Глобаллашувнинг назарий асослари - Sotsiologiya - Referatlar

Глобаллашувнинг назарий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103 KB

Ko'chirib olish

Глобаллашувнинг назарий асослари Режа: 1. Глобаллашув универсаллашув жараёнида сифатида 2. Глобаллашув тўлқинлари. 3. Глобаллашув нинг асосий даврлари. 4. Глобаллашувга бозор муносабатининг таъсири.

Глобаллашув универсаллашув жараёнида сифатида. Ўз даврида француз файласуфи Рене Декарт “Тушунчалар маъносини аниқлаштиринг ва бу инсониятнинг ярмини адашишдан сақлайди” - деб ёзган эди. Айни шу маънода дастлаб биз “глобаллашув” тушунчасининг истилоҳий маъносини изоҳлашга ҳаракат қиламиз. “Глобаллашув” атамаси дастлаб америкалик олим Т.Левитт томонидан 1983 йили «Гарвард бизнес ревью» журналида чоп қилган мақоласида қўлланган. Т.Левитт йирик трансмиллий корпорациялар ишлаб чиқарадиган турли-туман маҳсулот бозорларининг бирлашув жараёнларини “глобаллашув” деб атаган 1 . Мазкур таърифда глобаллашув жараёнининг иқтисодий тамонларига эътибор берилган. Ваҳоланки, глобаллашув яхлит жараёнларни ўз ичига қамраб олади. А.Очилдиевнинг таъкидлашича, “...энг умумий маънода, глобаллашув, бир томондан, муайян ҳодиса, жараённинг барча минтақалар, давлатлар ва бутун Ер юзини қамраб олганини, иккинчи томондан, уларнинг инсоният тақдирига даҳлдор эканини англатади” 2 . В.И.Данилов-Данильян эса “Глобаллашув кўпроқ мантиқдан эмас, балки тарихий парадигмадан келиб чиққан сўздир. Глобаллашув жиҳатларининг ўзаро алоқадорлигини аниқ ва равшан таҳлили мавжуд эмас” 3 , - деб ёзган эди. Юқоридаги таърифлардан кўринадики, глобаллашув жараёни ўзининг мураккаблиги ва серқирралиги билан алоҳида ажралиб туради. Шунинг учун ҳам С.Отамуратов “...глобаллашув тушунчаси ҳақидаги қарашлар турли-туманлигича давом этиб келмоқда. Бу табиий ҳол. Чунки унинг макон ва замонда содир бўлиш хусусиятлари турлича бўлиб дунёнинг ўзгаришига ўтказаётган таъсирида ҳам янги-янги имкониятлари намоён бўлмоқда” 4 . Глобаллашув шароитида ташқи алоқалар, халқаро иқтисодий муносабатлар ривожланиб, ҳар бир шахснинг маънавияти ва интеллектуал салоҳиятига янгича талаблар қўймоқда. Ўз навбатида, Ўзбекистон 1 Умаров Б. Глобаллашув зиддиятлари. – Тошкент: Маънавият, 2006. – 8-б. 2 Очилдиев А. Глобаллашув ва мафкуравий жараёнлар. – Тошкент: Муҳаррир нашриёти, 2009. - 64 б. 3 Данилов-Данилян В.И. Устойчивое развитие – проблема выжывания человека//.Наука.Общество.Человек. - М., 2004. – 143 с. 4 Отамуратов С. Глобаллашув ва миллат. – Тошкент, Янги аср авлоди, 2008. – 13 б.

Республикаси халқаро муносабатларнинг тўлақонли аъзоси ва унинг ажралмас қисми ҳисобланади. Шунинг учун ҳам бугунги кунда мамлакатимизда юксак маънавиятли, юқори билимли ва халқаро талабларга мос келадиган мутахассисларни тайёрлашга алоҳида эътибор берилмоқда. Мамлакатимизда бундай мутахассисларга бўлган талаб келажакда ҳам ошиб боради. Шу боис юксак маънавиятли шахсни тарбиялаш, уларни халқаро мезонлар асосида тайёрлаш устувор вазифалардан бирига айланиб бормоқда. Глобаллашув – бу бутун жаҳон иқтисодий сиёсий, маданий интеграция ва унификациялашув (бир-бирга яқинлашув) жараёнидир. Асосий хусусиятлари халқаро меҳнат тақсимоти, капитал, ишчи кучи ва ишлаб чиқариш ресурсларининг эркин ҳаракати, қонунчилик, иқтисодий ва технологик жараёнларни стандартлаштириш, шунингдек, турли мамлакатларнинг маданиятининг қўшилиш ва яқинлашувидир. Бу объектив жараён бўлиб жамиятнинг барча соҳаларини қамраб олувчи тизимли хусусиятга эга. Зеро биз А.Тойнби таъбири билан айтганда, инсоният,” умумий уй”, “умумий тақдир» ва умумий ташвишлар билан яшашга кириришаётган 5 , бир сўз билан айтганда глобаллашув деб аталаётган жараёнлар содир бўлаётган замонда яшамоқдамиз. Шундай экан, миллий мафкурани такомиллаштириш масаласи ҳам эндиликда нафақат миллий, балки глобал характер ҳам касб этади. Лекин, глобаллашув жараёни Н.Жўраев 6 тўғри қайд этганидай, ҳозирча фақат қандайдир мавҳум ижобий жиҳатлари билангина эмас, балки кўпроқ “ҳозирги давр глобал муаммолари”ни вужудга келтиргани б илан характерлидир. Кўпчилик мутафаккирлар бу даврни хатто глобал кризиз (бухрон) даври деб атамоқдалар. “ХХ аср кризисни кучли ҳис этиш билан бошланган эди ва шу ҳиссиёт билан поёнига етди”, 7 - деб ёзади, масалан, рус файласуфи С.И.Дудник. Дарҳақиқат, глобаллашув замонавий жамиятга кўплаб ижобий жиҳатлар олиб кириш билан бирга, инсоният тараққиётидаги 5 Қаранг: Жураев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б.221. 6 Қаранг: Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б.459. 7 Дудник С. И. Парадигмы исторического мышления ХХ века: очерки по современной философии культуры. СПб.: Санкт-Петербургское философское общество, 2001.Б.132.

шундай паллани ҳам ўзида акс эттиряптики, эндиликда дунё халқлари вужудга келаётган муаммоларга қарши ёлғиз кураша олмайди, уларни биргаликда ҳал қилиш мумкин. Глобаллашувнинг салбий оқибатлари асосан, қуйидаги соҳаларда намоён бўлмоқда: экология, соғлиқни сақлаш, демографик, ресурслар, ахлоқ, оила, таълим-тарбия, маънавий, дунёқараш ва бошқалар шулар жумласидандир. Айни шу маънода бугунги кунда энг янги фани синергетика ҳам шу кризис ҳолатини ифодалаш учун “глобал бифуркация нуқтаси” деган махсус янги тушунчани киритгани, “катастрофалар назарияси”ни ишлаб чиққани бежиз эмас. Чунки С.П.Капица, С.П.Курдюмов, Г.Г.Малинецкий таъкидлаганларидек, “Олимлар сиёсатчиларнинг қўлига бутун Планетадаги ҳаётни бир эмас, бирнеча неча бор йўқ қилиш қувватига эга бўла оладиган қуролларни тутқаздилар, ваҳоланки, келажакда уларни қандай йўқотиш ва нима қилиш мумкинлигини аниқлашга ҳаракат қилмадилар..., улар энергиянинг янги манбаъларини кашф этдилар ва эмоқдалар, шунинг билан бирга радиоактив чиқиндилар ва ядровий терроризмдан қутулишдай жуда жиддий муаммоларини ҳам вужудга келтирдилар..., улар одамларга антибиотикларни совға қилдилар, айни пайтда, зарарли микроорганизмларнинг табиий танланиш жараёнини кучайтирдилар.” 8 Оксфорд университети директори, профессор Ник Бостром бу ишларнинг салбий оқибатлари ҳақида ўйлаб кўрилмаётгани ҳақида шундай дейди: “Технологик прогресснинг тезлашуви туфайли инсоният ҳозир ўз тараққиётининг кескин бурилиш нуқтасга катта тезлик билан яқинлашиб келаётган бўлишининг эҳтимоли катта. Инсониятга яхши таниш бўлиб қолган ядровий хавфу хатар ёнига эндиликда нанотизимлар ва машина интеллекти каби соҳаларнинг жадал ривожлана бошлаган технологиялари мисли кўрилмаган ўз имкониятлари ва хатарлари билан қўшилмоқда. Бизнинг келажагимиз, агар у бор бўлса, бизнинг ана шу жараёнларга муносабатимизга боғлиқ. Ҳамон биз жадал ривожланаётган технологияларга 8 Капица С.П., Курдюмов С.П., Малинецкий Г.Г. Синергетика и прогнозы будущего Изд. 2-ое. М .: Эдиториал УРСС 2001. - Б .3 – 5.

боғлиқ эканмиз, инсоният жамиятидан “пост-инсоният” (кейинги инсоният) жамиятига ўтиш динамикасини яхши англаб етишимиз керак. Айниқса тузоқ қаерда жойлашганини, муқаррар ўлимга олиб бориши мумкин бўлган йўлларни пайқай билишимиз зарур.” 9 Бир неча йиллик тадқиқотлари натижасида А.Чумаков “Глобаллашув ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларнинг, маънавий қадриятлар, дунёқараш йўналишларини универсаллашувига олиб келиши билан бирга, анъанавийлик, ўзига хослик ва маданий хилма-хилликни сақлашни истисно қилмайди” 10 , - деган хулосага келади. Бундай даврда шахс мураккаб ижтимоий муҳит шароитида фаолият кўрсатишга мажбурдир. Инсон яшаётган заминининг, тинч ва барқарор кечираётган ҳаётининг моҳиятини тўла англаши, қадрлаши, яъни ижтимоий муҳитнинг объекти сифатида намоён бўлиши керак. Глобаллашув жараёнининг ҳаётимизга тобора тез ва чуқур кириб келаётганининг асосий сабаблари хусусида Президентимиз И.Каримов таъкидлаганларидек “...шуни объектив тан олиш керак – бугунги кунда ҳар қайси давлатнинг тараққиёти ва равнақи нафақат яқин ва узоқ қўшнилар, балки жаҳон миқёсида бошқа минтақа ва ҳудудлар билан шундай чамбарчас боғланиб бораяптики, бирон мамлакатнинг бу жараёндан четда туриши ижобий натижаларга олиб келмаслигини тушуниш, англаш қийин эмас” 11 . Глобал миқёсдаги муаммолар илмий мунозаралар предмети сифатида XX асрнинг 60-70 йилларида жаҳон ҳамжамиятида жиддий қизиқиш уйғотган. 1930 йилларда Э.Леруа, Тейяр де Шарден ва В.И.Вернадскийларнинг назарияларида инсоният ҳамжамиятнинг глобал моҳияти ва унинг Ердаги яшаш тарихи учун масъулдир, деган фикрлар илгари сурилган. Кейинчалик бу масалага эътибор бир мунча сусайгани ташланади. 1970-80 йилларга келиб мазкур масалага оид тадқиқотлар жонланганлиги бизга маълум. Бугунги кунда глобаллашув жарёнининг 9 Ник Бостром - Ph.D., is Director of Oxford University's new Future of Humanity Institute. Угрозы существованию человечества . Анализ сценариев вымирания. // 2007. http://www.nickbostrom.com/ 10 Чумаков А.Н. Глобализация. Контуры целостного мира. - М., Проспект, 2005.С.259. 11 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – 111 б.

жадаллашуви ўзаро алоқадорлик ва ўзаро таъсир диалектикаси қонунлари асосида илм-фан, маданият тараққиётига таъсир ўтказмоқдаки, бу ўз навбатида ёшлардаги ижтимоий масъуллик жараёни замонавий илм-фан ютуқлари, техника-технология, халқаро ахборот алмашинувининг жадал ривожи билан ўзаро алоқадорликда юзага келади. Ҳозирги кунда “глобалистика” термини замонавий фан тилининг ажралмас қисмидир, аммо унинг маъноси ҳақида ҳануз турлича фикрлар билдирилмоқда. Баъзилар бу янги фан, у ҳали шаклланиш жараёнида, деб айтсалар, бошқалар илмий билиш интеграцияси натижаси, деб билиб, ўзига хос фанлараро тадқиқотлар соҳаси, деб тан олмоқда 12 . Глобаллашув жараёни кучайиб бораётган ҳозирги дунёда давлатнинг рақобат шартларига тез мослашуви унинг муваффақиятли ва барқарор ривожланишининг асосий устунлиги – таълим тизимининг ҳолати билан аниқланадиган, шахсни маънавий ривожлантириш имкониятлари мавжудлиги билан боғлиқ. Давлатнинг бугунги ва истиқболидаги барқарор иқтисодий ўсишини таъминловчи омиллар айнан таълим соҳаси ривожланишига бевосита боғлиқ. Шу сабабли мустақилликнинг илк йиллариданоқ иқтисодиётни тубдан ислоҳ қилиш жараёнида таълим соҳасида жаҳонда муносиб ўринни эгаллашга қаратилган янги узлуксиз таълим тизимини яратиш ва ривожлантириш устувор вазифа сифатида белгиланди. Бу борада алоҳида аҳамият касб этадиган сиёсий глобаллашув давлатларнинг сиёсий тузилишини, халқлар ва минтақалар ўртасидаги сиёсий алоқаларнинг кенгайишини, ўзаро боғлиқлигини ифодалайди ва охир-оқибат, уларнинг унификациялашувига олиб келади. Бунда ўзига хос сиёсий муносабатлар кўламига кўра глобал ва барча давлатларнинг ички тузилиши бир тармоққа уланиб кетиши кузатилади. Бу жараёнда миллий давлатчилик суверенитетига хавф туғдириши мумкин бўлган бир қанча ҳолатлар мавжуд. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: 12 Қаранг: Чумаков А.Н.Философия глобальнқх проблем. - М.: Знание, 1994. С.77-80.

Биринчидан, жаҳон сиёсий саҳнасида трансмиллий корпорациялар, нодавлат ҳамда халқаро ташкилотлар, халқаро капитал каби янги қудратли сиёсий субъектлар шаклланмоқда. Улар сиёсатнинг анъанавий субъекти — миллий давлатчилик суверенитетининг иккинчи даражага тушиб қолишига сабаб бўлмоқда. Иккинчидан, глобаллашув халқаро ҳуқуқ асосларига сезиларли равишда таъсир этяпти. Бу эса давлатларнинг ўз ҳудудида ҳуқуқий суверенитетидан қисман айрилишига олиб келмоқда. Натижада миллий давлатларнинг нафақат ташқи, балки ички сиёсий масалаларини мустақил ечиш имкониятлари чегараланмоқда. Маълум бир давлатнинг ички сиёсатини ташкил этадиган муаммо (ички ихтилоф, сиёсий кураш, сайлов жараёнлари ва бошқалар) бугунги кунга келиб, глобал аҳамият касб этиб бошқа давлатларнинг манфаатларига ҳам дахлдор бўлиб қолмоқда. Учинчидан, кишилар онгида давлатчилик суверенитети асосини ташкил этувчи ҳудудий омил глобаллашув самараси ўлароқ, ўзининг анъанавий аҳамиятини йўқотмоқда ва табиий равишда давлат ҳокимияти мавқеига ҳам путур етмоқда. Бошқача айтганда, миллий чегаралар тобора шаффофлашиб бормоқда. Тўртинчидан, бутун дунё бўйлаб бир қатор ғарб давлатлари раҳнамолигида "демократиялашув" жараёни жадаллашмоқда ва бунинг натижасида айрим давлатларнинг ўзига хос демократик тараққиётига четдан кучли таъсир ўтказиляпти. Яъни, бу жараёндан ўз манфаатлари йўлида фойдаланишга уринаётган глобализм ғояси асосчилари бошқа мамлакатларнинг сиёсий бошқарув тизимини ўз қўлларига олишга уринмоқдалар. Мисол учун, МДҲга аъзо бир қатор давлатларда 2005 йилда юз берган "инқилоблар", сиёсий глобаллашув маҳсули бўлиб, ушбу жараён асоратларининг қанчалар хавфли эканлигидан дарак беради. Ушбу воқеалар шундан далолат берадики, юксак тараққий этган мамлакатлар бошқа давлатларнинг суверенитети ва ички ишларига аралашмаслик принципини пардаланган шаклда бузмоқда. Бунда сиёсий глобаллашув жараёнининг яна

бир маҳсули – нодавлат ташкилотларнинг ресурслари ва нуфузидан ташкилий ниқоб сифатида фойдаланиш дунё бўйлаб кенг тарқалмоқда. Айни шу маънода А.В.Бузгалин “Глобаллашув сиёсатга таъсири кучли бўлиб, ҳавфсизлик ва иқтисод соҳасида давлатларнинг бир-бирига тобелигини кучайтириб, ҳар бирининг жаҳон саҳнасидаги устувор жиҳатларининг чуқур ўзгаришига олиб келади. Ташқи сиёсий воситалар арсеналига бошқача нуқтаи назардан қарашга мажбур қилиб, жаҳон сиёсатининг тадрижийлашиш жараёнининг тезлашиб кетишига олиб келади” 13 , - деб ёзади. Глобаллашув феномени объектив ва очиқ эканлигини ҳисобга олинса унинг турли муқобилларда намоён бўлиши табиий тус олади. Шундай экан глобаллашув жараёнининг бирор-бир аспектини мутлақлаштириб, унга мутлақ ижобий ёки мутлақ салбий жараён сифатида қараш ножоиздир. Ўз навбатида немис социолог олими У.Бек “Шубҳасиз, глобализация энг кўп қўлланилувчи ва энг кўп суистеъмол қилинувчи ва энг кам ўрганилган, эҳтимол тушунарсиз мавҳум, сиёсий жиҳатдан самарали сўздир (баҳс- мунозарада кучли қурол, шиор)” 14 , - деб ёзади. Глобаллашув жараёнида ахборот олишнинг тезлашуви, шунингдек, интернет орқали узатиладиган турли янгиликларни ижобий ва салбий жиҳатларини таҳлил қилиш масалаларини эътибордан четда қолдирмасликни тақозо этади. Масалан, глобаллашув ҳақида 1998 йилда Нобел мукофотини олган Португалиялик ёзувчи Ж.Сарамагу: “Мен антиглобалистик ҳаракатлар тарафдориман. Чунки менга ҳозир сайёрамизда кескин тезликда шаклланаётган тартиб, низом ёқмайди” - деган бўлса, Ж.Сорос “глобаллашувнинг шунча камчиликларига қарамай, мен унинг рашкчи тарафдориман. Мен уни қўллаб-қувватлашим сабаби нафақат у берадиган қўшимча бойликлар, балки у одамларга бериши мумкин бўлган эркинлик сабабли ҳамдир” 15 , - деб ёзади. 13 Қаранг: Бузгалин А.В. Альтерглобализм: к теории феномена// Наука. Общество.Человек. - М., 2004. 14 Бек У.Что такое глобализация? М., 2001.Б.40. 15 Сарамагу Ж. Почему я поддерживаю антиглобалистов//Росси в глобальной политике. 2003.№1.С.176. Сорос Дж. О глобализации.М., 2002.С.22.

Умуман олганда, глобаллашув мураккаб ва серқирра жараён бўлиб, уни турли мамлакатлар ҳаётига ўтказаётган таъсири ҳам турлича. Бу ҳол дунё мамлакатларининг иқтисодий, маънавий салоҳиятлари ва сиёсати қандай экани билан боғлиқ. Дунёда юз бераётган шиддатли жараёнларнинг ҳар бир мамлакатга ўтказаётган салбий таъсирини камайтириш ва ижобий таъсирини кучайтириш, давлатлар келажагини белгилаб берувчи асосий омил булиб қолмоқда. Глобаллашувнинг асосий кўринишлари, тенденциялари ва оқибатлари теварагидаги мунозаралар сўнги йилларда нафақат жонланди, балки қизғин тус олмоқда. Бугун нафақат бир давлатда, балки бутун дунёда бир-бирига қарши кураш олиб бораётган "глобалистлар" ва "анти глобалистлар"га ажралди. Айрим олимлар глобализацияни фаровон турмуш, танлаш ҳуқуқи ва янада кўпрок эркинлик, яъни кўчиб юриш, тўлиқ ахборот олиш, кўпроқ хақ тўланадиган жойда ишлаш, энг яхши университетларда таълим олиш эркинлиги билан боғласалар, бошқалар учун эса глобаллашув инсониятга таҳдид солувчи, глобал исиш, атроф муҳитнинг ифлосланиши, назоратсиз миграция омилларининг вужудга келиши, ишсизларнинг кўпайиши, анъанавий қадриятларга путур етиши каби муаммоларни туғдирувчи жараён сифатида баҳоламоқдалар. Бизнинг назаримизда, г лобаллашув, энг аввало, тараққиёт суръатларининг тезлашуви орқали бутун инсоният ялпи Ер шари тақдирини бирлаштираётган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маънавий- ахлоқий, маданий-руҳий ҳодиса сифатида ўзини намоён этаётган бир пайтда, унинг яхлит моҳиятининг ижтимоий-фалсафий жиҳатдан тадқиқ этишни тақозо этмоқда. Айни шу нуқтаи-назардан қараганда, г лобаллашув одамлар орасида маълум бир универсал ва умумҳажмли алоқани ўрнатишни назарда тутади. Глобаллашув тушунчаси унинг маъно мазмуни ва инсоният тараққиётдаги ўрни масаласига қизиқиш ортиб бормоқда. Глобаллашув жараёни ер юзидаги мамлакат ва халқларни шу даражада узвий боғлаб қўймоқдаки бу ни башарият тарихида шу пайтга қадар ҳеч қайси восита

амалга ошира олмаган. Бу жараён шунчалик кучайиб бормоқдаки ҳозирданоқ дунёнинг бирон бир ҳудуди унинг таъсиридан ҳали қолаётгани йўқ. Ўтган асрнинг охирларида пайдо бўлган глобаллашув атамаси жаҳон мамлакатлари иқтисодий ва маънавий ҳаётининг ялпи умумлашиб бораётганини ифода этар эди. Глобаллашув шундай жараённи ундан четга тураман деган мамлакатлар унинг таъсирига кўпроқ учраб қолиши мумкин. Бундай ғайри ихтиёрий таъсир эса кўпинча салбий оқибатларга олиб келмоқда. Мустақиллик даврида мамлакатларимиз олимлари ўтказган ва ўтказаётган тадқиқотлар таҳлили бу соҳадаги ишлар эндигина бошланаётганидан дарак беради. Глобаллашувга берилган таърифлар жуда кўп лекин унинг хусусиятларини тўлароқ қамраб олагани, бизнингча француз тадқиқотчиси Б. Банди берган таърифдир. Унга глобаллашув жараёнининг уч ўлчовли эканига урғу берилади. 1. Глбаллашув — муттасил давом этадиган тарихий жараён. 2. Глобаллашув — жаҳоннинг гомоголлашуви ва универсаллашуви жараёни 3. Глобаллашув — миллий чегараларнинг ювилиб кетиш жараёни. Бу таърифга келтирилган глобаллашув ўлчовларининг ҳар ўлчашга нисбатан ҳам муайян эърозлар билдириши мумкин. Лекин жаҳонда юз бераётган жараёнларни кузатсак уларнинг ҳар ўлчови ҳам унда мавжуд эканини кўрамиз. Глобаллашув тарафдорлари глобалистлар деб аталади. Улар орасида давлат арбоблари сиёсатдонлар, саноатчи ва бизнесменлар кўпроқ учрайди. Россияда бўлиб ўтган Аксилглобаллашув секторлари анжуманидаги маърузаси А. Паршовил фикрича глобаллашувнниг асосий мазмуни бошқа мамлакатларга ишлаб чиқарилган. Ўтган асрнинг охирларида пайдо бўлган "глобаллашув" атамаси жаҳон мамлакатлари иқтисодий ва молиявий ҳаётининг ялпи умумлашиб бораётганини ифода этар эди. Бугунги кунга келиб эса у кенг қамровли тушунчага айланди. У давлатлар ва халқлар ҳаётининг барча соҳаларида

ялпи умумлашув жараёнини англатмоқда. Гарчанд глобаллашув жараёни бирданига пайдо бўлиб қолмаган, балки инсон яралган пайтдан бошлаб содда ва табиий шаклда давом этиб келган бўлсада, ҳозирги вактда инсоннинг ўз манфаатлари йўлида табиий ривожланиш жараёнига зўравонларча аралашуви натижасида шиддатли равишда тезлашиб кетди. Албатта, бир томондан қараганда, бу жараённинг ижобий жиҳатлари ҳам йўқ эмас. Чунончи, кўпгина мамлакатларга фан-техника, технология ютукларининг жадал кириб келиши глобаллашув туфайли. Бу эса уларнинг иқтисодий ҳаёти ривожига, халқлар турмуш даражасининг ортишига ижобий таъсир кўрсатмоқда. Шу тариқа башариятнинг умумий интеллектуал сало- ҳияти юксалишига ёрдам бермокда. Иккинчи томондан, глобаллашувнинг салбий оқибатлари ҳам кўзга яққол ташланмоқда. Жумладан, ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасида иктисодий тафовутларнинг кучайиши, айниқса, замонавий телекоммуникация, компь ютер, интернет воситалари оркали бирон бир ҳудудга хос миллий-маьнавий қадриятларни ўзга халкларга сингдириш ва шу йўл билан жаҳонда нафақат иктисодий, балки миллий- маънавий ҳукмронликни ўрнатишга уриниш ҳоллари ҳам кузатилмоқда. Бу жараён XXI асрга келиб XX асрдагига Караганда ҳам кенг қамров касб этди, таъсир имкониятинм оширди, энг ёмони, кўпгина ривожланган мамлакатлар жаҳонда иқтисодий интеграцияни кучайтириш, фан-техника, технология, таълим соҳасида ривожланаётган мамлакатларга ёрдам бериш, демократик қадриятларни кенг ёйиш баҳонасида миллий-маънавий таъсир ўтказишга ҳаракат қилмокда. Шу жиҳатдан қараганда, глобаллашув жараёни эндигина ривожланиш йўлига кирган ёки ривожланаётган мамлакатлардан кўра юксак тараққий этган давлатлар манфаати учун кўпроқ хизмат қилмоқда. Қудратли давлатлар, улкан имкониятларига таянган ҳолда, кам тарақкий қилган мамлакатларнинг моддий ресурсларини ўзлаштирмокда, бозорларини эгалламокда. Бу эса иктисодий заиф мамлакатларнинг тараққиёт борасида мустақил йўл тутиш имкониятларини чеклаб кўяётир. Чунки ишлаб

чиқаришни ташкил килиш ва амалга ошириш учун зарур техника, технология ҳамда илмий ишланмалар ривожланаётган мамлакатларнинг ўзида тайёрланмай, четдан олиб келинмоқда. Шу тариқа ривожланаётган мамлакатлар юксак тараққий этган мамлакатларга боғланиб қолишга, J яна ҳам аниқроғи, қарамликка маҳкум бўлаётир. Бошқача айтганда, глобаллашув босқинчиликнинг янги бир шаклини бошлаб бермокда. Ҳозирги кунда дунёда илдам қадамлар билан ўзгариб бораётган, тобора инсоният оламини ўз домига тортиб ва уларнинг ҳаётига чуқурроқ кириб, миллий маданияти ва маънавиятига таъсир этаётган глобаллашув жараёни юз бермоқда. Бу жараён натижасида эса, турли цивилизациялар, маданиятлар тўқнашуви содир бўлиб, бир қанча муаммоларни келтириб чиқариши оқибатида миллатлар маънавиятига таҳдидлар солишига сабаб бўлмоқда. Бу жараённи ижобий ва салбий моҳиятини теранг англаган Президентимиз Ислом Каримов муаллифлиги асосида жорий йилда “Маънавият” нашриёти томонидан чоп этилган “Юксак маънавият-енгилмас куч” номли асарларининг учинчи бобида “глобаллашув жараёнлари ва маънавий таҳдидлар” мисолида алоҳида тўхталиб ўтганлар. Президентимиз ушбу асарда глобаллашув феномени ҳақида қуйидагича ёндашиб, “бу жараён мутлақо янгича маъно-мазмундаги хўжалик, ижтимоий-сиёсий, табиий- биологик глобал муҳитнинг шаклланишини ва шу билан бирга, мавжуд миллий ва минтақавий муаммоларнинг жаҳон миқёсидаги муаммоларга айланиб боришини ифода этмоқда” 16 каби ўз фикрларни билдириб, масалани моҳиятини тўлароқ очиб берганлар. Келинг, шу ўринда глобаллашув сўзи ўзи нима эканлиги, тўғрироғи туб луғавий маъносини аниқлаб олсак, “Глобал” атамаси француз тилида global-“умумий”, лотин тилида globus-“шар” деган маъноларни англатади. Яъни, глобаллашув “ҳаммасини тўлиқ қамраб олувчи” атама сифатида шарҳланиши мумкин. Глобал муаммоларнинг пайдо бўлиши глобаллашув концепцияларининг шаклланишига олиб келди. Ҳатто бу жараён натижасида умуминсоний муаммоларни ўргатувчи фан- 16 Каримов И. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Тошкент.: Маънавият, 2008 йил. 111 бет.

глобаллашув ( global studies ) вужудга келди. Бу фан марказида экологик, иқтисодий, ижтимоий, сиёсий муаммолар туради. “Глобаллашув жараёнининг яна бир ўзига хос жиҳати шундан иборатки, ҳозирги шароитда у мафкуравий таъсир ўтказишнинг ниҳоятда ўткир қуролига айланиб, ҳар хил сиёсий кучлар ва марказларнинг манфаатларига хизмат қилаётганини соғлом фикрлайдиган ҳар қандай одам, албатта, кузатиши муқаррар” 17 . Шундай бўлса ҳам, глобаллашув жараёни таъсири остида бу иммунни юзага чиқаришда ҳар бир давлатнинг миллий ғоя ва мафкураси алоҳида аҳамиятга эга. Албатта, бунда, мафкура негизи ватанга муҳаббат, садоқат, ишонч туйғуларига йўғрилган бўлиб, аждодларнинг асрий орзуси бўлган тинчлик ва осойишталик, уни асраб-авайлаш, мустаҳкамлаш ҳамда асрлар оша давом этиб келаётган урф-одатларимиз, қадриятларимиз, анъаналаримизни келажак авлодларигача етиб боришини таъминлаш, мақсадига қурилган бўлгандагина, мафкуравий иммунитет юзага чиқади. Қўшимча ва тушунтирувчи матнлар 17 Ислом Каримов. Юксак маънавият-енгилмас куч. Тошкент “Маънавият”, 2008 йил. 113 бет. Муаммоларнинг турли даражалари Маҳаллий муаммолар Минтақавий муаммоларХусусий муаммолар Г лобал муаммолар Миллий муаммолар

Биринчи ва Иккинчи жаҳон урушлари оралиғидаги даврда глобаллашув жараёнлари О ммавий маданият, аввало кино, мусиқа, адабиёт, кенг истеъмол моллари ишлаб чиқариш соҳасида фаол ривожлана бошлаши М акон ва вақтни илк бор инсоннинг кундалик ҳаёти кўрсаткичларига қадар узил-кесил «қисқартирган» ҳаво кемаларида қитъалараро қўнмай, тўғри учиб ўтишларБ иосферага антропоген таъсирнинг кучайиши ва инсоннинг реал «геологик куч»га айланиши Т елевизорнинг ихтиро этилиши. Вақт ўтиши билан у оммавий маданиятнинг асосий тарғиботчисига ва глобаллашув рамзига айланиши

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Асарлар 1-20-жилдлар. –Т.: Ўзбекистон, 1996-2012 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008 3. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шаротида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Тошкент: Ўзбекистон, 2009. – 56 б. 4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Ўзбекистон,1998. 5. Жўраев Н. Тарих фалсафасининг назарий асослари. -Т.: Маънавият, 2008. 6. Глобалистика международ ный междисциплинарный энциклопедический словарь. –Москва-Санкт-Петербург-Нью-Йорк.: 2006. 7. Баходир Зокир. Глобаллашув зиддиятлари. // Тафаккур, 2004, 1-сон

O'xshashlar

Социология фанининг назарий асослари

Социология фан сифатида унинг назарий асослари

“Табиатдан фойдаланиш иктисодиёти” фанининг илмий-назарий асослари

Фан ва таълимнинг глобаллашуви

Сиёсий институтларнинг глобаллашуви