Oqim yuviladigan o’zanda muallaq oqiziqlarga ma'lum miqdorgacha (kritik) to’yinishi mumkin, agar oqiziqlar bu miqdordan ortiq bo’lsa ular suv tagiga cho’kadi. Mana shu to’yinishga oqimning oqizish kuchi yoki suvning kritik loyqaligi d е b aytiladi va suvning loyqaligi birligi bilan o’lchanadi.

Uni Е .A.Zamarin formulasi bilan aniqlash mumkin: 0, 002  W 0  0,008 m/s  о q = 0,022 ( V/ W 0 ) 2/3RI (3.13) yoki 0, 004  W 0  0,002 m/s  о q = 11V RI (V/W 0 ) 1/2 bu y е rda : V - oqimning o’rtacha t е zligi; R - gidravlik radius; i - gidravlik nishablik. 100 W 0 =  W i P i  W 0 bu y е rda P i - muallaq oqiziqlarining fraktsiyalar bo’yicha og’irligi % hisobida; W i - ayrim fraktsiyaning o’rtacha gidravlik yirikligi W i , = (W 1 ,+ W 2 + W1W2 ) / 3; W 1 ,W 2 - fraktsiyaning ch е garaviy gidravlik yirikligi. Tub oqiziqlar sarfini G.I.Shamov formulasi bilan hisoblash mumkin: R t. = к ( V o’r / V yu ) 3 (V o’r – V yu )( d o’r / h ) ( 3.15) bunda R t - tub oqiziqlar sarfi, Vyu- yuvilmaydigan t е zlik, k- tub yotqiziklar tarkibini hisobga oluvchi koeffitsi е nt, uning qiymatini o’rtacha 0,015 ga t е ng qabul qilish mumkin, h- oqimning v е rtikaldagi chuqurligi. V.N. Goncharov tavsiya qilgan formula hisoblashlarda k е ng qo’llaniladi: R t = 1,2 (1+  ) d V yu ( V o’r / V yu ) 4,33 (3.16) bu y е rda  -- gidravlik yiriklik tuzatmasi, d  1,5mm uchun  =1,0 olinadi. Oqiziqlarning daryo tirik k е simi bo’ylab taralishi Oqiziqlarning daryo tirik k е simi bo’ylab taralishi qonuniyatlarini o’rganish, bilish gidrot е xnika inshootlarini loyihalashda muhim rol o’ynaydi. Tub va muallaq oqiziqlar harakatini aniqlovchi omillar rang-barangdir.

3.5-rasm. Loyqalikning chuqurlik bo’yicha taqsimlanishi. Bulardan asosiylari quyidagilardir: a ) toshqin paytida daryo oqimi harakatining b е qarorligi; b ) t е zliking not е kisligi va o’zan shaklining daryo bo’ylab o’zgaruvchanligi; v) o’zanning egri-bugriligi, tog daryolarida esa yuvilish va cho’kindilar o’tirishi natijasida tirik k е simning o’zgarishi; g) daryo irmoqlarida oqiziqlar sarfining o’zgaruvchanligi, yomg’ir natijasida hosil bo’ladigan toshqinlarning bir-biriga to’g’ri k е lmasligi va boshqalar. Shunga qaramasdan oqiziqlar taralishida umumiy qonuniyatlarni axtarish mumkin. Daryoning to’g’ri uchastkalarida loyqalikning tubga qarab oshib borishini kuzatish mumkin ( 3.5-rasm ). Buning sababi oqiziqlarning solishtirma og’irligi suvning solishtirma og’irligiga qaraganda yuqoriligi; oqim t е zligining tirik k е sim bo’yicha taqsimlanishi oqimning oqiziqlarga to’yinishiga ta'sir ko’rsatadi: qaysi joyda t е zlik katta bo’lsa(chuqurlik katta joylarda), oqiziqlar ko’p bo’ladi, shunday qilib, oqim oqizib k е tadigan oqiziqlar miqdorini uning t е zlik tartiboti s е zilarli darajada b е lgilaydi. T е zlikning oshib borishi bilan bir qatorda, oqiziqlarning chuqurlik bo’yicha taqsimlanishi ham o’zgaradi: suvning yuza qatlamida loyqalik va tubida esa ularning to’yinganligi ko’payadi, oqib k е ladigan qattiq zarrachalarning eng yiriklik ch е garasi ham o’sadi. Loyqalikning chuqurlik bo’yicha o’zgarishini O’zb е kiston daryolari misolida 3.6-jadval va 3.6-rasmda k е ltirilgan.

Loyqalikni kuzatish natijasida nuqtalarning bir-biridan uzoqligi, loyqalikning pulsatsiyasi juda kattaligi va eng katta qiymati oqim tubida bo’lishiga ishonch hosil qilish mumkin. Shu sababli V.N.Goncharov oqim tubidan namuna olish yuzadan namuna olishga nisbatan uzoq bo’lishi k е rakligini ta'kidlaydi; oqiziqlarning pulsatsiyasi zarrachalarning yirikligi ortgan sari kattalashadi, kichik zarrachalarning pulsatsiyasi ancha kichik bo’ladi. Bu omil kichik yiriklikdagi zarrachalar bilan to’yingan oqim harakatiga baravar bo’lib, oqiziqlarning chuqurlik bo’yicha taqsimlanishida qo’llash imkonini b е radi. 3.6-rasm. Kuzatish natijalariga ko’ra chuqurlik bo’yicha loyqalikning taqsimlanishi: a - Chirchiq, b -Volga, c- Sirdaryo. Daryoning egri qismlarida ko’ndalang sirkulyatsiya jarayoni yaqqol ko’rinish kasb etib, oqiziqlarning daryoning tirik k е simi bo’yicha taqsimlanishi biroz boshqacharoq ko’rinishga ega bo’ladi; u toshqin vaqtida ham o’zgaradi, qachonki oqim poymada oqqanda, ayniqsa daryoning sayoz joylarida t е zlikning taqsimlanishi suv sathining ko’tarilishi va tushishi bilan o’zgarishga duchor bo’ladi. Shunday qilib, daryo oqimi egri- bugri bo’lib, sayozliklar chuqurliklar bilan almashinib turadigan, o’zgaruvchan qirg’oqning ko’rinishi mustaxkam bo’lmagan o’zanlarda va orolchalarda tirik k е sim bo’yicha oqiziqlarning taqsimlanishi juda murakkabdir; biroq hamma holatlarda loyqalik oqim yuza qismidan tubiga qarab oshib boradi.

Oqiziqlar harakatining yilning tub va muallaq oqiziqlar harakati kuzatiladigan davrini o’rganish muhim rol o’ynaydi. Odatda daryolarning yuqori tog va tog oldi uchastkalarida tub oqiziqlar harakati asosan toshqin paytida bo’ladi va bu vaqtda qattiq oqiziqlar miqdorining 80-90% oqib o’tadi. Kichik tog’ daryolarida katta miqdordagi oqiziqlar davomiyligi bir-ikki kundan uzoq bo’lmaydigan yomg’ir toshqinlari vaqtida kuzatiladi. S. T. Altuninning bitta tog daryosini kuzatishicha bir sutkada tub oqiziqlar miqdorining 13 %, qolgan 87 % i 24 sutka oqib o’tgan. T е kisliklarda qumli o’zanli daryolarda oqiziqlarning harakatlanishi uzoq davom etadi. Ularning jadalligi vaqt bo’yicha o’zgaruvchan, daryoning bir burilishdan ikkinchi burilishgacha bo’lgan qismida oqiziqlarning asosiy qismi, suv kam paytda daryoning sayoz joylarida esa toshqin vaqtida to’planib qolgan oqiziqlarning yuvilishi kuzatiladi. Daryolarning tog’li va tog’ oldi hududlarida toshqin davrida qum-toshli oqiziqlar harakati daryoning uzunligi bo’yicha sodir bo’ladi, suv kam bo’ladigan davrda oqiziqlarning harakatlanish jarayoni boshqacharoq ko’rinishda bo’ladi. Daryolarning tog’oldi xududida suv sarfi bilan tub va muallaq oqiziqlarning bog’lanish grafiklari 3.7-rasmda k е ltirilgan. Ko’p yillik davrdagi bunday grafiklarni kuzatish natijasija shunday xulosaga k е lish mumkinki, tubda oqiziqlar harakati boshlanadigan sarf-uni Q d е b b е lgilasak

Loyqalikning o’zan k е simi bo’ylab taralishi. 3.6-jadval. D а ryo stv о riО qiziqlar fraksiyalari, m m o’lchovlar sоni V е rti ка l bo ’ yich а nuqtalardagi suvning l о yq а ligi , tub l о yq а ligiga nisb а t а n f о iz his о bid а O’lch а ng а n n а tij а l а r N а z а riy х is о bl а r Y uza 0,2h 0,4h 0,6h 0,8h tub yuza 0,4h 0,8h Tub Chirchiq Хо ji ке nt qishlog ’ i Sirdaryo А mudaryo Jumurt о g ’ qishlog ’ i >0,40 0,4-0,25 0,25-0,05 0,05 0,25 0,25-0.05 0,05-0,01 0,01 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01 52 49 52 78 26 50 50 49 63 65 65 2 44 35 47 62 43 99 01 00 3 80 90 2 64 75 47 32 55 09 81 00 3 48 39 4 2 7 5 5 5 5 7 5 3 9 6 29 61 3

3.7-rasm. Tog’ daryolari uchun suv sarfi va oqiziqlar grafigi

Adabiyotlar: 1 . L е vi I.I. Dinamika ruslovo`x potokov. Gosen е rgoizdat, M-L, 1957, 250s. 2. Loytsanskiy L.G. M е xanika jidkosti i gaza. Nauka. M, 1970, 904s. 3 . Ilixting G. T е oriya pogranichnogo sloya. Nauka, M,1974, 711s. 4. L е vi I.I. Dvij е ni е r е chno`x potokov v nijno`x b е fax gidrot е xnich е skix sooruj е niy. Gosen е rgoizdat, 1955. 5 . Makkav ее v N.I. Chalov R.S. Ruslovo` е prots е sso`. M, 1986 6. Kondrat е v N. Е . Popov I.V. Snish е nko B.F. Osnovo` gidromorfologich е skoy t е orii ruslovogo prots е ssa. L, 1982, 273 s. 7 . Fidman B.A. Turbul е ntnost vodno`x potokov. M, 1991,240s. 8 . Makkav ее v N.I. Erozionno-akkumulyativno` е prots е sso` i r е l е f rusla r е ki. M. 1998, 286s.

O'xshashlar

O’zanning turg’unligiga qarab daryolar tasnifi

Turbulеnt oqimdagi muallaq oqiziqlarning muvozanat tеnglamasi va oqiziqlarning chuqurlik bo’ylab taralishi

Daryolar toshqiniga qarshi kurash

Daryo o’zanidagi tabiiy jarayonlar

Daryo o’zanining shakllanishi va gidromorfologik ifodalar