Рангтасвир асарларининг консервацияси ва реставрацияси - San'at - Referatlar

Рангтасвир асарларининг консервацияси ва реставрацияси

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.271484375 KB

Ko'chirib olish

Рангтасвир асарларининг консервацияси ва реставрацияси Картинанинг техник ашёлари (материаллари) унинг сақланишида катта роль ўйнайди. Бундай материаллар талайгина. Асарнинг ашёларига салбий таъсир ўтказадиган омиллар: ҳарорат, намлик, уларнинг ўзаро ўзгариб туриши, ёруғлик, микро ва макроорганизмлар, турли зарарли газлар, механик таъсирлардан иборат. Ҳарорат ва намликнинг тасвирий санъат асарига салбий ва ижобий таъсири жуда муҳим аҳамиятга эга. Конрадо Риччи ўзининг китобида шундай дейди: “1886 йили Сан Джакомо ертўласини очишганида, унда намлик ва коронғуликда ажойиб усулда консервация қилиниб сақланган XIII – XIV асрларда ишланган фреска асарлари топилди. Ташқарига олиб чиқилганда, бир ҳафтанинг ичида ёруғлик ва илиқ ҳароратда нобуд бўлди”. Доктор Гельмут Риннебахнинг ёзишича, қаттиқ қахратон қишнинг совуқ ҳарорати таъсири натижасида Вена тасвирий санъат галереясининг олтмишга яқин қимматбаҳо тасвирий санъат асарларини консервация ва реставрация қилинишига тўғри келинди. Кўриб чиқиш мумкинки, асарнинг ҳар қисмларга ҳарорат турлича таъсир ўтказган. Қадимги тасвирий санъат асарларининг баъзилари, асосан иконалар ёғочга ишланган. Ёғочга ҳам ҳарорат ва намликнинг кескин ўзгариши кучли таъсир кўрсатади. У намликдан шишиб, ўз ҳажмини катталаштиради. Тез чирий бошлайди. Агар намликни аста-секин камайтирилса, ёғоч аста секин асл қиёфасига қайтади. Агар ҳарорат бирданига ўзгартирилса у дарров деформация бўлиб, ёриқлар ҳосил бўлишига олиб келади. Намлик кўтарилганда, меъёрдан ошганда, микроорганизмлар пайдо бўлиб, чириб емирила бошлайди. Ёғочни намликдан сақлаш ўзи бир консервациялаш, ундан ташқари косервациялашнинг яна бир усули, таркибига нефть, совун, алиф,

терпенилар, сақич (смола), мум (воск), казеин препаратлари қўшилган киёвий аралашмалар сингдирилади. Меъёрдан ташқари қуруқлик ҳам материалнинг бузилишига, юмшоқлигини йуқотишига олиб келади. Намликдан елимнинг кўчиб кетгани каби, қуруқ ҳавода ҳам ҳудди шундай таъсир қилади ва ўзини ёпишқоқлик ҳусусиятини йўқотади. Ҳарорат ва намликнинг кескин ўзгариши матога ҳам жиддий зарар етказади. Ҳароратнинг ўзгариб туриши, холстни ҳолатига ҳам таъсир қилади. Мато қискариши, бўшашиши мумкин, бунинг ҳаммасига ташқи таъсир сабабчидир. 1935 йилда Третьяков галереясининг иситиш қурилмасида содир бўлган ҳалокатда кўплаб тасвирий санъат асарлари шикастланган. Дастгоҳли рангтасвир асарларга асос бўлиб, ёғоч подрамника мато, картон, қоғоз ва кам учрайдиган ҳолларда тош, металл, фанер хизмат қилади. Ёғочга чизилган асарларни Қадимги Миср, Қадимги Юнонистон, Қадимги Рим тасвирий санъатида учратиш мумкин. Илк феодализм давридан бошлаб маҳобатли суръатлар билан бир қаторда ёғочга ишланган иконалар ҳам кенг тарқалади. Қадимги Византияда бунинг учун асосан чинор ва қарағайларнинг айрим турлари ишлатилган. Россияда жока, липа дарахтлари, Италияда ёнғоқ, каштан мажнунтол, Францияда эман, немислар эса арча, карагай дарахтларини ишлатишган. Кейинчалик эса, экзотик турдаги масалан, қизил дарахт ва бошқа дарахт турларидан фойдалана бошланган. Ҳарорат ва намлик таъсиридан ёғочнинг ҳусусияти ўзгаради. Музей шароитида консервация қилиш мақсадга мувофиқ масалалардан саналади. Чунки, қадимий тасвирий санъат асарларини реставрация қилишдан кўра уни консервация қилиш қулайроқ ҳисобланади. Бадиий музейларда, Тасвирий санъат галереяларида кўплаб консервация қилинган асарларни учратиш мумкин. Мойбўёқли санъат асарининг асоси мато, грунт, мойбўёқ, лак ҳисобланади. Матони консервация қилиш–матонинг бузилишида унинг таранглиги ва мустаҳкамлигига эътибор бериш керак. Булар матонинг кимёвий таркиби ўзгариши таъсирида емирилган бўлиши мумкин. Бу жараён

мой ёки скипидар сингдирилганида тезлашади. Намликнинг юқори бўлиши ёки жуда ҳам қуруқ бўлиши, қуёш нурининг тўғридан – тўғри ҳимоясиз тушиши натижасида матонинг эскириши, емирилиши, асл ҳолини йўқотиши тезлашади ва синувчан, эгилувчан бўлиб қолади, натижада қийшаяди, эгриланади. Таранглигини йўқотмаган матони консервациялаш анча осон кечади. Эскироқ матолар яъни (эски асарлар) узоқ вақт эгри ҳолатда турганлиги сабаб, уларни тўғирлаш анча мураккаб кечади. Асарнинг яна бир нозик жойи, бу унинг чет қисмларидир. Музей ҳодимлари асарни бир жойдан иккинча жойга кўтариб кўчирганларида, подрамникларини алмаштириб мих қоқилганда зарар етади. Консервация қилишда асар таъмирланмайди, балки қандай таъмирталаб ҳолатга келган бўлса, уни шу ҳолича кимёвий усулда сақлаб қолинади. Асоси қоғоздан ташкил топган картон осонгина шикастланади. Шунинг учун асоси қоғоз бўлган рангтасвир санъат асарлари кам учрайди. Одатда бундай материалларда этюдлар, эскизлар ва айрим ҳолларда кам учрайдиган катта картиналар яратилади. Картонга сувбўёқ, (рангтасвир асари бўладиган бўлса, махсус грунтланган картонга мойбўёқ, рангли қаламлар), графика асарлари ишланади. Вақт ва макон албатта бу материалга ўз таъсирини ўтказмай қолмайди. Ҳаддан ортиқ нам ҳаво ёки меъёридан кўп қуруқ ҳаво материални яроқсиз ҳолатга келтиради. Бундай материал камдан-кам ҳолларда рамкага тортиб ишланади. Картон ва қоғозга ишланган суратлар бузилишининг сабаблари механик тартибда бўлиши мумкин. Оқибатда сурат ёрилиши, тирналиши, тешилиши, ойнали рамка ичида бўлмаса турли зараркунанда ҳайвон ва ҳашорат томонидан зарар етиши, моғорлаши, йиртилиши, бактерияларнинг ўтириб қолиши натижасида рангларининг бузилиши, ҳиралашишига олиб келади. Қоғоз материалларни ҳам музей шароитида реставрациялаш ва консервациялаш усули ҳам мавжуд. Металл ва пластик материаллардан рассомлар камдан кам ҳолларда фойдаланишган. Улар ичида кўп учрайдигани мис доска бўлиб, унга асосан ўйиб асарлар ишланади. Халқ амалий санъат тилида айтадиган бўлсак,

мисгарлик дейилади. Ушбу металлдан санъат борасида фойдаланиш XVI - XVIII Шарқда русум бўлган. XVIII аср бошларида Россияда ҳам ушбу санъат турларидан фойдаланила бошлаганлар. Одатда улар кичик ҳажмдаги асарлар бўлган. Металлннинг устки қопламига бўёқ оқиб тушмаслиги, чапланиб кетмаслиги учун уни ушлаб турувчи тўрсимон чизиқлар тортилган. Металл асарлар нафакат мисдан, балки алюминий, темир, бронза, латунлар ҳам ишлатилиб келинган. Уларни консервациялаш усуллари мавжуд бўлиб, уни музейда сақлаш ва реставрациялаш усталари амалга оширадилар. XX аср бошларида елимланган фанера картина учун асос қилиб олина бошлайди. Унда кўпроқ кичик ҳажмдаги эскизлар, этюдлар ишланган. Лекин катта картиналар кам учраб туради. Масалан, Б.Н.Яковлевнинг “Транспорт йўлга қўйилаяпти” асари фанерага ишланган. Фанера механик таъсирларда, физик жараёнларда осонгина емирилади. Унда кўпроқ урилган, эзилган, михлар туфайли зарар етган жойларни учратиш мумкин. Ҳар қандай ёғоч каби фанера ҳам моғорлаши мумкин, ўзини табиий рангини, сифатини йўқотади. Сув тегиши натижасида қавариб, бўртиб чиқиб ёрилиши мумкин. Фанерани реставрация қилиш анча мушкул вазифа ҳисобланади, шунинг учун консервация қилиш мақсадга мувофиқдир. Консервация қилинганда, фақатгина ёғоч учун ишлатилатиладиган елимдан фойдаланилади. Мойбўёққа мўлжалланган мато ёғоч подрамникка таранг тортилиб, унинг устига елим, эмулцияли аралашмасидан ва мойбўёқли массани суртиб қотирилади. Жараён бир неча мартта такрорланади. Бўёқ ва бўёқ қатламининг бузилиши. Бўёқ ва бўёқ қатламининг бузилиши бир - бири билан боғлиқ нарсалардир. Шунинг учун буларни ажралган ҳолда кўриб чиқиш мумкин эмас. Кўпроқ ҳолларда асос ва бўёқ таркиблари бир – бирига мос тушмаслиги мумкин ёки бўёқ таркибининг унчалик юмшоқ ва майин бўлмаслигидан бўлиши ҳам мумкин. Чунки эскирган бўёқлар кўп ҳолларда ўз ҳусусиятини йўкотади. Бўёқнинг ёмонлиги салбий ҳолатларни келтириб чикаради. Булар оқ пигментлардан ёки борнинг кўп қўшилиши натижасида бўёқ тўкилувчан бўлади.

Намгарчилик оқибатида ҳам бўёқ қатлами ёрилади. Бўёқ қатламида пайдо бўладиган, яъни эскириш ва бошқа табиий сабабларга таъсирида, кракелюрлар (кўпорилиб қолган ерлар) пайдо бўлади. Суръатни ҳарактерига кўра, кракелюрлар турли тоифаларга бўлинади. Масалан, тўрсимон (ўргамчак уясимон), параллел, новдасимон ёки аксинча шарсимон. Улар картинани яратилиши, ёшини аниқлаб беради. Кракелюрларни ўрганиш, ХIX аср охирларида кимёгар олим С. Петрушовский томонидан кракюралар босим остида, яъни бўёқ қуриганида ҳажми жиҳатидан кичрайиши, микдори ўзгариши натижасида ёрилади деб таъкидланган. Кейинчалик бошқа тадқиқотчилар томонидан кракелюралар суратнинг нотўғри грунтлаш ва ишлаш жараёнида хатоликка йўл қўйилганлиги оқибатида содир бўлиши мумкинлиги исботланган. Кракелюралар уч турларга; илк, устма-уст тушган, механик турларига бўлинади. Консервациялаш масаласига келадиган бўлсак бўёқ қатламини емирилишини олдини олиб бор, елим ёрдамида тўкилган жойларини ёпиштириб, емирилиш жараёни тўхтатиб қўйилади. Бўёқ қатлами ранг берувчи модда (пигмент) ва бирикмалардан иборатдир. Пигментларни табиий ва сунъий, минерал ва органик турларга ажралади. Табиий бўёқларга ўзига ҳос рангга эга бўлган гил ва тошлар киради. Масалан, қизил, сариқ, кулранг ва охра, яшил каби тупроқ, сиена, умбра, табиий киновар, гематит, бўр, малахитлар ҳам табиий бўёқлар тоифасига киради. Сунъий бўёқлар тоифасига ноорганик моддаларнинг кимёвий моддалардан ташкил топган бўёқлар киради. Уларни консервация қилиш, яъни табиий бўёқларни табиий воситалар ёрдамида, сунъий воситалардан ташкил топган бўёқлар сунъий материаллардан фойдаланиб, консервация қилинади. Бўёқ қатламини емирилишини олдини олиб, бор, елим ёрдамида тўкилган жойларини ёпиштирилиб, емирилиш жараёни тўхтатиб қўйилади. Рассомликда лак деб аталадиган суюқ ҳолда суртиладиган ва картинада қотиб, қуриб қоладиган рангсиз моддага айтилади. Лак, қуриганидан кейин жило бериб ялтираб турадиган рангсиз кимёвий суюқлиқ ёрдамида

суюлтирилган воситадир. Одатда, темпера ёки мойбўёқ билан ишланган дастгоҳли асар лак билан қопланади. Лак билан қоплашдан мақсад, картинани зарарли ташқи омиллардан сақлаб туришдир. Масалан, темпера билан ишланган иконалар лак билан қопланганда, уларга намлик ва қуруқ обҳаво унчалик таъсир қилмайди. Миниатюра асрлари учун гоҳида вақтинчалик чора сифатида, дастгоҳли асарлар учун лак ўрнида ҳар хил елимлар, тухумнинг оқи ишлатилган. Лак қуриганидан кейин рангсиз плиёнка қатламини ҳосил қилади. Бу ҳусусиятга қуриб қоладиган мойлардан алиф эгадир. Рассомлик лаки деб тор маънода эфир мойларида ёки спиртда эритилган сақич (смола) тушунилади. Лак қопламаси фақатгина суръатга жило бериб, рангнинг бойлигини ифодалаб қолмай бўёқ қатламларини чангдан, қуёш нуридан, турли зарарли газлардан, ташқи атмосферанинг салбий иллатларидан ҳимоялаб туради. Лак қопламасининг шикастланиши бўёқ қатламининг бузилишига қараганда камроқ йўқотиш ҳисобланади. Чунки, лакни деярли кўчириб, янгилаб туриш мумкин. Лекин, бир тарафдан лак бўёқ қатлами билан шундай боғлиқки, унинг бузилиши асарнинг сақланишида акс этади. Йиллар ўтиши билан лак қопламаси эскиради ва ўз-ўзидан тўкилувчан бўлиб қолади. Сарғайиб, қорайиб, озми-кўпми асарнинг жилосига таъсир кўрсатади. Бундай ўзгаришлар кимёвий жараёнлар оксидланиш таъсирида қуёш нурлари таъсирида содир бўлади. Лакнинг сарғайиши ёки қорайиш даражаси унинг табиий таркибига боғлиқ Канифоль лаки қиска муддатда тўқ жигарранг тус олади. Дамлара лаки бошқаларга қараганда камроқ ўзгаради. Лакнинг қорайиши, айниқса очиқ рангларда, масалан мовий осмон тасвирида яққол сезилади. Агар лак қатлами бир текис қалинликда бўлмаса, у жудаям кўзга нохуш бўлиб кўринади. Лак вақт ўтиши билан ўзининг тиниклигини йўқотиб боради. Баъзи ҳолларда оқариб бориши ҳам мумкин. Лакланган асарни ҳам кимёвий йўл билан консервация қилиш ишлари олиб борилади. Асарни сақлаш тартиб қоидалари олимлар томонидан тадқиқ этилиб, илмий ишлаб чиқилган. Тасвирий санъат ва галереяларда кўплаб асарларни

ўзига яраша тартиб қоидалари мавжуд. Тасвирий санъат, халқ амалий санъати ва меъморлик санъат асарлари, ҳайкалтарошлик санъат асарлари сақлаш системаси кўп йиллик тажрибалар асосида шаклланиб келган. Асарнинг бузилига бош сабаб ташқи иқлим, об-ҳаво, меъморий ёдгорлик асарларининг бузилишини кузатадиган бўлсак, ўта жазирама иссиқ ёки қаҳратон совуқ ҳаво, тинимсиз ёғингарчилик обидани буткул яроқсиз ҳолга келтиради. Тасвирий санъат асарларини нормал ҳолатда сақланса, албатта асл ҳолидан ўзгариш натижаси камроқ сезилади. Турли вазиятдаги об-ҳаво, мойбўёққа ҳам салбий таъсир ўтказади. Табиат албатта, ўз таъсирини ҳамма нарсага ўтказади. Асар табиий ёрилиши, синиши, кўчиши, қўпорилиши, ҳиралашиши мумкин. Бундай ҳолларда асарлар консервацияланади ёки реставрацияланади. Табиатнинг табиий кучига ишониб бўлмайди. Асар ишланган материаллар (ашёлар масалан, мато қоғоз, деворий суръатлар) табиий иқлимдан у ёқда турсин, хатто тош ва марамар, гранитга ишланган суратлар ҳам қаттиқ зарар кўради. Аммо у материалларни ҳам консервация ва реставрация қилиш мумкин. Археологик изланишлар натижасида, Мисрда топилган деворий суръатларда турли ҳил материалларга ишланган, асарларни пластик қурилмалари, унинг композицион жойлашувини кузатадиган бўлсак, кишини лол қолдирадиган даражада бажарилганлигига иқрор бўламиз. Ушбу асалар ёғочга (утварь), матога (свитка) ва папирус қоғзларига ишланган. Юқорида кўрсатиб ўтилган материалларга ишланган асарлар мойбўёқда ишланган суратларга нисбатан бошқачароқ консервацияланади. Албатта бу иш текширув натижалари остида обдон ўрганилганидан кейин амалга оширилади. Консервациялаш жараёни кўпинча кимёвий воситаларидан фойдаланиб амалга ошлирилади. Мана шу ашёларга ишланган асарлар, неча асрлар мобайнида сақланиб келганлигига сабаб, турли асрларда турли реставратор ва консерватор усталар томонидан консервация ва реставрация қилиниб, авлодма-авлод етказиб келинаёнгани муҳим аҳамият касб этади. Аммо

асрлар фақатгина ташқи ҳарорат таъсиридагина эмас, балки турли хил микроорганизмлардан, зараркунандалардан ҳам зарар кўриши мумкин. Аммо уларни бартараф этмасдан туриб, консервациялаш ёки реставрациялаш мумкин эмас. Чунки агар зарарли микроларни, зарарли ҳашоратларни бартараф этмаса, атрофга янада заҳарли моддалар тарқалиб, инфекцияли касалликлар келиб чиқиши мумкин. Шунинг учун, ишни бошлашдан аввал, уни обдон дизенфекциялаш мақсадга мувоффикдир. Масалан, нафақат тасвирий санъат асарлари, балки кўп асрлик халқ амалий санъат асарлари (ёғоч ўймакорлик устунлари, эшиклари, каштачилик, заргарлик, зардўзлик, мисгарлик, тоштарошлик), тасвирий санъат асарларидан ёғочга ишланган иконалар, турли матоларга ишланган асарларни ҳам реставрациялаш ва консервациялаш жараёнидан аввал, албатта дизенфекцияланади. Табиатда ҳамма нарсани кемирувчи зараркунандалар вақт ўтган сари емириб боради. Музей фондларда сақланаётган, кўргазмаларга қўйилаётган асарларнинг аҳволи, шунингдек, кейинги ҳаёти реставрация ишлари қандай йўлга қўйилганлигига боғлиқ. Шунинг учун ҳар бир музейдаги реставрация устахоналарининг бинолари, жиҳозлари ва реставраторларнинг меҳнат шароитлари музей раҳбариятининг алоҳида ғамҳўрлиги ва назорати остида бўлиши керак. Реставрация – фан ва техника каби юксак бир санъатдир. Реставрациянинг техник жараёнлари, энг оддий даражадан то мураккаб даражалари кўплаб адабиётларда ифода этилган. Масалан, Е.Кудрявцев матони подрамникга таранг тортиш усуллари ва бу усулни қанчалик муҳимлигини, елимлаш (елимни тайёрлаш технологиясининг босқичлари), чанг, аралашган асарни тозалаш усуллари, қандай кимёвий воситалардан фойдаланиш усуллари, синган, кўчган, ёрилган, тирналган қисмларни қайта тиклаш ҳақида кенг маълумот бериб, реставрациянинг кейинги босқичлари яъни, рангтасвир асарларини мойбўёқ ёрдамида асл ҳолига келтириб, оҳирги босқич, лаклаш ва асарни ўзининг подрамниги, рамкасига қайта жойлаштириб осиб қуйишни таъкидлаган. Турли даврларда ишланган санъат

асарларини асрашга доир бир неча фойдали маслаҳатлар, жумладан замонавий технологиялар билан бир қаторда Шарқий Европа музейларида илк Уйғониш даврларидан сақланиб келинаётган рангтасвир асарлари, уларни қадимий табиий усуллардан фойдаланиб реставрация қилиш, шу билан биргаликда рангтасвир асарларни ташқи таъсир, об–ҳаво, қуруқ ва намлик даражаси (18 / 22 даража мўътадил)дан паст ёки акс ҳолда юқори иқлим, турли зараркунанда ҳашорат, моғор ва замбуруғ бактериялардан ҳимоя қилиш усуллари ҳақида кенг тўхталиб ўтган. Ундан ташқари музей реставрация устахоналари жиҳозлари, улардан қандай фойдаланиш усуллари, табиий ва кимёвий воситалардан реставрацияда фойдаланиш усуллари ҳақида батафсил тўхталиб ўтган. Унинг асари моҳиятига кўра, дунё миқиёсидаги ягона адабиёт ҳисобланади. Ўзўзидан маълумки, реставратция тажрибаларидан беҳабар одам ёки асар яратувчи ижодкор, рассом ёки бошқа одамга реставрация қилиш вазифасини уддалай олмайди. Муаллиф кўп маротаба таъкидлайдики, “Реставрация ва консервациялаш бу оддийгина асарни асл ҳолида консервация қилиш асарни фақатгина асл ҳолатига келтириш эмас, балки у катта билим, малака ва тажрибани ўзида акс эттиради”. Реставрация – тузатиш, янгилаш қадимда профессионал тасвирий санъат яралиши билан пайдо бўлган. Реставратор рассомлар ва санъатшунос олимлар тасвирий санъат асарларини реставрация қилиш ва буёқ қатламини бошқа янги мато устига кўчириш услубларини ишлаб чиқишган. Россиядаги Реставрация илмийтадқиқот институти музей ва галереяларда сақланаётган тасвирий санъат асарларини таъмирлаш маркази ҳисобланади. У ерда реставрация услубларини турли ҳиллари мавжуд. Тасвирий санъат асарлари реставрация қилиш жараёни жуда қийин кечади. Ҳаммасидан ҳам грунт қисмини тозалаш жуда машаққатли иш. Асарнинг асосий қисми грунт ҳисобланса, мойбўёқ устма-уст қўйилади мойбўёқ грунт қисми билан бирикиб кетган бўлса ҳам, вақт ва макон таъсирида кўчиши мумкин. Шунинг учун уни қириб олиш жуда мураккаб. Нозик иш бўлгани учун уни авайлаб текис жойга (мармар

текисликка) тўшалади. Ўткир пичоқча ёрдамида бўёқ қисмига зарар етказмай грунт қисми тозаланади. Буёқ қатлами ва грунтни маҳаллий мустаҳкамлаш. Агар асарни асоси бузилган бўлса, уни реставрация ёрдамида янгилаш мумкин. Тасвирни қоплаб турган лак қатлами бузилган бўлса, уни ҳам реставрация қилиш мумкин. аммо бўёқ қатлами ёрилса, тўкила бошласа, асарнинг сифати йўқола боради. Бўёқ қатлами асарнинг энг бебаҳо қисми ҳисобланади. Шунга кўра, бу қатлам физикавий, кимёвий ва механик ҳусусиятларга кўра ўзгарувчан бўлади. Рестваратор олимлар учун энг долзарб муаммо имкон қадар бўёқни мустаҳкамлик даражасини текшириш, асос билан боғликликдаги бузилишларини тўлиқ равишда туғри аниқлаш ва реставрацияга оид адабиётлар ёрдамида янгича реставрация кашфиётларини кашф этиш киради. Асар асоси қандай бўлишидан қатъий назар, уни оптик мосламалар ёрдамида текшириб чиқиш лозим. Чунки, асар ташқи кўринишидан, янгидек кўрингани билан аслида майда ёриқчалар бўлиши мумкин. Ана шу ёриқчалар кўп вақт ўтмай бўёғи асосидан кўчиб тўкилиши мумкин. Майда ёриқчаларни, бактериологик микробларни оддий кўз билан қараганда кўриб бўлмайди. Шунинг учун реставратор усталарнинг иш қуролларига микроскоп, лупа, турли ҳил оптик приборлар мисол бўла олади. Кракелюрлар деб номланган шикаст шакли ҳам мавжуд. Асарни бу тарзда бузилишига эътибор берилмаса асарни ёмон оқибатларга олиб келади. Бўёқ асосдан грунт билан биргаликда қавариб- қавариб кўчади. Кракелюрлар турли шаклда бўлиши мумкин. Масалан, йирик сеткасимон, майда сеткасимон, сферик, ўргамчак уясимон, суръатнинг вертикал ёки горизонтал бурчакларига диогонал бўлиши мумкин. Эластик модданининг етишмаслиги натижасида, грунт ёки лакни ўзгариши туфайли бу ҳолат юзага келади. Кракелюрларни яна бошқа бир тури думалак шаклга эга, бундай кракелюрлар “Юмшоқ, сузувчи” деб номланади. Улар билан шикастланган асарлар ўн саккиз босқичдан иборат реставрацион услубдан фойдаланиб реставрация қилинади.

Реставрациянинг яна бир усули, асарни янги грунтланган матога бўёғига ҳеч бир зарар етмайдиган даражада кўчириб ўтказиш усулидир. Мойбўёқда ишланган ишларни реставрация қилиш усулидан, деворий маҳобатли асарларни реставрация қилиш усулидан ҳам, қоғозга ишланган асарларни реставрация қилиш анча мушкул вазифа ҳисобланади. Чунки грунтланган мато, деворий суръатларини, балиқ мойи елими, тоза тоғ асали, спирт эритмасини қоғозга текизиб бўлмайди, кимёвий усулда реставрация қилиш мумкин эмас. Қоғоз материали эрувчанлик ҳусусиятига эга. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, реставрация ва консервация ишлари жуда мураккаб кечадиган жараён. Бу ишларни амалга ошириш учун рангтасвирчи нафақат реставрация ва консервация сирларидан, балки, кимё, физика, санъат тарихидан ҳам хабардор бўлиши керак. Дастгоҳли рангтасвир асарлари – материаллар комплекси, рангтасвирнинг ижодий ташаббуси ва технологик операцияси, ўзи моддийлаштираётган маълум ғоя тарқатувчиси сифатида намоён бўлади. Шунинг учун санъатшунослик экспертизаси сингари технологик экспертизаси асосида ҳам – нима, қачон, қаерда, ким ва қандай саволларига жавоб бериш ётади. Бироқ, бугунги кунда ҳам кўп сонли бадиий экспертлар фақатгина асарнинг бадиий жиҳатини баҳолашда рангтасвир асарининг асллиги, яратилган вақти ва жойи тўғрисидаги хулосаларга таянадилар. Бу экспертлар бу борада қиёсий-услубий таҳлил, шахсий тажриба ва сезгиларидан фойдаланганча, қачон, қаерда ёки ким сингари саволларга жавоб берадилар, асар қандай «бажарилган»лигини эса писанд қилишмайди. Лекин бир бутунликни пайдо қиладиган яхлит натижаларни қисмларга бўладиган бўлса, картина яратилишида ижодий жараённи фаол ташкил этувчи бўлиб келган технология соҳаси эксперт назаридан четда қолади. Дастгоҳли рангтасвирнинг технологик асослари яқиндагина, шубҳасиз, фақатгина умумий кўришда бўлганлигини тан олиш лозим. Охирги ярим асрда олиб борилган технологик экспертизалар самараси ўлароқ, картинани

шакллантиришда қўлланилаётган материаллар ва технологик усулларда маълум бир даврга мансуб асар, маълум бир рассом, миллат ёки маҳаллий мактаб учун хос бўлган ўзига хос белгилар, шунингдек, муайян қонуниятлар мавжудлиги аниқ бўлади. Бугунги кунда картинанинг ҳар бир тузилишли унсури (асос, грунт, рисунка, бўёқ қатлами)да иштирок этаётган типик белгилар, маълум бадиий мактаб ва давр учун хос бўлган рангтасвир жараёни тасарруфининг қонуний шакллари, яъни бир-мунча тор ва ҳудудий чегараларда асарнинг умумий технологик ўзига хослигини аниқловчи аломатлар мавжудлиги ҳақида гапириш мумкин. Тажриба шуни кўрсатадики, мазкур объектив хоссалар (консервация ва реставрация масалаларини) ўрганиш атрибуция ва экспертиза соҳасидаги иш фаолиятини анчагина енгиллаштиради. Бу эса инсон ақлий фаолиятининг турли кўринишларини аниқлаш масалаларида, сезгиларга асосланган (интуитив) далиллар ва баҳолар талаби олдида чекинади. Шубҳасиз, бир ёки бошқа давр, мактаб ёки уста томонидан ишланган картинада ҳеч бир технологик аломатнинг йўқлиги асарнинг мавжуд атрибуцияси билан зидлиги ҳақида гапиришга имкон беради. Технологик экспертиза хулосаларининг ишончлилик даражаси қандай? Картина материали, масалан, грунт ёки бўёқ қатлами таркибини аниқлашда технологик тадқиқотлар натижаси мутлақо ҳолисдир. Лекин, уларнинг химиявий таркиби асарнинг ҳақиқийлиги ва яратилган вақти тўғрисида маълумот бера олармикан? Маълум бўладики, экспертиза хулосалари ҳар томондан, фақат экспертнинг чуқур билим соҳиби эканлигига: унинг олинган маълумотларни тўғри шарҳлай билиш қобилиятига боғлиқ.

Адабиётлар рўйхати 1. Арсеньева Е.В. Старинные узорные ткани. - М., Искусство. 1999. 2. Борисов И.Б. Обработка дерева. - М., 1999. 3. Базен Ж. История истории искусства: От Вазари до наших дней. - М., 1995 4. БСЭ, «Советская энциклопедия», издание третье, в 30 т., -М., 1969-1978. 5. Вельфлин Г. Истолкование искусства. - М., 1922. 6. Вельфлин Г. Классическое искусство. - СПб., 1997. 7. Вёльфлин Г. Основные понятия истории искусств. - СПб., 1994. 235 с. 8. Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. -М., 2004. 257 с. 9. Власюк В.Б., Каплун А.А. Стили в искусстве. -М., 1998. 10. Гринь А. В. Системные принципы организации объективной реальности. - М.: Изд-во МГУП, 2000. 11. Даниэль С.М. Картина классической эпохи. -Л., 1986. 12. Дворжак М. История искусства как история духа. -СПб., 2000. 13. Дмитриева Н.А. Краткая история искусств. -М., 2000. 578 с.

O'xshashlar

Натурадан рангтасвир ишлаш жараёни

Дастгоҳли рангтасвир композицияси. Натюрморт композицияси

XVIII аср рус ва чет эл рассомлари асарларининг мисолида илмий-амалий экспертиза масалаларини ечиш

XVII-XVIII Асрларда европа санъати

Муаллифлик рангтасвири