Глобаллашув ва модернизация - Sotsiologiya - Referatlar

Глобаллашув ва модернизация

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

148.5 KB

Ko'chirib olish

Глобаллашув ва модернизация Режа: 1. Глобаллашувнинг ишлаб чиқаришдаги туб ислоҳотларга таъсири. 2. Глобал меҳнат бозори. 3. Глобаллашувнинг локал маданиятнинг шаклланишига глобал таъсири. 4. Глокализациянинг икки ёқлама характери.

Глобаллашув ва модернизация Ҳар қандай ўзгариш ва ривожланишларни тадқиқ этиш учун турли хил назарий-методологик ёндашувлар мавжуд. Ҳозирги даврда модернизация парадигмаси улар орасида (формацион, цивилизацион ва б.) алоҳида аҳамиятга эга. Модернизация – ўта мураккаб жараён. Модернизация жараёнида ўзгаришлар инсон ва жамият фаолиятининг барча соҳаларида рўй беради. Ўзгаришлар натижасида янги тушунчалар, тамойиллар, ёндашувлар шаклланади. Улар эса миллий ғоя қамровини янада кенгайтиради ва ёшларнинг онги ва қалбига сингдиришда янги имкониятларни юзага келтиради. Миллий ғоя мураккаб тизим сифатида ёшларнинг маънавий дунёсини шаклланиши, юксалиши, ватанимизнинг барча миллатларини ўз атрофида бирлаштириш каби муаммоларни қамраб олади. Мамлакатимизни ривожланиш йўли «Ўзбек модели»да ўз ифодасини топган. Миллий ғояни ҳам ривожланиш модели ҳам мақсади халқимизнинг келажагига қаратилган: ривожланишнинг юқори поғоналарига интилиш, маънавиятимизни юксалтиришдир. Модернизация қилишнинг мақсади янгиланиш, анъанавийликдан замонавийликка ўтиш, ривожланишда юқорироқ босқичларга эришишдир. Миллий ғоя ва ривожланишимизнинг моделини интеграцияси модернизация жараёни учун назарий-методологик, амалий ва регулятив вазифани бажаради. Пировард натижада мамлакатимизнинг ривожланиши янада юксак поғоналарга кўтарилиши учун кенг имкониятлар яратилади. Шунинг учун ҳозирги кунда «мамлакатимизни модернизация қилиш» 1 энг муҳим устувор вазифадир. Луғавий маънода модернизация (фран. moderisatio , modere – энг янги) замонавий талабларга мувофиқ ўзгариш ҳамда такомиллаштиришларни билдиради. Гап нафақат саноат-техника прогрессида, балки инсоннинг дунёқараши, унинг методологик ёндошуви, тафаккур услублари 1 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль

ўзгаришидадир. Буларнинг ўзгариши эса инсон томонидан қўлланилаётган тушунчалар, концепцияларнинг ўзгаришига олиб келади. Модернизация жараёни XVIII асрда бошланган. Инсон фаолиятига илмий ҳамда муҳандислик билимларнинг кириб келиши ва улардан кенг миқёсда фойдаланиш маҳсулидир. Модернизация парадигмаси ХХ асрнинг ўрталарида шаклланди. Унинг асосий вазифаси инсоният фаолиятининг барча соҳаларида анъаналикдан замонавийликка ўтишидир. Модернизация парадигмаси ривожланишини бир нечта поғонага ажратиш мумкин. Шуни таъкидлаш мумкинки, назарий- методологик ёндашувлар ривожланиши реал жараёнлар билан узвий боғлиқликда шаклланган ва уларнинг таъсирида назарияларга ўзгартиришлар киритилган. Модернизация парадигмаси доирасида кўпдан-кўп назарий-методологик ва хусусий фанларга асосланган ёндашувлар яратилган. Илк бор пайдо бўлган модернизация парадигмаси – линеар модели (1950-1960 йй.), қисман кўп чизиқли акторли (баъзан етиб олувчи деб аталади) (1970-1990 йй.), тузилмавий моделлар мавжуд. Ҳозирги пайтда модернизация парадигмаси ривожланиб бормоқда, янгича ёндашувлар асосида назариялар вужудга келмоқда. Яъни, анъанавий ва замонавий ёндашувлар орасида катта фарқ бор. Ривожланиш жараёни модернизация парадигмаси доирасида турли хил нуқтаи назар асосида таҳлил қилинган. Умуман олганда, кейинги йилларда шаклланган ёндашувларда қатъий детерминизмдан воз кечилган, масалан ғарб демократиясига чизиқли модел асосида эмас, балки кўп чизиқли модел, яъни мамлакатлар ривожланиш йўлида танлов имкониятига эгалиги тан олинган. Илк бор модернизация парадигмаларининг асосини ташкил қилган эволюционизм ва фундаментализм ёндашувларини чеклаш ҳисобидан макроижтимоий тизимлар таҳлилидан микроижтимоий жараёнларни тадқиқ қилиш имконияти пайдо бўлди.

Ҳозирги даврда илмий адабиётларда модернизация жараёнидаги ўзгаришлар турли хил ички ва ташқи (эндоген ва экзоген) таъсирлар натижасида пайдо бўлади, деган фикр ҳукм суради. Булар эса реал борлиқнинг кенг қамровли ёндошувлар ёрдамида акс эттирилиши ва реалликка тадбиқ этиш доираси тобора кенгайганлигини билдиради. Бу жараёнда баъзи бир тушунчалардан воз кечиш, янгиларидан фойдаланиш йўлидан борилмоқда. Модернизация парадигмаси илмий билимнинг инсоният ҳаётига жадал суръатда кириб келиши билан боғлиқ. Ҳар қандай даврда ҳокимиятнинг асосий манбаларидан бири «билим» бўлиб келган. Бизнинг давримизда эса билимнинг мавқеи биринчи даражали бўлди. Бу айниқса, молиявий- иқтисодий инқирозда ўз аҳамиятини кўрсатди. «Тижорат банклари ва уларнинг тегишли бўлинмалари раҳбарларини аттестациядан ўтказиш шуни кўрсатдики, уларнинг аксарияти амалдаги қонунчилигимизни ва инвестиция сиёсатини амалга ошириш механизмини етарли даражада билмайди. Шу сабабли ҳам банклар ҳали бери инвестиция жараёнларининг фаол иштирокчиларига, инвестиция лойиҳалари ҳамда ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш дастурларини жорий этишда корхоналар ва кичик бизнес субъектларининг ҳақиқий ҳамкорларига айлана олмаётганини афсусланиб таъкидлаш керак» 2 , деб қайд қилган эди Президентимиз. Шунинг учун ушбу монографияда жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш асосини ва унга катта таъсир кўрсатаётган билим ва таълимнинг илмий салоҳият муаммолари тадқиқ қилинган. Билим, таълим инсониятни бирлаштирувчи омил бўлиб, ҳар қандай модернизация ёндашувининг зарур компонентидир. Билим ва таълим мафкуравий, иқтисодий, диний, маданий фарқланишидан қаътий назар инсоният учун умумий қадриятдир. Модернизация жараёни И.Каримов таъкидлаганидек, «инновацион технологияларни жорий этиш ва жаҳон бозорида талаб мавжуд бўлган янги 2 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль

турдаги товарлар ишлаб чиқариш...» 3 ни амалга оширишда интеграцион жараёнлар билан боғлиқдир. Мамлакатимизда интеграциялашув жараёни тобора чуқурлашиб бораётганини нафақат Европа мамлакатлари, балки Осиё қитъаси бозорлари билан ҳам алоқалар кенгайиб бораётганини таъкидлаш мумкин. Бизнинг бой миллий меросимизда инсоннинг маънавий, сиёсий ва диний фаолиятларида билимнинг қадри юқори даражада баҳоланган ва бу анъанани, айниқса ҳозирги модернизация жараёнида давом эттирсак мақсадга мувофиқ бўлади. Умуман олганда, IX - XIV асрларда ислом цивилизациясида, айниқса Марказий Осиёда интеллектуал-маърифий, диний-ахлоқий, ижтимоий- сиёсий, ижтимоий-маданий муҳитда илмий, дунёвий билимларининг қадрланиши ақлнинг етакчи ролига асосланган. Бу ҳол эса табиий-илмий фанларнинг юксак даражада ривожланишига сабаб бўлди. Билим – шахснинг зарурий таркибий қисми. Инсон ўқиш ва таълим олиш ёрдамида мукаммаликка интилади, билим эса бу жараёнда восита вазифасини ўзида мужассамлаштиради. Билимли бўлиш юксак бахт, юксак баркамоллик ва қадр-қиммат, эътиборга лойиқлик билан тенглаштирилади. Инсоннинг жамиятдаги мавқеи билимига боғлиқ. Унинг бойлиги, насл-насаби ва бошқа хусусиятлари эътиборга олинмаслиги керак, бу хусусиятлар билим билан ўлчаниши шарт. Ушбу ижтимоий муҳитда «одоб-ахлоқ, тақводорлик, фаолиятлилик, ижтимоий қадриятлардан ҳеч қайси «билим»дек эътиборга эга эмас» 4 . Бу даврда барча ижтимоий қадриятлар орасида билимга бўлган муносабат юксак эди. Ислом цивилизациясида билимга марказий ўрин ажратилган эди. Шунинг учун ҳам юксак ютуқларга эришиб инсоният тарихига ўз ҳиссасини қўшган. ««Билим» марказ сифатида цивилизацияни мустаҳкамлайди. Ўша даврдаги ғарб анъаналарининг билимга бўлган муносабати бошқача эди. 3 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль. 4 Роузенталь Ф. Торжество знания. М., 1978. –235 б.

Билим мушоҳадага (ўй-хаёлга) асосланган ва доимо фаолиятга, ҳаракатга мажбурловчи далил сифатида кўрилмаган» 5 . Ушбу даврда билим ва фаолиятнинг, интеллектуал ва маънавий қадриятларнинг ўзаро боғлиқлиги жамият ривожланишини таъминлайди. Ҳозирги пайдта жамиятнинг турли соҳаларида туб ислоҳотлар, фан ва билиш соҳасида эса парадигмал янгиланишлар содир бўлаётган тарихий даврнинг гувоҳи бўлиб турибмиз. Бундай янгиланишлар иқтисодий, сиёсий, технологик маданий ўзгаришларни ўз ичига олади. Бу ўзгаришлар кўп қиррали бўлиб, улар натижасида ижтимоий маконнинг микро, мезо, макро даражаларида экологик, иқтисодий. ижтимоий-маданий, ижтимоий- психологик ва бошқа ўзгаришлар турли тезлик, миқёс, мураккаблик йўналишларида содир бўлади. Республикамизда олиб борилаётган янгиланиш ва модернизация жараёнлари миллий истиқлол ғояси ва бой маданиятимизга, умуминсоний қадриятларга асосланади. Модернизация жараёнларининг жуда кўплаб таърифлари ва унга турли ёндашувлар мавжуддир. Модернизация классик назарияларида дастлаб ишлаб чиқаришни индустриализация асосида ривожланиши билан боғлиқ жараён сифатида таърифланди.Шу маънода модернизацияни дастлаб кўпроқ анъанавий жамиятдан цивилизация даврига ўтишга қиёслашади. Бунда “анъанавий жамият қуйидаги белгилари билан характерланади: ҳаётни ташкил этиш кўп ҳолларда диний тасаввурларга асосланади; ривожланиш цикллидир; индивидуализмнинг мавжуд эмаслиги; авторитар ҳокимиятнинг мавжудлиги; шахсларнинг фаолиятсизлиги, инновациялардан анъаналарнинг устунлиги ва ҳ.к”. Б у модернизация жараёнларни адабиётларда инновациялар асосида таҳлил этиш ҳам кузатилади. Штомпканинг “Социология социальных изменении” китобида: “Жаҳон тарихий жараёнларининг нуқтаи назарига кўра, модернизация инсоният яшаш шароитларининг 5 Пихтин В.Г. Философия и социокультурные основания познания. – Философия и её место в культуре. - Новосибирск, 1990. –149 б.

яхшиланишига ҳисса қўшувчи аҳлоқий, технологик ва ижтимоий қадриятлардаги инновацияларга дахлдор” эканлиги таъкидланади. 6 Замонавий жамиятда эса инновациялар анъаналардан устиворлик қилади; ижтимоий ҳаёт дунёвий характерга бўлади; ривожланиш изчил; либерал демократик ҳокимият; индивидуализм, инсонлар фаоллиги ва ҳ.к. асосий белгилар ҳисобланади. Модернизациянинг кейинги босқичларини кузатар эканмиз, унинг тобора жамиятни барча жабҳаларини қамраб олувчи коплекс характерга эга бўлиб боганлигини кўрамиз. Масалан, Хантингтон модернизация жараёнларини таҳлил этар экан, у ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларини ўз ичига олишини таъкидлайди. Олим модернизация жараёнларининг анъанавий жамиятнинг инқирози ва индустриал жамият бағрида вужудга келишини таъкидлаб, унинг тўққизта белгисини кўрсатиб ўтади. Бу белгилар қуйидагилардан иборатдир: Инқилобийлик, комплекслик, тизимлилик, глобаллик, давомийлик, босқичлилик, гомогенлик, қайтарилмаслик, прогрессивлик. Иқтисодий соҳада модернизация чуқур иқтисодий ўзгаришлар, меҳнат тақсимотининг ўсиши, технологияларнинг такомиллашуви, эркин рақобат, тижорат учун қулай имкониятларнинг яратилишидир. Модернизация ижтимоий соҳада аҳоли саводхонлигининг ўсиши, янгиланишларнинг барчаси аҳоли фаровонлигининг ўсишига хизмат қилади. Масалан, маданият соҳасида модернизация маданиятнинг асосий элементлари бўлган дин, фалсафа, фанда дифференцация, таълимнинг кенг тарқалиши, мураккаб ва интеллектуал махсус касб институтларининг шаклланиши, оммавий коммуникациянинг ривожланиши, ривожланиш, самарадорлик, мувафаққият, ўз имконият ва ҳиссиётларини табиий намоён этишга асосланган янги маданий қадрият парадигмаси ва индивидуализмнинг ривожланиши; янги кенгайиб бораётган ижтимоий маконга мослашиб борувчи янги индивидуал одат, хусусият ва қизиқишлар соҳасининг кенгайиши; фан ва техникага ишончнинг ортиши, 6 С Штомпка П. С оциология социальных изменений/Пер, с англ, под ред. В.А.Ядова.-М.: Аспект Пресс, 1996. - 173. с.-

мослашувчанлик ва карьера қилишнинг ўсиши; инсон қадр- қимматига муносабатнинг ўзгаришидир 7 . Сиёсий модернизация сиёсий партиялар, парламент, сайлов ҳуқуқи, яширин овоз бериш демократик тамойилларнинг қарор топиши ҳисобланади. Демак, модернизация жараёнлари бугунги кунда жамиятда замонавий сиёсий (демократия, фуқаролик жамияти, ҳуқуқий давлатни барпо этиш), иқтисодий (бозор, хусусий мулк, ривожланганлик даражасига кўра баъзи давлатларда ахборотлашагаан иқтисодиёт), ижтимоий (индивидуализм, дифференциацияашган жамият), маданиий (маданиятнинг дифференцацияси, ижтимоий онгдаги секуляризация, саводхонликнинг ортиши ва кенг тарқалиши, фан ва техниканинг асосий қадриятга айланиши) тизимларни вужудга келтиришдан иборат комплекс жараёндир. У жамият тараққиётининг жамиятнинг мураккаб тизим сифатида ўзини-ўзи ташкил этиш қобилиятидир. Модернизация жараёнларининг таҳлилида унинг трансформация тушунчасига нисбати муҳим аҳамият касб этади. Илмий адабиётларада трансформация жараёни “тизимнинг ўзини сақлаш, қайта ишлаб чиқариш жараёни сифатида эътироф этилади. Бу тизимнинг беқарор, тизим бошқа метатизимга ўтади ёки ички структурасини ўзгартиради” 8 . Трансформация жараёни ижтимоий тизимнинг имманент умумий сифатий хусусияти бўлиб, унинг натижасида тизим бир структуравий тузилмадан нисбатан ривожланганроғига алмашади. 9 Изланишларда трансформация жараёни универсал категория ва тизимнинг бутун мазмун моҳиятидаги ўзгариш, ижтимоий субъектларнинг- инсонлар ва институтларнинг табиий ривожланиш қонуниятлари асосида мақсадга йўналган фаолияти натижасида 7 Побережников И.В. Модернизация: теоретические и методологические проблемы Экономическая история. Обозрение / Под ред. Л.И.Бородкина. Вып. 7. М., 2001. С 152. 8 Марарица В.Ф. Социально- философский анализ трансформации социальных систем. Вестник МГТУ, Т9, №1. 2006. С 76 9 Карасев В . И . Социальная трансформация как предмет философского анализа .Авт. реф. На соискание док..фил наук.М., 2000. С10

амална ошиши таъкидланади. Шунингдек, муаллиф бу жараённи тизимнинг ўтиш ҳолати сифатида таснифланади. 10 . Трансформация жараёни кўп векторлик ва ўзгаришларнинг амалга ошиш суръатларининг жадаллиги, ҳамда бу ўзгаришларда субъектив омиллар таъсирининг юқорилиги билан ажралади. Трансформация жараёнларини бир тизим иккинчисига алмашаётгандаги ҳолат сифатида ҳам таърифлайдилар 11 . Айтишимиз мумкинки, бу давр жамиятнинг салбий характерга эга бўлган, тараққиётни тўҳтатадиган ўтмишидан воз кечиб, янги мақсад ва ғоялар сари интилишидир.Шу боис ижтимоий трансформация жараёнлари даврида ижтимоий тўқнашувларнинг кучайиши ва кескинлашуви кузатилиши мумкин. Бу жараён ўзида деструктив ва конструктив имкониятларни жамлайди, деструктив ва конструктив йўналишларга эга бўлади. Конструктив трансформация жараёни натижасида жамиятда бутунлай ёки унинг айрим соҳаларининг прогрессив ривожланиши таъминланади. Ижтимоий трансформациянинг мазмуни шундан иборатки, жамияда сифатий ўзгаришлар содир бўлади. Ижтимоий трансформация ижтимоий тизимнинг маълум даражадаги бошқа ижтимоий сифатдаги ижтимоий тизимга ўтиши ҳисобланади. Кибернетик ёндошувга кўра, ижтимоий трансформация тизимдаги тузилма, тузилиши, стрктураси, ижтимоий онгидаги ўзгаришдир. Унда тизим элементлари( одамлар, машиналар ва бошқалар ўзгармасдан қолиши, улар иорасидаги муносабатлар тизими, усул ва структураси ўзгаради 12 . Табиатшуносликда трансформацияни фазовий ўтиш, синергетикада бифуркация нуқтаси сифатида таърифлаш мумкин. Кастельс "информационал жамият", "информационал иқтисодиёт", “генетик инқилоб” 10 Карасев В . И . Социальная трансформация как предмет философского анализа .Авт. реф. На соискание док..фил наук.М., 2000. С15. 11 Марарица В.Ф. Социально- философский анализ трансформации социальных систем. Вестник МГТУ, Т9, №1. 2006. С 70-76 12 М. В. Сухарев . Социальная трансформация с точки зрения кибернетики . Мониторинг социально- экономических процессов в Республике Карелия", сборни к. Петрозаводск, Карельский Научный Центр РАН, 2000 г., с. 135 – 139.

атамаларини замонавий трансформация жараёнларини ифодалаш учун қўллайди 13 . Замонавий трансформация жараёнларининг асоси илмий технологиялар ташкил этади. Тоффлер эса замонавий ижтимоий ўзгаришларни учта тўлқин сифатида таърифлайди. Модернизация жараёнларини тадқиқ этувчи изланишларга асосланиб айтиш мумкинки, эндиликда унинг моҳияти ўзгариб, “модернизациявий трансформация”га айланиб бораётганлигини таъкидамоқдалар. 14 Бунга сабаб замонавий модернизация жараёнларининг тобора комплекс характерга эга бўлиб бораётганлигидир. Шу cабабли кўп илмий адабиётларда модернизация ва трансформация тушунчаларининг бир маънода қўлланилаётганини кўриш мумкин.Аммо юқоридаги фикрларимиздан келиб чиқиб айтиш мумкинки, трансформация жараёни модернизация жараёнларига қарананда кенгроқ тушунча. Чунки модернизацияда тиўзимнинг айрим элементоларига қаратилиши мумкин. Масалан , бугунги кунда жаҳон иқтисодий инқирози туфайли мамлакатимизда банк тизимини модернизация қилиш чора- тадбирлари белгиланди. Модернизация жараённинг асосини билим ташкил этишини кўриш мумкин. Чунки билим субъект фаолияти учун имконият яратади. Билим – ўқиш, таълим орқали камол топишга интилишни ифодаловчи шахс таркибининг зарурий қисмидир 15 . Бу ҳақда Тоффлер ўзининг “Инқилобий бойлик” асарида “янги бойликлар тизими вужудга келаётганлигини 16 , бу бойликлар тизимининг асосини билим ташкил этишини таъкидлайди. Инқилоб атамасини муаллиф замонавий деб аташ мумкин бўлган янги ҳаёт тарзи ёки янги цивилизациянинг вужудга келишини ифодалаш учун қўллайди 17 . Олим билим барча даврларда бойлик асоси бўлиб келган, аммо 13 Кастельс Мануэль . Информационная эпоха: экономика, общество и культура . М. С.29. 14 15 Абдуллаева М.Н,, Туленова К.Ж., Ғаффарова Г.Ғ,, Ниязимбетов М.К. Миллий ғоя ва фаннинг методологик муаммолари. Т, 2009. 24-б 16 Тоффлер Э, Тоффлер Х. Революционное богатство. М. 2007.Политиздат С.149 17 Тоффлер Э, Тоффлер Х. Революционное богатство. М.2007. Политиздат.С 7

бугунга келиб у инқилобий бойлик асосига айланганлигини эътироф этади. Бунга сабаб олим фикрича, билимнинг бошқа ресурслардан фарқ қилувчи хусусиятлари ҳисобланади. Замонавий модернизация жараёнларида билим муаммосига, унинг жамиятдаги мақомига турлича ёндошувларнинг вужудга келишига сабаб бўлди.Буни постмодернизм йўналишининг эпистемологик муаммоларга кенг ўрин берилишида ҳам кўриш мумкин. Уларда билим предмети, унинг типологияси, объект ва субъектидаги ўзгаришлар, билимнинг тижоратлашув жараёнлари эътироф этилади. Постмодернизм илмий билишни юқори стандартлар, олий нуфузидан воз кечадилар. Постмодернизм ғояларида борлиқдаги ягоналик, яхлитлик, барқарорлик йўқолади, уларнинг ўрнини кўплик, кўпхиллилик эгаллайди. Постмодернизм вакиллари оламни билишнинг энг самарали йўли сифатида ўйинни тан оладилар. Олдинги тафаккур услубидаги билиш усуллари, тараққиёти, босқичлари ва даражалари, бир бутунлиги ифодаланган “билиш дарахти” инкор этилади. Постмодернизм билиш парадигмасида “ризома”ғояси устиворлик қилади. Ризома сўзи ботаникадан олинган бўлиб, унда бу сўз кўп йиллик ўсимликларни, масалан гулсапсарни ўзига хос яшаш усулини ифодалайди. Ризома типидаги ўсимликларнинг ягона илдизи бўлмайди, у ҳар томонга қараб ўсади, бир – бири билан чатишиб кетган новдаларга эга бўлади. Бундай ўсимликларда ягона тана, асос бўлмайди. Ризома рамзи ёрдамида фанда ҳеч қандай шакл йўқлиги, унинг доимий хаосда эканлиги таъкидланади. Бунга сабаб постмодернизм ҳаёт, ижтимоий борлиқнинг ўзини хаосда кўришидир. Уларнинг фикрича, ҳаётдаги хаосни ягона шакл ва бирон илмий схема билан тасвирлашнинг мумкин эмаслигидир. Постмодернизм ҳар қандай чегараланишни чеклашларни инкор этиб, парчалаш, бўлакларга бўлиш ва кўп фикрлилик ва нисбийликка урғу беради. Постмодернизм парадигмасининг ижобий томонлари унда оламнинг кўпхиллиги, олам доимо очиқ, нобарқарор эканлигини эътироф этилишидир.

Постмодернизмнинг вакилларидан бўлган Лиотар асарларида постмодернизм йўналишининг ўзига хос жиҳатларини кўриш мумкин. Лиотар ривожланган давлатлардаги билим ҳолатини таҳлил этади ва маданиятдаги замонавий ҳолатни “постмодерн” деб тавсифлайди. Унинг таълимоти “тил ўйин” ларига асосланган. Унингча, билим ўзида тил ўйинларини мужассам этади. Лиотар замонавий фан ҳолатини инқирозли деб ҳисоблайди.Унинг фикрига кўра, замонавий фан фалсафий мақсад ва функцияларини лингвистик элементга айлантирди. Лиотар замонавий жамиятда билим эроззияси содир бўлаётганлигин таъкидлайди. Бунга сабаб илмий кашфиётлар, янги илмий билимларнинг сотиладиган товарга айланиши ва уларнинг тор доирадаги кишилар қўлида ҳукмронлик қуролига айланиб қолишидир. Постмодернизм даврида олим фаннинг энциклопедик структураси тарқалиб кетишини, илмий билимнинг асосий хусусияти имманентлигини таъкидлайди. Олим фикрига кўра постмодернизм даврида фан лингвистикага асосланишини, тил ўйинлари асосида ривожланиши таъкидланиб, унинг ижтимоий-маданий моҳияти инкор этилади. Лиотар билим эволюциясини тадқиқ этар экан, ахборотлар ва илмий билимни дискурс, нарратив сифатида тавсифлайди. Муаллиф билимларнинг тафаккур ва шахсдан ажралишини, постмодернизм даврида билим ҳам ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчининг муносабатини ифодалаб, ишлаб чиқариш муносабатларига дахлдор бўлишини таърифлаб ўтади. Унинг фиикрича, билим алмашиш, сотиш учун ишлаб чиқарилади. Легимизация-олим фикрича, жамиятнинг илмий билимларни тан олишидир.Фанни Лиотар ишлаб чиқариш легимизация қилишини таъкидлайди 18 . Ҳар бир жамият тараққиёти, унинг ривожланиши илмий билимлар билан боғлиқ, аммо ҳеч қачон жамият, инсониятнинг келажакдаги тараққиёт йўли бугунгидек илмий билимларга боғлиқ бўлмаган. Адабиётларда ахборотлашаган жамият, билим жамияти, постиндустриал жамият, глобаллашиб бораётган жамият сифатида 18 Лиотар. Жан Франсуа. Состояние постмодерна. М., Алтейя. 1998.

таърифланаётган замонавий жамият технологиялар асосида модернизациялашиб бормоқда. Ахборот ва билим XX асрнинг охирларидан бошлаб технологияларнинг (информатика, электроника, биотехнология, нанотехнология ва ҳ.к.) фундаменти ҳисобланади 19 . Замонавий глобаллашув ва ахборотлашув жараёнлари инсоният тарихидаги модернизация сифатида намоён бўлади. Бу жараёнлар инсоният тарихининг бутунлай янги сифатий ўзгаришлар, трансформациялар даврини бошлаб берди дейиш мумкин. Мазкур ўзгаришларнинг ижобий натижаси ҳар бир мамлакат, ҳар бир давлат, жаҳон мифқёсида илм-фаннинг ривожланиш даражаси билан белгиланмоқда. Натижада фан ролининг жамият тараққиётидаги аҳамияти, унинг роли ўзгарди. Бугунги кунда фан сифат жиҳатидан янги функцияларни бажаради уларнинг асоийлари сифатида экомувозанатни сақлаш, табиат ва жамиятни бошқариш функцияларини кўрсатиш мумкин. Тадқиқот фаолиятининг мақсадида ҳам ўзгаришлар содир бўлди. Илмий тадқиқотлар бугунги кунда фақат илмий мақсадларни кўзламасдан, бошқарув, ахборот, лойиҳалаштириш, техник-ишлаб чиқаришни ҳам назарда тутади; янги билимларни ишлаб чиқарувчи илмий тадқиқот бирлашмалари янги билимларни яратибгина қолмай, моддий-ишлаб чиқариш функцияларини ҳам бажарадилар. Бир сўз билан айтганда замонавий глобаллашув даврида билим асосий ишлаб чиқариш воситаси ҳисобланади. Билимлар тараққиёти келажакда қандай бўлади? Глобаллашув жараёнлари фан тараққиётига қандай таъсир қилиши мумкин? Мутахассисларнинг фикрига қараганда, глобаллашув жараёнлари фанда ҳам глобал ўзгаришларни келтириб чиқарди. Булар энг аввало фаннинг моҳияти, структураси, функцияларидаги – трансформация жараёнлари, яъни чуқур, янги сифатий ўзгаришлар билан характерланади. Буларни энг аввало фаннинг тобора глобал, интернационал мазмун касб этиб, глобаллашиб бораётганида кўрамиз. Бу жараён икки йўналишда ривожланаётганлиги 19 Абдуллаева М.Н. Покачалов Г. Философские проблем ы методологии науки. Т., Фалсафа ва ҳуқуқ .2006. С.37.

таъкидланмоқда. Булардан биринчиси, фаннинг нотижорат глобаллашув йўналиши бўлиб, унда олимлар ва турли ўқув юртлари биргаликда илмий тадқиқот олиб борадилар, ўзаро билим алмашиш содир бўлади. Иккинчиси тижорат йўналишидаги фандаги глобаллашув ҳисобланади. Бу йўналиш асосан XX асрдан бошланди ва кейинги ўн йилларда дадил ўсиб бораётганлиги кузатилмоқда. Бу йўналишдаги фан глобаллашуви объектив асосга эга бўлиб, унинг омиллари бўлиб глобал молиявий ва фонд бозорларининг вужудга келиши; ҳалқаро рақобатнинг кучайиб глобал тус олиши; трансмиллий корпорацияларнинг иқтисодий фаолият кўламининг ўсиши; алоқа воситалари, шунингдек глобал “ИНТЕРНЕТ” тармоғининг ривожланиши, ернинг махсус сунъий йўлдошларининг учирилиши ҳизмат қилади. Тижорат йўналишидаги фан глобаллашувида трансмиллий корпорациялар ва давлатлар чет элдаги илмий ишланмаларни молиялайди. ва бу ҳолат бугунги кунда ўсиб бормоқда. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, бундай фандаги глобаллашув жараёнлари ижобий томонлари билан бирга бир қатор муаммоларни ҳам келтириб чиқармоқда. Яъни ҳалқаро альянсларнинг фаолиятида фақатгина иқтисодий мақсадларни кўзлаб, илмий тадқиқотларни олиб бориш кенг тус олади, бу эса фундаментал билимлар тараққиётини сусайтиради. Шунингдек, ҳалқаро альянслар маҳалий илмий ходимлар ўртасидаги қўнимсизлик, илмий салоҳиятнинг пасайиши, ахборотларнинг қўлдан бой берилиши каби оқибатларга олиб келиши мумкин. Шунга қарамасдан, фандаги глобаллашув ҳам объектив жараён бўлиб, унинг салбий томонларини бартараф этиш учун илм - фан ва ҳар бир давлат ўртасида мустаҳкам ҳамкорлик талаб этилади. Демак, айтиш мумкинки, глобалашув жамият ҳаётининг барча соҳаларига ўз таъсирини ўтказувчи жараёндир. Глобал жараёнлар инсоният олдидаги глобал муаммоларни глобал – эволюционизм, синергетик парадигмага асосланган фанни янада ривожлантириш, билим ва

технологияларни инновацион ишлаб чиқаришга жорий этиш асосидагина ҳал қилиш мумкинлигини кўрсатмоқда. Замонавий глобаллашув постноклассик фаннининг мазмуни, функция, структураси, объектига таъсир этди. Мураккаб, ўз-ўзини ташкил этадиган, синергетик характерга эга бўлган тизимлар замонавий жаҳон фанниниг объектига айланди. Фанда интеграция, дифференциация, глобаллашув жараёнлари кучайди. Фаннинг борган сари қадриятлар билан узвий ҳолда ривожланиши, унинг гуманизациялашуви, унинг экологик мувозанатни сақлашдаги роли ортди. Шунингдек, глобаллашув парадигмасида “моддий” ресурслар эмас, “номоддий” ресурслар, яъни билим, ноу-хау, ахборот тизими ва патентларни,илмий ахборотни бошқариш аҳамиятли бўлиб бораётганлиги сабабли келгусида ҳам жамият тараққиёти фан, билимлар билан узвий боғлиқликда ривожланиши эътироф этилмоқда. Айниқса, жамиятнинг келажаги асосан генетика, материалшунослик, энергетика, сунъий интеллект, инсон миясини ўрганиш, билимлар динамикаси, билимларни бошқариш, глобаллашув даврида қандай билимларни трансляция қилиш, экология соҳаларидаги ютуқларнинг амалиётга қўлланиш даражасига боғлиқ бўлади. Натижада олимларнинг ҳалқаро илмий ҳамкорлигига талаб янада кучаяди. Шу боис, глобаллашув даврида илмий билим ва фан тараққиётининг ҳал қилувчи аҳамияти ҳар бир давлат доирасида илмий сиёсат тушунчасининг шаклланишига олиб келди. Бугунги кунда ривожланган ва Европа ҳамкорлигига аъзо давлатлар ва Ўзбекистон илмий сиёсатиининг асосини бутун дунё илмий имконият ва салоҳиятини интеграция қилиш ташкил этади. Чунки глобаллашув даврида юзага келган глобал муаммолар фақатгина бутун жаҳон олимларининг биргаликдаги илмий изланишлари натижасидагина ўз ечимини топиши мумкин. Бу ўз навбатида илм-фаннинг янада тараққий этишини тақозо этади. “Глобаллашув шароитида мамлакатнинг инновацион ривожлантириш салоҳияти рақобатбардошликнинг ҳал қилувчи омилларидан бирига айланган бир пайтда аҳолининг юқори билим даражаси мамлакатга ўзини жамиятга

дахлдор деб ҳисоблаш имконини берадиган обрў эмас, балки яшовчанлик ва иқтисодий таъминот, пировардида сийсий мустақиллик омилига айланади” 20 . Маълумки глобаллашувнинг фундаментал омилларидан бири ахборотлашув жараёнлари ҳисобланади 21 . Шу боис глобаллашув даврида фаннинг, маданият соҳасида ҳам ахборотлашув жараёнлари содир бўлади ва бу ўз навбатида фаннинг ҳам ахбортлашувини талаб этади. Ҳар бир ижтимоий ҳодисанинг ижобий ва салбий томони бўлгани сингари, глобаллашув жараёнлари ҳам бундан мустасно эмас. Унинг кенг қамровли ва ғоят ўткир таъсири натижасида у мафкуравий таъсир ўтказишнинг қуролига ҳам айланиб бормоқда. Президентимиз таъкидлаганидек “бугунги замонда мафкура полигонлари ядро полигонларидан ҳам кўпроқ кучга эга.”. 22 Бундай вазият одамнинг ўз мустақил фикрига, билимга, кенг дунёқараш ва бой маънавиятга эга бўлишини талаб этади. Биз истиқболимизни маърифатли дунё, ривожланган мамлакат қурмоқчи эканмиз, халқимиз, авваламбор ёш авлодимиз маънавий оламининг дахлсизлигини асраш учун биз нималарга таяниб-суяниб иш олиб боришимиз кераклиги муҳимдир. Бунинг учун мамлакатимизда фан ва билимларни трансляция қилиш воситаси бўлган таълим тизимини жаҳон фани ва таълим тизими билан интеграциясини таъминлаш, глобаллашув даврида содир бўлаётган фан ва таълимдаги глобал тенденцияларни фалсафий-методологик таҳлил қилиш ўзбекистон олимлари олдида турган долзарб вазифалардан биридир. Шу сабабли замонавий модернизация жараёнларининг мувафаққиятини таълим тизимини модернизация қилмасдан амалга ошириб бўлмайди. Ижтимоий субъектларнинг фаол фаолиятининг замирида билим ётади. Таълим шахс, давлат ва жамиятнинг иқтисодий, илмий-техникавий ва маданий эҳтиёжларини қондирувчи устивор ижтимоий тараққиёт соҳаси деб 20 Инсон тараққиёти маъруза.Ўзбекистонда таълим: талаб ва таклиф мутаносиблиги. Ўзбекистон. Т., 2007-2008.32-б. 21 Ракитов А.И. Наука в эпоху глобальных трансформаций (российская перспектива). Наука в России: состояние и перспективы. М.; 1997. С. 13. 22 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 113 - б.

эътироф этилган. 23 Таълим бу тизимлашган билим, маҳорат, ва малакаларни шахс томонидан ўзлаштириш жараёни ва натижаси ҳисобланар эди. Бугунги кунда таълим ижтимоий институт сифатида цивилизациявий (иқтисодий, гуманитар, маданий) функцияни бажаради ва инсоният тўплаган илмий билимларни, малака, кўникмаларни ўзлаштириш ва ижодий шахсни тарбиялаши лозим. 24 .Маълумки билимларни узатишнинг синхрон (коммуникация) ва диахрон (таълим) турлари фарқланади. Таълим тизими билимларни диахрон узатиш тури бўлиб, энг аввало билимларни авдлоддан авлодга узатиш воситаси ҳисобланади. Таълим тизими инсон ни саводхонлик- таълим-касбий малака-маданият-менталитет б илан таъминлайди 25 . Буни фалсафий изоҳлайдиган бўлсак, жамият мураккаб тизим сифатида янгиланар экан, ўзини –ўзи ташкил этувчи тизимнинг асосий омили-инсон ҳам янги муҳитга мослашиши, унинг талабларига жавоб бериши учун мажбурий функцияларни бажара олиши лозим.Жамиятнинг ривожланишига қараб билим олиш усуллари ва билмни узатиш воситалари ўзгариб боради. Адабиётларда таълимнинг мифологик, схоластик, дунёвий ва замонавий турлари фарқланади. 26 Мифологик таълим тури эртак, миф ва қўшиқлар асосида олиб борилган. Схоластик таълимда матнларни ўрганиш, риторика, граматика, инсон моҳиятини англашга қаратилган. Дунёвий таълим тури XX аср бошларида вужудга келди.Замонавий таълим инсонда нафақат билим, балки сифатли билим ва таълим, маънавий қадриятларни шакллантиради. Бундан ташқари, билим олишнинг аграр, индустриал, ахборот жамиятидаги ҳисоблаш техникасини қўллашга асосланган билим олиш турларини таснифлаш мумкин 27 . Ривожланишнинг аграр усулида кузатув билим манбаи ҳисобланган ва у асосида меҳнатга оид самарали ҳатти-ҳаракатлар ва табиий ресурсларнинг ўсиши таъминланган. Индустриал ривожланиш усулида эса 23 Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида” ги Қонуни. Т., 1997. 3-банд. 24 Основ ы открытого образования. Отв. Ред. Солдаткин В.И. – Т.1. Российский гос. и нс. о ткрытого образования. М.: 2002. С 69-70. 25 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004.С.12 26 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004 . С 24 . 27 Абдуллаева М.Н,, Туленова К.Ж., Ғаффарова Г.Ғ,, Ниязимбетов М.К. Миллий ғоя ва фаннинг методологик муаммолари. Т, 2009. 82-б.

кузатув, эксперимент, назариялар билим манбаи эди. Ахборотлашган жамиятда янги билимни олиш усули ҳисоблаш техникасини қўллашга асосланади. Ҳар бир фан тараққиётининг маълум даврида янги таълим парадигмаси вужудга келади. Масалан, классик фанда таълим инсоннинг ҳаёт ва меҳнатга зарур бўлган билим, малака, кўникмаларни ўзлаштириш жараёни ва натижаси сифатида эътироф этилган эди. Бу даврда таълим классик рационализмга асосланган бўлиб, таълим натижасида шахсда механистик ва дететерминистик олам манзараси шаклланар эди.Таълим жараёнида билимлар ва муаммоларни ечиш усуллари тўғридан - тўғри узатилар эди.Мураккаб тизимларни ўрганиш, ўзини-ўзи ташкил этувчи, ўзини-ўзи ривожлантирувчи табиатни ўрганишга ўтилиши тизимларнинг ёпиқлиги тўғрисидаги механистик тасаввурларнинг радикал трансформациясига олиб келди. 28 Постноклассик фаннинг вужудга келиши натижасида таълим тизимида ҳам модернизация жараёнлари юз бермоқда. Таълимдаги модернизация жараёнлари серқирра жараёндир. У тараққиётнинг бир босқичидан иккинчисига ўтаётган мамлакатимиз ижтимоий ўзгаришларнинг таркибий қисми, мустабид тузум мафкуравий асоратларидан халос бўлиш жараёни ҳамдир. Шу сабабли XXI асрда жаҳон ҳамжамияти таълим роли ва аҳамиятини қайта кўриб чиқа бошлади. Дастлаб таълимни ислоҳ қилиш илмий техник инқилобнинг “ижтимоий натижалари”дан бири сифатида кўрила бошланди. Аммо кейинчалик таълим иқтисодий ва илмий –техник тараққиётнинг ҳал қилувчи омили ва муҳим шарти жамият ижтимоий тузилмаларини шакллантиришнинг, унда ижтимоий мақомларни тақсимлаш механизми сифатида тан олинди. Президентимиз таъкидлаганларидек, таълим-тарбия тизимидаги ислоҳотларни «мувафақиятли равишда амалга ошира олсак, тез орада ҳаётимизда ижобий маънодаги «портлаш эффекти»га, яъни янги таълим моделининг кучли самарасига эришамиз …» 29 . Республикамизда ҳам таълимни модернизация 28 Хакен Г. Информация и самоорганизация: макроскопический подход к слож ны м системам. М.1991.С.145. 29 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Ўзбекистон, 2008. – 63-б.

қилиш мақсадида “Таълим тўғрисидаги Қонун”, “Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури” қабул қилинди ва улар асосида тааълим тизимида туб ислоҳотлар олиб борилмоқда. Республикамиз Президенти И.А.Каримов “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: Ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тарраққиёт кафолатлари” асарида инсон салоҳиятини энг фаол, энг бунёдкор, мамлакатимиздаги ислоҳот ва туб ўзгаришларнинг мувафаққиятини таъминловчи муҳим омил сифатида эътироф этган эди 30 . Билимлардаги трансформация жараёнларига ижтимоий-маданий омиллар катта таъсир этади. Буни и слоҳотлар натижасида республикамиз ф ан и ва таълим тизимидаги ў згаришларда к ў ришимиз мумкин. Муста қ и лликка қадар Ўзбекистон таълим тизими қатъий марказлаштирилган дастурлар, дарсликлар, ўқитиш услублари асосида фаолият олиб борар эди. Таълим жараёни билим даражаси ўртача бўлганларга мўлжалланган бўлиб, қобилиятли ва истеъдодли болалар учун мўлжалланган индивидуал таълим дастурлари бўйича ўқитиш механизмларидан етарлича фойдаланилмас Чунки бундай тафаккур услуби тизимда бўладиган беқарорлик ва хаотик ҳолатларни инкор этади. Ваҳоланки билим илмий ижод маҳсули бўлиб, у ўзида рационал ва иррационал ҳолатларни мужассам этади. Таълим жараёни асосан монолока асосланган эди. Таълимдаги чизиқли тафаккурнинг устунлиги постноклассик фан асосларига мувофиқ келмай қолди. Натижада билимларни узатиш жараёни, билимларни генерация қилиш самарадорлиги, билиш субъектлари ижодкорлигининг сусайишига содир бўлди.Бу таълим фалсафасида “таълимнинг инқирози” сифатида баҳоланди. 1997 йили қабул қилинган ва собитқадамлик билан амалга оширилатган Кадрлар тайёрлаш миллий Дастури, “Таълим тўғрисидаги” Қонун мамлакатимиз илмий салоҳиятини юксалтириш, жаҳон андозаларига жавоб бера оладиган мутахассис – кадрлар тайёрлаш вазифасини қўйди. “Ҳозирда республикамиз аҳолисининг ялпи саводхонлик муаммоси тўла ҳал қилинган.Зеро, аҳолининг саводхонлиги 1991 йилдаги 97,7 % дан 2003 30 Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: Ҳавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. Т.: “Ўзбекистон”.1997. 252 –бет.

йилда 99,3% га етди. Ўрта махсус, касб – ҳунар ёки олий маълумотга эга катта ёшли аҳоли ҳиссаси 75% дан ошади. Бошланғич ва ўрта таълим даражасида қамраб олинган қиз ва ўғил болалар сони орасида амалда фарқ йўқ.” 31 Шунингдек, Ўзбекистон умумий бошланғич таълимни таъминлаб, глобал Мингйиллик Ривожланиш Мақсадларидан бирини муваффақият билан рўёбга чиқарганини қайд этиш лозим. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурига мувофиқ нисбатан қисқа давр ичида ўрта касб – ҳунар ўқув юртларининг янги типлари тармоғи яратилди, таълим дастурларининг ранг – баранглигини таъминлашга, таълим тизимини молиялаштириш кўп томонлама бўлишига эришилди. 2004 йил май ойида Президент Фармони билан мактаблар моддий – техника базасини ривожлантириш ва узлуксиз таълимнинг ягона яхлит тизимини шакллантириш билан боғлиқ мактаб таълимини ривожлантиришнинг давлат умуммиллий дастури қабул қилинди. Мустақиллик туфайли халқимизнинг кўп асрлик тарихга эга бўлган маънавий – интелллектуал меросини ўрганиш имконияти яратилди.Мамлакатимиз таълим тизимида жаҳон таълим тизимининг илғор тажрибасини қўллаш, таълимни ахборотлаштириш, гуманизациялаштириш, электрон дарсликлар билан таъминлаш, масофавий таълимни ривожлантириш кенг кўламда олиб борилмоқда. Республикамизда аалга оширилаётган таълим соҳасидаги ислоҳотлар халқ маънавиятининг юксалиши, асрлар давомида яратилган қадриятларни тиклаш, асраб – авайлаш, келажак авлодга етказиш, умуминсоний меросдан баҳраманд бўлиш, глобал ўзгаришлар содир бўлаётган жамиятда фаол, маънавий етук инсонларни шакллантиришнинг асосидир. Таълим тизимининг ижтимоий тараққиётдаги, жамиятни модернизация қилишдаги роли мутахассислар томонидан кенг ёритилмоқда. Масалан, Фукуяма ўзининг “Великий разрыв” асарида замонавий жамиятларда ижтимоий капиталнинг асосий манбаларидан бири –ижтимоий қадрият 31 Мингйиллик Ривожланиш Мақсадларининг Маърузаси.Ўзбекистон. Т.2006. 23 – бет.

сифатида таъминланадиган – таълим тизимидир” 32 -деб ёзади. Субетто 33 эса жамият прогрессив эволюциясининг ассосий омили “тизим интелектинининг” сифати, мослашувчанлиги, келажакни яратувчанлиги ва келажакни бошқара олиш қобилиятларининг ўсишида деб таъкидлайди. Унинг фикрича, ҳар қандай прогрессив эволюция доирасида бу қонун амал қилади. Ҳар қандай ижтимоий тараққиёт, умумжаҳон тарихий қонунияти ижтимоий интеллект билан боғлиқ. бўлиб, олим фикрига кўра у қуйидаги функцияларни бажаради: ижод, лойиҳалаштириш, башорат қилиш, режалаштириш, дастурлаш. Олим XX ва XXI асрда инсониятнинг Улкан Портлаш даврига қадам қўйганлигини, бу давр ноосфера эволюциясидаги сакраш бўлиб, бу жамият интеллект ва таълим жамияти асосида бошқарилишини эътироф этади. Олим ижтимоий интеллекнинг субстанцияси билим, таълим эса – ижтимоий ва индивидуал интеллектни қайта ишлаб чиқаришнинг асосий механизми деб ҳисоблайди.Аммо бу жараёнларнинг амалга ошиши учун таълим тизимини интеллектуаллаштириш лозимлигини таъкидлайди. Замонавий таълимни модернизация қилиш бутун XXI асрни ўз ичига олишини ва таълимни фундаменталлаштириш, ноосферизациялаш, гуманизациялаштириш, креативлаштириш, интеллектуллаштириш, ахборотлаштириш, таълим ва тадқиқот жараёнларини бирлаштиришни назарда тутади. Бугунги кундаги модернизация жараёнлари даврида таълимни модернизация қилиш жамиятдаги интегратив механизм бўлиб, модернизация жараёнларининг кучайтиришга олиб келади. Бугунги кунда дунё ҳамжамияти томонидан таълимни ривожлантириш, уни тубдан қайта ўзгартиришда аниқ йўналишлар белгиланди. Уларнинг биринчиси - таълимни тубдан демократлаштиришдир. Иккинчиси - узлуксиз таълим ғояси, сўнгра эса “таълим бир умрга”ғоясини “таълим бутун умр давомида” ғоясига алмаштиришдир. Учинчиси - бу нафақат мутахассисларни тайёрлаш 32 Фукуяма Ф. «Вели кы й разр ы в” М.ООО.Изд.АСТ.2003. С. 19 33 Субетто А.И. Интеллектуализация образования как проблема XXI века // «Академия Тринитаризма», М., Эл № 77-6567, публ.10257, 06.03.2003 http://www.trinitas.ru/rus/doc/

воситаси, балки балки жамиятга онгли, инсонларни етказиб беришдир 34 . Учинчиси таълимни глобаллашувига эришиш.Тўртинчиси-таълимни ахборотлаштириш. Таълимни модернизация қилишни таълим замонавий жамиятда асосий ишлаб чиқариш ва ривожланиш, рақобатбардошлик асоси ва жаҳон ҳамжамиятининг ривожланиш каби омиллар таъқазо этади. Замонавий ижтимоий ўзгаришларнинг мураккаблиги таълимга ҳам синергетик ёндошув зарурлигини талаб этади. Бунда замонавий таълим парадигмаси ёпиқ тизимларни ўрганишдан, эволюцион очиқ тизимларни ўрганишга ўтиш зарурлигини эътироф этади. 35 Таълим тизими очиқ тизим сифатида таснифланмоқда. Очиқ таълим 36 – бу ўз-ўзини ташкиллаштирувчи тизим бўлиб, ижодий шахсни ривожлантириш жараёнидир.Бу замонавий ахборотлашган жамият таълим тизими фалсафасининг асосий жиҳатидир. Синергетик ёндошувда ўқитиш, ўқувчи ва ўқитувчи ўртасидаги муносабат - билимларни тўғридан-тўғри узатиш эмас, балки билимларни узатишдаги очиқ диалог, ҳамкорликдаги таълим майдонига асосланади. Очиқ таълим тизими узлуксиз, инновацион, масофавий ўқитиш орқали мослашувчан, фаол, ижодий шахсни тарбиялашга қаратилгандир.Бунда билимлар субъект кейинчалик улардан янги билимларни ҳосил қила олиш қобилиятини шакллантириш учун узатилади.Бунда ўқувчидаги яширин қобилиятларни уйғотиш, ўзини намоён этишга, имкон яратилади. Билиш янги мазмун касб этади. Билиш субъекти фаол бўлиб, таълимда узатилаётган билимлар абсолют ҳақиқат сифатида эътироф этилмайди. Таълим жараёнининг ночизиқли тафаккурга асосланиши эътироф этилади. Ночизиқли тафаккур ривожланишнинг кўп вариантлилигини, билиш жараёнида тизим табиатини ягона қонунларда акс эттириб бўлмаслигини. эътироф этади. Ночизиқли тафаккур тадрижий (эволюцион) йўналишларнинг кўп вариантлилиги ва муқобиллилиги ғояси ҳамда бу муқобиллардан бирининг танланиши, муҳитдаги жараёнларнинг тараққиёт (даражасида) суръати, 34 Инсон тараққиёти тўғрисидаги маъруза.Т., 2007-2009.30-32-б. 35 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004.С 132. 36 Основ ы открытого образования. Отв. Ред. Солдаткин В.И. – Т.1. Российский гос. Инс. Открытого образования. М.:Нии Црао, 2002.

тадрижийликнинг орқага қайтарилмаслиги ғоялари сифатида тушунилади 37 . Бундай тафаккур тамойилларига кўра таълим ривожланишининг кўп вариантлилигини тан олинмоқда. Бу таълим жараёнида бир ёқлама йўналганлик, тафаккур жараёнининг инерциясига барҳам беради. Билиш жараёнида “субъект-субъект” муносабатлари амал қилади. Билиш жараёнининг беқарор, хаотик ҳолатларга эга эканлиги эътироф этилади.Натижада шахс фаоллигининг ўсишига, билимлар генерациясининг самарадорлигининг ортишига эришилади. Синергетик тамойилларни таълимнинг барча поғоналарига киритиш учун оламнинг яхлитлигини англатувчи интегратив курсларни ташкил этиш, ҳар бир фан соҳасига синергетика тамойилларини ёритувчи материалларни киритиш зарурдир Синергетиканинг таълим тизимида амал қилиши фанлараро диалогни таъминлаш имконини беради, натижада фан ва маданият бирлигига эришиш мумкин бўлади. Модернизация жараёнлари жамиятнинг ривожланиши учун ўз – ўзини ташкил этиш жараёнидир. Яъни ҳар қандай тизим маълум даврга келганда, миқдорий ва сифатий ўзгаришлар натижасида янгиланиши, инновацияларни амалга ошириши лозим бўлади. Шу сабабли модернизацияни жамиятнинг ривожланиш томон интилиши - комплекс ижтимоий ўзгариш сифатида таърифлаш мумкин.Унда илмий билимлар тизими муҳим ўрин тутади. Чунки жамият мураккаб, кўп қиррали ижтимоий тизим, билим эса унинг муҳим элементи ҳисобланади. Модернизация даврида қадриятлар, билимлар ва маданият анъанавий жамиятдагидан ўзгаради. Ривожланган давлатлар ҳисобланаётган Америка ва Ғарбий Европа жамиятларининг ривожланиш мезонларида модернизация жараёнлари ва фандаги трансформация жараёнлари ўзаро боғлиқликда бораётганлигининг гувоҳи бўламиз. Бу давлатлардаги модернизациянинг механизмини инновациялар ташкил этади. Улардаги ривожланиш мароми жуда тез, ривожланиш йўли мустақил, ўзига хосдир. 37 Князева Е.Н. Одиссея научного разума. Синергетическое видение научного прогресса. -М.: Наука, 1995. -С.238.

Жамият ана шу механизмлар асосида ривожланиб келган. Бу жараёнларнинг тартиб параметри замонавийлаштириш ҳисобланади. Бу тартиб параметри мураккаб тизим элементларининг барчасини бўйсундиради. Шу сабабли жамиятдек мураккаб тизимнинг элементи бўлган фан ва билимларни узатиш воситаси бўлган таълим тизимида ҳам доимий янгиланиш, трансформация жараёнлари содир бўлади. Фан ва жамиятдаги бундай ўзгаришлар синергетик ўзаро боғлиқликда намоён бўлади. Жамиятдаги ижтмоий ўзгаришлар фан ва билимлар тизимида ҳам ўзгаришларни келтириб чиқаради ва аксинча фандаги трансформация жараёнлари жамиятдаги трансформация жараёнларига сабаб бўлиши мумкин. Шу маънода замонавий ижтимоий - маданий тизимларнинг эволюцияси эндиликда ночизиқли фан қонуниятларига асосланаётганлиги бунинг исботидир. Замонавий модернизация жараёнларининг аниқ натижасини башорат қилиш мумкин эмас: мазкур жараёнлар динамикаси бифуркацион характерга эгадир. Аммо замонавий ижтимоий тартибни баён этиш учун жуда кўп атамалар – информацион жамият, хизмат кўрсатиш жамияти, билимлар жамияти, постиндустриал жамият атамаларининг қўлланишига қарамасдан, битта мавзу ҳеч ўзгармай барқарор турибди-бу бўлғуси жамият учун информация –ахборотнинг ёки билимларнинг муҳим аҳамият касб этишини англаш мавзусидир” 38 . Шу сабабли кейинги пайтда олимлар жамиятни янгиланишида билим ва ахборотларнинг ҳал қилувчи аҳамиятини илмий – методологик таҳлил этишга каътта эътибор қаратмоқдалар. Масалан, Тоффлер ўзининг “ Учинчи тўлқин”, “Инқилобий бойлик” асарларида ижтмоий тараққиётнинг барча босқичларида инсоният билим натижасида ривожланаётганлигини, замонавий жамият олдингиларидан фарқли ўлароқ юксак технологияларга асосланган “бойлик яратиш” тизимига ўтаётганлигини эътироф этади 39 . Демак, мураккаб тизим бўлган жамиятнинг бифуркация нуқталарида жамият ривожланишнинг бир нечта йўллари орасидан ўзи учун энг мақбулини танлаб олади. Бу танловга ижтимоий 38 Гидденс Э.. Социология.Т.,Шарқ 2002. 744-б. 39 Тофлер Э., Тоффлер Х. Революционное богатство. - М. , 2007. – С . 388.

субъектларнинг билим ва аҳлоқий қадриятлари катта таъсир кўрсатади. Шу сабабли жамият мураккаб ўз-ўзини ташкил этувчи тизим сифатида жамиятда фан ва билимларни трансляция қилувчи таълим тизимини ривожлантириш асосида ривожланади. Жамиятдаги модернизация жараёнлари фандаги, таълимдаги янгиланишлар билан ўзаро мутаносиблик, синергетик ўзаро боғлиқликда содир бўлади ва ана шундагина ижобий натижага эришилади. Мамлакатни модернизация қилишнинг асосий вазифалари миллий ғоямизни ҳаётга татбиқ этиш, ривожланишни Янги юксак поғоналарга кўтарилишини назарий-амалий асосларини вжудга келтириш ва ёшларни баркамол авлод қилиб тарбиялаш учун шарт-шароитлар яратишдан иборатдир. Бугунги кунда модернизация қилиш инсон фаолиятининг, деярли барча фаолиятларида олиб борилмоқда. Модернизация қилиш давлатимизнинг ички сиёсатининг намунаси бўлиб, Ватан тинчлигига, Ватан тараққиётига, халқнинг фаровон ва эркин ҳаётини таълимлашга қаратилган мураккаб жараёндир. Модернизация қилиш мамлакатимизни ички вазифалари билан бирга, унинг фан, иқтисод, маданиятини тараққиёти асосида жаҳон цивилизациясига интеграциясини, тарақий этган давлатлар қаторига чиқиш масалалари билан боғлиқдир. Мамлакатимизда олиб борилаётган сиёсий, иқтисодий, либерилизацияси суд-ҳуқуқ ислоҳотлари, демократик ўзгаришларнинг асосини модернизация парадигмаси ташкил этади. Нодавлат нотижорат ташкилотларнинг фаолияти мамлакатимиздаги демократик тизимнинг янгиланиши ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар, ижтимоий муҳофаза сиёсати барчаси анъанали ёндошувдан янгича замонавий ёндошув асосида иш олиб боришга асослангандир. Бутун жаҳон инқрози даврида мамлакатимиз бу салбий таъсирларни бартараф этиш чора-тадбирларни ишлаб чиқи., ва амалиётда татбиқ қилгани ютуқларга эришгани ҳам янги ижтимоий-иқтисодий шароитларга мувофиқ янги ёндошув, сиёсатга асослаганлигини билдиради. Модернизация қилиш инсон фаолиятининг барча соҳаларига кириб келмоқда ва ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, маданий соҳаларида натижаларини кузатмоқдамиз.

Модернизация мураккаб, комплексли воқейлик. Уни ташкил қилувчи элементлари орасида билим ва саводхонлик даражасини ошиб бориши такидланади. Бу муаммо, яъни билим ва саводхонлик даражасини ошиб бориши, биринчидан баркамол авлод шаклланишини маънавий пойдевори, иккинчидан уларнинг ижтимоий муҳит билан боғлиқ моҳияти, учинчидан модернизация жараёни эпистемологик қарашларидаги ўзгаришлари билан алоқадорлигини илмий-назарий таҳлии учун замин таёрлади. Билим, саводхонлик жамиятнинг кучли қуроли ва инсон жамиятининг тараққиётининг пойдеворидир. Билимни моҳиятини тушуниш ва уни амалиётга тадбиқ қилиш ҳозирги замоннинг долзарб муаммоларидан бири. Замонавий инновацион технологиялар, сиёсий технологиялар, ўқув жараёнларида қўлланиладиган янги технологиялар барчаси саводхон инсоннинг билимига боғлиқ. Ҳозирги даврда кўпгина, айниқса ривожланган мамлакатларга илмй- фанга, инновацион технологиялар, инновацион иқтисодий технологияларига бўлган эътибор, уларнинг ривожланишига ажратилган маблағ ўсиб бораётгани диққатга сазовордир. Шу билан бир вақтда инсоннинг маънавияти, жамиятда мавжуд маънавий муҳитнинг аҳамияти каттадир. Ҳозирги кунда инсон фаолиятининг барча соҳаларидаги, жумладан маданият қадриятлари ва менталитетдаги ўзгаришлар, инсон онгидаги модернизациясининг муҳим жиҳати бўлиб, замонавий реалликка адекватлигини талаб қилади. Бунинг натижасида дунёни идрок этиш тамойилларида ҳам ўзгаришлар вужудга келмоқда. Эндиликда, ҳар қандай содир бўлган қийинчиликни бартараф этиш учун, унинг оқибатида вужудга келган мувозанатимизда, тартибсизликдан чиқиб кетиш учун имкониятларни излаш керак. Тартибсизлик, мувозанатсиз тизим янги имкониятлар вужудга келади ва бу ҳолатдан барқарорлигига ўтиш йўлларини англаб олиш умкин, яъни беқарорлик, тартибсизликда барқаорликка ўтишнинг имкониятлари мавжуд, шулардан танлаб олиш имконияти инсон, жамият, давлатга боғлиқ. Инсон

тафакккури замонамизни ўта ўзгарувчанлигини адекват инъикос этиш учун янги тушунча, тамойиллар, ёндошувлар, назарияларни яратади. Модернизация парадигмаси шулар қаторида илм-фан, жамиятни ривожланишини адекват инъикос этиш учун яратилган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Асарлар 1-20-жилдлар. –Т.: Ўзбекистон, 1996-2012 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008 3. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шаротида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Ўзбекистон,1998. 5. Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. -Т.: Маънавият, 2008. 6. Глобалистика международ ный междисциплинарный энциклопедический словарь. –Москва-Санкт-Петербург-Нью-Йорк.: 2006. 7. Баходир Зокир. Глобаллашув зиддиятлари. // Тафаккур, 2004, 1-сон

O'xshashlar

Глобаллашув ва локаллашув

Глобаллашув ва ахборот технологиялари

Сиёсий институтларнинг глобаллашуви

Глобаллашувнинг назарий асослари

Фан ва таълимнинг глобаллашуви