Ўзбекистонда агросаноат мажмуасининг ривожланиши ва инфратузилма

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.5 KB

Ko'chirib olish

Ў збекистонда агросаноат мажмуасининг ривожланиши ва инфратузилма Режа: 1. Агросаноат мажмуаси соҳалари 2. АСМда ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятлари 3. Қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятлари. 4. Қишлоқ хўжалиги иқтисодий самарадорлигининг асосий кўрсаткичлари 5. АСМда самарадорликни ошириш муаммолари 6. «Қишлоқ хўжалиги инфратузилмаси иқтисодиётни» фанининг предмет ва вазифалари, тадқиқот усуллари

Агросаноат мажмуаси соҳалари Агросаноат мажмуи (АСМ) қишлоқ хўжалигининг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш, сақлаш, қайта ишлаш ва истеъмолчига етказиб беришда иштирок этадиган тармоқлари мажмуидан иборат. АСМ умумий ҳолда тўрт соҳани ўз ичига олади: биринчи соҳа – қишлоқ хўжалиги корхоналарини; иккинчи соҳа – қишлоқ хўжалигига ишлаб чиқариш воситаларини етказиб берадиган саноат тармоқлари, шунингдек, ишлаб чиқариш, техника хизмати кўрсатиш билан банд бўлган тармоқларни; учинчи соҳа – қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини истеъмолчига етказиб беришни таъминлайдиган тармоқлар (қайта ишлаш, тайёрлаш, сақлаш, ташиб бериш, сотиш тармоқлари)ни; тўртинчи соҳа – инфратузилма, яъни ишлаб чиқариш ва ишчилар фаолиятининг шарт-шароитларини таъминловчи хўжалик тармоқлари (йўл- транспорт хўжалиги, алоқа, моддий-техника хизмати, маҳсулотни сақлаш тизими, омбор ва товар хўжалиги, моддий бўлмаган ишлаб чиқариш тармоқлари ва шунга ўхшаш тармоқлар)ни ўз ичига олади. Инфратузилманинг ўзи 2 қисмдан: а) ижтимоий инфратузилма – кишиларнинг ҳаёт фаолиятлари шароитини таъминловчи тураржой, маданий-маиший хизмат тармоқлари, савдо, умумий овқатланиш каби соҳалардан; б) ишлаб чиқариш инфратузилмаси – йўллар, транспорт хўжалиги, алоқа, омборхона ва шунга ўхшашлардан иборат. Агросаноат интеграцияси, яъни қишлоқ хўжалигига хизмат кўрсатувчи корхоналар, маҳсулотни қайта ишловчи, истеъмолчига етказиб берувчи туташ тармоқларнинг ўзаро ҳамкорликдаги узвий боғлиқ ишлаб чиқаришини ривожлантириш АСМ вужудга келиши ва ривожланишининг асосий негизи ҳисобланади. Агросаноат мажмуи интеграция жараёнининг кўриниши ва шаклига кўра, 2га бўлинади: 1) тармоқ ёки маҳсулот бўйича АСМ;

2) ҳудудий АСМ. Ҳозирги вақтда дунёда моддий ресурслар тақчил. Шундай шароитда агросаноат мажмуини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари ва маҳсулотлар истеъмолчисини тўғри аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Таҳлилларга қараганда, яқин 50-60 йилда халқаро озиқ-овқат тизимида жиддий ўзгаришлар бўлмайди. Хусусан, халқаро озиқ-овқат тақсимоти механизмида ҳам. Зеро, мамлакатларнинг ички ва ташқи сиёсати кун тартибидан аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш масаласи тушмайди. Жаҳон қишлоқ хўжалигини ривожлантириш истиқболи ҳосилдор ерлар, тоза сув, мусаффо атроф-муҳит ва табиий ресурслар танқислигини ҳисобга олган ҳолда уларни барқарор ривожлантириш тамойилларига асосланиши лозим. Шундагина кўпаяётган аҳолини озиқ-овқат билан таъминлашга эришилади. Иқтисодиётни ривожлантиришда қишлоқ хўжалиги чиқиндиларидан энергия манбаи, озиқ-овқат ва бошқа мақсадларда фойдаланиш, идораик моддаларнинг кўпайиш–камайишини қисқартириш, минимал ишлов орқали тупроқнинг унумдорлигини тиклаш, сув сарфини, кимёвий моддалар, айниқса, пестицидларни қўллашни камайтириш катта аҳамиятга эга. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти (ОЭСР)нинг расмий қўлланмасига биноан аграр сиёсат қишлоқ хўжалиги (ишлаб чиқарувчилap) ва озиқ-овқат сиёсатига (исътемолчилар) бўлинади. Ушбу қўлланма бўйича иш юритилса, сарф-харажатларни ҳисоб-китоб қилиш усули ўзгаради. Жумладан, тармоқдаги транспорт тўловларини озиқ-овқат истеъмолчилаpи ва солиқ тўловчилар ҳисобига ўтказиш мумкин. Шy муносабат билан солиқ тўловчилар ёки маҳсулот истеъмолчилари ва қишлоқда товар ишлаб чиқарувчилар ўртасида давлат ҳакам бўлиб хизмат қилади. Аграр сиёсатни аниқлашда, одатда, иқтисодий соҳа алоҳида ўрин тутади. Бунда унинг экология ва ижтимоий томонлари ҳисобга олинмайди. Қатор мамлакатларда (АҚШ, Германия) бош мақсадга эришишда ўша уч соҳани бир бутун деб ҳисоб га олиш масъул сиёсатчилар томонидан тан олинади. Атроф-муҳитни муҳофаза этиш ҳар бир тармоқда устувор йўналиш бўлиши

лозим. Чунки бу тармоқларда табиатга таъсир катта, шунинг учун ягона экологик сиёсат ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқ . АҚШда бу борада икки хил йўналиш мавжуд, ҳар бир тармоқдаги экологик жиҳатларни инобатга олган ҳолда ички штат бошқаруви йўлга қўйилган. Бошқача қилиб айтганда, табиий объектлар, дов- дарахтми, тупроқми, сувми, у нима бўлишидан қатьи назар, жойларда ўша объектлар учун ифлосланиш меъёри иш лаб чиқилган. Бу меъёрларни барча ташкилоту корхоналар бажариши шарт. Аграр сиёсатнинг бошқа бир қисми борки, уни иқтисодий соҳа билан ҳисобга олиб бўлмайди. Бу қишлоқ хўжалиги ҳудудлари ривожланишига тааллуқлидир. Масалан, қишлоқлардаги ишсизлик озиқ-овқат ишлаб чиқариши билан бевосита боғлиқ эмас. Иш билан бандлик даражасига саноат, хизмат кўрсатиш тармоқларини ривожлантириш йўли билан таъсир этиш мумкин. Жаҳон амалиётида «Озиқ-овқат хавфсизлиги» иборасини қўллашга одатланилган. Бир гуруҳ олимлар бу иборанинг асосида фақат истеъмолни қўшиб ишлатишади. Уларнинг фикрича, озиқ-овқат хавфсизлиги - аҳолининг фаол ҳаёти учун қанча миқдорда озиқ-овқат талаб этилса, аҳолига шунча миқдорда озиқ- овқат таъминоти кафолатланиши назарда тутилади. Бинобарин, озиқ-овқат хавфсизлигига эришишда икки усул бор: биринчиси, импорт қилиш, иккинчиси ўзини-ўзи маҳсулот билан таъминлаш. Озиқ-овқат қарамлилиги, жамият ўз озиқ-овқат хавфсизлиги муаммосини ўзи мустақил равишда еча олмаса, вужудга келади. Бу ҳол қишлоқ хўжалиги, саноат, транспорт мажмуи тармоқларининг бузилишига сабаб бўлади. Шу билан бирга, давлат иқтисодиётнинг зарур бўлган импорт озиқ-овқат молларини сотиб олиш имкониятини йўқ қилади. Озиқ-овқат қарамлилигига асосий сабаб давлатнинг ўз ишлаб чиқарувчиларига ёрдам бермаслиги ва миқдоридан кўп озиқ-овқат моллари импорти ошишидир. Озиқ-овқат мустақиллиги аҳолини белгиланган меъёрда озиқ-овқат билан таъминлаш учун энергия стратегик заҳиралари, ер майдони, қишлоқ хўжалиги машиналари, моддий ресурслар мавжудлигини англатади. Озиқ-овқат мустақиллигига АСМ мустақил равишда ишлаб чиқариш, сақлаш, қайта ишлаш ва аҳолини ҳар хил турдаги озиқ-овқат маҳсулотлари билан керакли

миқдорда таъминлаши орқали эришилади. Озиқ-овқат хавфсизлиги стратегияси қуйидагиларни ўз ичига олади:  АСМ меҳнат ресурсларига нисбатан протекционистик чораларни кўриш ва аҳоли ҳар хил қатламларининг давлат таъминотига эришиш;  саноат, сақлаш, қайта ишлаш ва озиқ-овқатларни тарқатиш тизимида меҳнат ресурсларининг оптимал мувозанатини ушлаб туриш;  АСМ тизимини энергия ва ресурс сақлаш технологиясига айлантириш;  Давлат режа тизими ишлаши ва АСМ фаолиятини таъминлаш. АСМда ишлаб чиқаришнинг ўзига хос хусусиятлари Ўзбекистонда агросаноат мажмуининг бутун халқ хўжалигидаги ҳиссаси ялпи маҳсулот бўйича – 35, асосий ишлаб чиқариш фондлари қиймати бўйича – 45, банд бўлган ишчилар сони бўйича – 47%ини ташкил этади. Аграр секторнинг ҳиссаси эса 1995 йил 1 январида мамлакатимизда ишлаб чиқарилган (умумий овқатланиш ва шунга ўхшашлардан) ялпи ички маҳсулотнинг ортиқроғи халқ хўжалигида банд бўлган аҳолининг 37%ига тўғри келади. Ўзбекистон АСМ кейинги йилларда 2000дан ортиқроқ қишлоқ хўжалиги корхоналарини, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи 400 дан зиёда корхонани, 100дан ортиқ пахта тозалаш заводи, минерал ҳамда ўсимликларни ҳимоялаш моддалари ишлаб чиқарадиган кимё комбинатлари, қишлоқ хўжалиги корхоналари, заводлари, сув хўжалиги, мелиорациялаш ташкилотлари, кўплаб моддий-техника таминоти корхоналари, 100га яқин ўқув юртлари, илмий тадқиқот инситутлари ва тажриба станцияларини ўз ичига олган. Ўзбекистон АСМда кўп жиҳатдан аграр соҳа салмоғи юқоридир. Масалан, соҳанинг комлексдаги ҳиссасига, банд бўлган ишчиларга нисбатан 82 %и, ассоисй ишлаб чиқариш фондлари қийматининг 76 %и ва ялпи маҳсулотнинг 43 %и тўғри келади. Бунда ҳам асосий тармоқ пахтачилик бўлиб, деҳқончилик,

чорвачилик ва бошқа тармоқлар пахтачилик атрофида ташкил топиб, ривожланган. АСМдаги бошқа соҳалар бизда жуда суст тараққий этмоқда. Айнан шу туфайли қишлоқ хўжалигини техника ва энергия билан таъминлаш, етиштирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини йиғиб-териб олиш, қайта ишлаш ва истеъмолчига еказиб беришда жуда катта қийинчиликлар мавжуд. Агросаноат интеграциясининг моҳиятини фақат қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини саноатда қайта ишлашдан иборат, деб тушуниш керак эмас. Чунки ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши, ишлаб чиқариш кўламининг кенгайиши, табиийки, агросаноат интеграциясини тезлаштиради ва чуқурлаштиради. У ишлаб чиқариш алоқалари турли хил шаклларда вужудга келишининг тезлашиши ва ривожланишини тақозо этади. Қишлоқ хўжалигининг саноат ва халқ хўжалигининг бошқа тармоқлари билан иқтисодий боғлиқлиги ҳамда алоқаси ривожланиши объектив тарихий жараён бўлиб, тобора кучайиб боради. Ҳозирги кунда ривожланган мамлакатларда бу жараён вертикал интеграция, яъни агробизнес кўринишида амалга оширилмоқда. АСМда кечаётган такрор ишлаб чиқариш жараёни, халқ хўжалигининг бошқа биронта тармоғида юзага келмайдиган, техника, иқтисод, биология ва экологиянинг бирлиги уларнинг мувофиқлашган ҳолда ривожланишини тақозо этиши билан тавсифланади. Шу билан бирга, АСМ такрор ишлаб чиқаришининг хусусиятлари кўп жиҳатдан унинг асосий бўғини бўлган қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши жараёни билан белгиланади. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш жараёни ўз маромига эга бўлиб, биологик жараёнлар, яъни ўсимликларнинг ва чорва молларининг ривожи, табиий-иқлим шароити билан боғлиқдир. Демак, аграр муносабатлар қишлоқ хўжалиги тармоғининг асосий омили – ер билан боғлиқ бўлган муносабатлардир. Ер ўзига хос хусусиятга эга. Унинг ўрнини бошқа омил боса олмайди. Фан ва техника ютуқлари дехқончилик ва чорвачиликдаги табиий маромга таъсир кўрсатишга имкон беради, лекин бу жараёнларнинг кетишини батамом ўзгартира олмайди.

Қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусиятлари Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ўзига хос мароми, ўз навбатида, АСМнинг қайта ишловчи ва бошқа соҳа тармоқларини ривожлантиришга таъсир этади. Деҳқончиликдаги такрор ишлаб чиқаришнинг бир қанча хусусиятлари ишларнинг мавсумийлиги билан боғлиқдир. Унда ишлар йил давомида узлуксиз олиб борилмайди. Бу ҳол ходимларнинг иш билан бандлиги ва уларнинг меҳнатини сарфлашда меҳнатга ҳақ тўлаш ва зарур даражада даромад билан таъминлаш каби муаммоларни келтириб чиқаради. Бу муаммоларни ҳал этишда маҳсулотларни қайта ишлашни бевосита қишлоқ жойларнинг ўзида ташкил қилиш, турли майда саноат корхоналарини, ёрдамчи хўжалик тармоқларини ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга. Бу тадбир иш билан бандликни таъминлаш билан бир қаторда маҳсулот нобудгарчилигини камайтиради, унинг сифатини яхшилайди. Қишлоқ хўжалигининг кўпгина тармоқларида, айниқса, деҳқончиликда меҳнат сарфи билан маҳсулот олиш ўртасида вақт жиҳатидан узилиш мавжуд, яъни маблағ деярли бутун йил давомида сарфланади, маҳсулот эса маълум даврдагина олинади. Шу муносабат билан меҳнатга ҳақ тўлашда, иш ҳақи ва моддий рағбатлантиришни ишнинг сифати, ишлаб чиқаришнинг пировард натижаси билан боғлашда ўзига хос муаммолар юзага келади. Бу муаммоларни бартараф этиш ёки юмшатишнинг турли шакллари мавжуд, хусусан кооперативлар, ижарачилар, фермер хўжаликларини ривожлантириш, шунингдек, давлат хўжалигида меҳнатни ташкил этиш ва унга ҳақ тўлашнинг илғор усулларини жорий этиш ва шу кабилар. Қишлоқ хўжалигида такрор ишлаб чиқариш фондлари, кўпроқ уруғлик, озиқа, чорва моллари ва шунга ўхшашлар ҳисобидан ташкил этилмоқда. Бу такрор ишлаб чиқариш маромининг навбатдаги босқичига кенг миқёсли таъсир этиб, уни капиталталаб тармоққа айлантирди, ишлаб чиқариш потинциалини кенгайтирди ва меҳнат унумдорлиги суръатларини ўстирди. Айни вақтда қишлоқ хўжалиги нисбатан майда капиталлар қўйиладиган соҳа бўлиб қолди.

Ишлаб чиқариш ва капиталнинг тўпланиш даражаси жиҳатидан қишлоқ хўжалиги саноатдан орқада қолмоқда. Бунга аввало, қишлоқ хўжалигининг ўзига хос хусусияти туфайли корхоналарнинг мақбул миқёси анча кичиклиги сабаб бўлмоқда, ҳолбуки кўпингина мамлакатларда йирик корхоналар билан бир қаторда кўп сонли деҳқон-фермер хўжаликлари сақланиб келмоқда. Улар асосан фермер ва унинг оила аъзолари кучи билан юритилади. Бироқ, хўжалик мавқеи йирик фермерлар қўлида. Қишлоқ хўжалигида ҳам халқ хўжалигининг бошқа тармоқларида амал қиладиган умумий иқтисодий қонунлар амал қилади. Лекин уларда тармоқнинг алоҳида хусусиятлари ҳисобга олинган. Қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг ўзига хос хусусияти шундаки, бунда асосий ишлаб чиқариш воситаси ер ҳисобланади. Бошқа ишлаб чиқариш воситаларига солиштирилса, ер эскирмайди, балки тўғри фойдаланилса, унинг сифати яхшиланиб боради. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш воситалари сифатида тирик идораизмлар, яъни ҳайвонлар ва ўсимликлар қатнашади. Улар эса биологик қонуниятлар асосида ривожланади. Демак, такрор ишлаб чиқаришнинг иқтисодий жараёни тирик идораизмларнинг табиий ривожланиш жараёни билан узвий боғлиқ. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш жараёни йирик майдонларда амалга оширилади ва турли иқлим зоналари бўйича ёйилган. Пировард натижалар қўлланилган ресурслар миқдори ва сифатини эмас, балки кўпинча ишлаб чиқариш амалга ошириладиган аниқ шароитларга боғлиқ бўлиб қолади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ҳудудий жойлашуви ишлаб чиқарилган маҳсулот (буғдой, кртошка, қанд лавлаги, сут, гўшт ва ҳоказо)ни ҳам, техника ва моддий ресурслар (ёқилғи, иссиқлик-мойлаш материаллари, минерал ўғитлар)ни ҳам ташишни қийинлаштиради. Қишлоқ хўжалигининг энг муҳим хусусиятларидан бири шундаки, унда яратилган маҳсулот кейинчалик ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этади. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш воситаси сифатида уруғлар ва экиш материаллари (буғдой, картошка ва ҳоказо), ем-хашак ҳамда ҳайвонлар подасини қайта тиклаш ва кенгайтириш учун поданинг катта қисми қўлланилади.

Буларнинг барчаси иншоотлар ва ишлаб чиқариш вазифасидаги объектлар (молхона), ем-хашак, уруғ ва экиш материаллари омборлари ва ҳоказоларни қуриш учун қўшимча моддий ресурсларни талаб қилади. Қишлоқ хўжалигининг энг муҳим хусусияти – ерда иш даври маҳсулот ишлаб чиқариш даври билан бир-бирига мос келмаслигидир. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш даври инсон меҳнати остида амалга ошириладиган жараёни (ерни ҳайдаш, ишлов бериш, экиш, ўсимликларни парваришлаш, ҳосилни йиғиб олиш ва ҳоказо) вақтлари ва табиий омилларнинг бевосита таъсири остида амалга ошадиган (ўсимликларнинг униши, ўсиши, ҳосилга кириши ва ҳоказо) вақт тўпламидан иборат. Ишлаб чиқариш даври ва иш даврининг мос келмаслиги қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг мавсумийлигини асослайди. Мавсумийлик ишлаб чиқаришни ташкил этиш, техника, меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш ва охир-оқибатда бутун тармоқ самарадорлигига сезиларли таъсир кўрсатади. Қишлоқ хўжалигида меҳнат тақсимоти, унинг тақозосига кўра, ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш халқ хўжалигининг бошқа тармоқлари, хусусан, саноатдагига нисбатан бошқача тарзда юз беради. Ер, меҳнат ва моддий ресурслардан оқилона фойдаланиш мақсадида бу ерда ўсимликшунослик тармоғини чорвачилик тармоғи билан ҳамда ёрдамчи ишлаб чиқариш ва ҳунармандчиликни ривожлантиришнинг оқилона мувофиқлигига эришиш лозим. Ижтимоий меҳнат тақсимотини такомиллаштиришда алоҳида ҳудудларнинг ўзига хос шароитларини ҳисобга олиш зарур. Қишлоқ хўжалигининг энг асосий хусусиятларидан бири, шубҳасиз, техникадан фойдаланиш даражаси ва шароити ҳисобланади. Одатда, ишлаб чиқариш воситалари (машиналар, комбайнлар, қишлоқ хўжалиги техникаси) ҳаракат қилиши, меҳнат предметлари эса (ўсимликлар) бир жойда туришидан келиб чиқиб, қишлоқ хўжалигининг техник таъминланганлиги саноат тармоғидагидан кескин фарқ қилади. Саноат тармоғигига нисбатан энергетик ресурсларга бўлган умумий эҳтиёж бу соҳада жуда юқори. Қишлоқ хўжалигининг

ҳудудий тарқоқлиги ва мавсумий характердалиги техника ва асосий ишлаб чиқариш воситаларига бўлган эҳтиёжни оширади. Қишлоқ хўжалигининг ўсимликчилик ва чорвачилик тармоқларида меҳнат жараёнини ташкил қилиш турлича амалга оширилади. Бу ерда ижрочи саноатдаги каби доимий иш ўрнига эга бўлмайди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштириш жараёнида йил фасли ва ўсимликнинг ўзига хос хусусиятларига қараб дала ишчиси ва механизаторлар турли хил ишларни бажаришади. Механизатор барча машина ва агрегатларда ишлай олиши керак, деҳқон эса уруғлар ва экиш материалларини тайёрлаш, ўсимликларни парвариш қилиш, тайёрлаш, ҳосилни йиғиб олиш жараёнидаги барча ишларни бажара олиши лозим. Бунда ишнинг тури ҳар куни эмас, балки шароитдан келиб чиқиб, муайян бир иш куни давомида ўзгариши ҳам мумкин. Қишлоқ хўжалигининг саноат тармоқларидан ажралиб турувчи бу каби хусусиятлари моддий-техника базасини шакллантириш, ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва бошқариш, ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлашда ҳисобга олиниши зарур. Қишлоқ хўжалиги иқтисодий самарадорлигининг асосий кўрсаткичлари Ҳозирги шароитда қишлоқ хўжалиги ривожланишини янада жадаллаштиришнинг энг долзарб муаммоларидан бири тармоқ самарадорлигини оширишдир. Ишлаб чиқариш самарадорлиги мураккаб иқтисодий категория бўлиб, унда иқтисодий қонунларнинг ҳаракатлари ўз ифодасини топади ва корхона фаолиятининг муҳим томони – натижавийлиги юзага келади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши иқтисодий самарадорлигини характерлашда натурал ва қиймат кўрсаткичлари тизимидан фойдаланилади. Самарадорликнинг натурал кўрсаткичлари қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳосилдорлиги ва ҳайвонлар маҳсулдорлиги ҳисобланади. Натурал кўрсаткичлар қиймат кўрсаткичларни: ялпи ва товар маҳсулот, ялпи ва соф даромад, фойда ва ишлаб чиқариш рентабеллигини (1-чизма) ҳисоблашда асос саналади.

Ялпи маҳсулот – маълум давр мобайнида яратилган барча қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг пулдаги ифодаси, товар маҳсулот эса, сотилган маҳсулотдир. Ялпи даромад (ЯД) –ялпи маҳсулот (ЯМ) қиймати билан ундаги моддий сарфлар (Мс) орасидаги фарқдир:Мс ЯМ ЯД   Соф даромад (СД) ялпи маҳсулот қийматидан ишлаб чиқариш харжатлари ёки унинг таннархини айириб ташлаш йўли билан аниқланади: Тм ЯМ СД   Соф даромад ҳажмини ялпи даромад қийматининг иш ҳақига тўловини (Ҳи) айириб ҳам ҳисоблаш мумкин: Хи ЯД СД   Иқтисодий адабиётларда яратилган (Т) ва реализация қилинган (Т`) соф даромад фарқланади. Соф даромаднинг реализация қилинган қисми корхона фойдаси ҳажмига тўғри келади. Демак, агар соф даромадни ялпи маҳсулотни тақсимлаш орқали топадиган бўлсак, унда фойда (Ф) маҳсулотни сотишдан келадиган тушум (Тс) билан унинг тўлиқ таннархи (Тс) айирмаси сифатида ҳисобланади. Тк Тс Ф   Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг иқтисодий самарадорлигини умумлаштирувчи натижа рентабелликдир. Рентабеллик даражаси (Р) фойданинг маҳсулотнинг тўлиқ (тижорат) таннархига нисбатан %даги қиймати сифатида ҳисобланади. Бу кўрсаткичлар бутун қишлоқ хўжалигининг самарадорлигини характерлашда ҳам, тармоқ самарадорлигини ифодалашда алоҳида маҳсулот бўйича ҳам қўлланилади.

$чизма. Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги кўрсаткичлари. АСМда самарадорликни ошириш муаммолари АСМ моддий-техника базаси соҳага етарли аҳамият берилмаганлиги, техника, ўғит, капитал маблағлар кам ажратилганлиги туфайли ҳозирги ҳолатга тушди. Чунончи, кейинги йилларда АСМга халқ хўжалигига сарф этилган капитал маблағларнинг 30-32%и ажратилган. Агросаноат ишлаб чиқариши самарадорлиги пастлиги, ривожланмаганлигига асосий сабаблардан бири АСМнинг алоҳида соҳаларини моддий-техника билан таъминлаш жараёнидаги номутаносиблик, соҳа тармоқларининг алоҳида маҳкама ва вазирликларга бўйсуниши, улар ўртасидаги ўзаро номувофиқ алоқани бартараф этиш учун тармоқлараро ягона такрор ишлаб чиқаришни ривожлантириш занжирининг йўқлигидир. Масалан, сақлаш ва қайта ишлаш саноати ривожланмаганлиги, қуввати пастлиги натижасида ҳар йили ўртача И=тисодий самарадорлик кырсаткичлари Натурал +иймат +ишло= хыжалиги ысимликларининг щосилдорлиги Щайвонларнинг мащсулдорлиги 100 га ерга ты\ри келадиган ишлаб чи=ариш мащсулоти Ялпи даромад Соф даромад Фойда Рентабеллик$

етиштирилган гўштнинг-15, сутнинг-20, мева, сабзавот ва картошканинг 40%га яқини, дон ва пахтанинг 10%дан ортиғи исроф бўлмоқда. Бунинг асосий сабаби шундаки, соҳа тармоқлари ўртасидаги алоқалар ўзаро иқтисодий манфаатдорлик асосида йўлга қўйилмаган, моддий-техника базаси етарли даражада ривожлантирилмаган. Чунончи, қишлоқ хўжалиги корхоналари билан қайта ишлаш саноат корхоналари моддий-техника базаси ўртасидаги нисбат 1970 йилда 5:1 бўлган бўлса, 1993 йилга келиб 10:1ни ташкил этди. Бундан ташқари қишлоқ хўжалигига етказиб берилаётган машина, трактор ва бошқа техника воситаларининг, минерал ўғитларнинг сифати паст. Шу сабабли ўз миқдорига нисбатан кутилган самарани бермаяпти. Уларнинг самарадорлиги пастлигига трактор ва техникаларга техник хизмат кўрсатиш, уларга эҳтиёт қисмларни етказиб бериш, жорий таъмирлаш ишларини амалга оширувчи корхоналар етарли даражада ривожланмаганлиги ҳам сабаб бўлмоқда. АСМ хўжалик механизми такрор ишлаб чиқариш жараёнида экологик жиҳатдан зарарли техника ва материаллар ишлаб чиқариш ҳамда ишлатишга қарши маъмурий ва иқтисодий тўсиқ йўқлиги сабабли, тупроқ таркибига салбий таъсир қиладиган оғир ва зарарли трактор ва техника воситаларини етказиб бериш тўхтатилган. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш натижалари об-ҳаво ва иқлим шароитларига қараб, йиллар бўйича ўзгариб туради. Шу сабабли, бу соҳада такрор ишлаб чиқаришнинг бир маромда кечишини таъминлаш кўпинча фондларни барпо этиш ва сақлаб туришни талаб этади. Шунинг учун фавқулодда ҳолларда ишлатиш учун озиқа, уруғлик ва иш ҳақи заҳира фондларини ташкил этиш лозим. Кейинги 30-40 йиллар ичида ривожланган мамалакатлар қишлоқ хўжалигида кўплаб ижтимоий ва иқтисодий ўзгаришлар рўй берган. Қишлоқ хўжалиги ҳозирги замонавий техникаси ва биология фани ютуқларини қўллашга асосланган индустриал товар ишлаб чиқариш воситалари етказиб берувчи ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишловчи саноат тармоқларини тегишли савдо бўғимларини бирлаштирувчи ягона агробизнес - агросаноат мажмуи тизимига бирлашиб, интеграциялашди.

Бозорни бошқариш, дастлаб бевосита юқори пировард натижаларга эришиш – қишлоқ хўжалиги ва агросаноат мажмуи таркибидаги бошқа тармоқлар ўpтaсида баланслашган мутаносибликни ўрнатишдир. Шу муносабат билан давлат бошқарув идоралари ва агросаноат таркибидаги хўжалик(корхона, ташкилот)лар ишчи аппарати ходимларининг барча бошқарув босқичларидаги ўрни ортиб борди. Бозор муносабатларини тартибга солиш режали тақсимот тизими шароитида ишлаб чиқаришни бошқаришга нисбатан мураккаб. Шунинг учун бошқариш идоралари замонавий вазифа ва талабларга мос келадиган ташкилий тузилма ва мутахассислар таркиби бўйича жавоб бермоғи, раҳбар ходимлар ишчанлик ва малакавий қобилиятлари туфайли иқтисодий субъектлар фаолиятини мувофиқлаштириш муаммоларини ечиш санъатига эга бўлмоғи лозим. Давлат бошқарув идораларининг агросаноат мажмуида хўжалик механизмини тартибга солишдаги роли бевосита иқтисодий дастаклар ва моддий рағбатлантириш орқали ўсиб боради. Таъкидлаш жоизки, давлат томонидан бошқаришни тартибга солиш, назаримизда, маълум вазифадан ташкил топмоғи лозим. Улар қуйидагиларда иборат: - бюджет, кредит ресурсларидан ва давлат томонидан хўжаликларга бериладиган ёрдам маблағларидан оқилона фойдаланиш; - қишлоқ хўжалиги ва бошқа тармоқлар ўртасидаги баҳолар мутаносиблигини сақлашга қаратилган чора-тадбирларни амалга ошириш; - республика ва унинг минтақалари бўйича озиқ-овқат фондини яратиш, қишлоқ товар ишлаб чиқарувчилари учун марке тинг хизматини ташкил этиш; - самарали инвестиция, инно вация ва институционал сиёсатни олиб бориш. Ҳозирги пайтда агросаноат мажмуини бошқаришда қатор камчиликлар мавжуд, Хусусан: - агросаноат ишлаб чиқаришини тартибга солишда айниқса, тармоқлараро муносабатларга таъсир этишда ва қишлоқ хўжалиги ҳамда саноат тармоқлари ўртасидаги эквивалент алмашувида давлатнинг иштирок этмаётганлиги; - ислоҳотларни жорий этишда минтақавий хусусиятлар ва мавжуд қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш тузилмаси ҳисобга олинмаётганлиги;

- аграр соҳани қайта ташкил этишда ижтимоий омилларни, хусусан, меҳнатга қобилиятли ходимларни иш билан таъминлашга қаратилган тадбирларнинг ҳаётга секин жорий этилаётганлиги. Хориж ва мамлакатимизда тўпланган тажрибалар шуни кўрсатмоқдаки, бозорнинг шаклланиш жараёни ўсиб бориши билан хўжалик субъектлари томонидан иқтисодиётни бошқариш омилларининг аҳамияти ҳам ортиб боради. Кўпгина мамлакатлар тажрибаси шундан далолат берадики, бозор муносабатлари ривожланиши билан давлатнинг агроса ноат тизими ва унинг алоҳида тармоқларига мақсадга мувофиқ равишда таъсир этиш зарурати сақланиб қолади. Бозор иқтисодига ўтишнинг ҳозирги босқичида республикамиз аграр соҳасини бошқариш да давлат бошқарувининг аҳамияти катта. Шунинг учун давлат идоралари хўжалик ишларига аралашмаслик сиёсатидан чекиниб, аграр соҳани ва агро саноат мажмуи бошқа тармоқларини ривожлантиришнинг асосий йўналишларини белгилаб бермоғи лозим. Таъкидлаш жоизки, қўшимча моддий, меҳнат ва молия ре сурсларини жалб қилмасдан, фақат бошқариш тизимини ташкил этишни тартибга солиш орқали катта самарага эришиш мумкин. Агросаноат мажмуи тизимини ташкил этишнинг муҳим шарти, бу жараённи мақсадга мувофиқ режали ва изчил давом эттиришдир. «Қишлоқ хўжалиги инфратузилмаси иқтисодиётни» фанининг предмет ва вазифалари, тадқиқот усуллари Қишлоқ хўжалигиннг муҳим вазифаларидан бири мамлакат аҳолисини озиқ- овқат, қайта ишлаш саноатини эса зарур қишлоқ хўжалиги хомашёси билан таъминлашдир. Ушбу масалани ҳал этиш келажакда тармоқни интенсивлаштириш, фан-техника тараққиётини жадаллаштириш, иқтисодий муносабатларни такомиллаштириш, турли хил мулкчилик ва хўжалик юритишнинг турли шаклларини ривожлантириш билан боғлиқдир. Хўжалик юритишнинг илмий асосланганлик даражасини юксалтириш, ишлаб чиқаришни

бошқаришда ташаббускорлик ва фаолликни кучайтиришнинг асосий шарти қишлоқ хўжалиги мутахассисларини иқтисодий жиҳатдан тайёрлаш ҳисобланади. Шу сабабдан, «Қишлоқ хўжалиги инфратузилмаси иқтисоди учёти» фанининг асосий мақсади объектив иқтисодий қонунларнинг фаолият кўрсатиш ҳамда қишлоқ хўжалигида амал қилиш шаклларини ўрганишдир. Бунда у иқтисодий йўналишдаги борча фанлар каби қишлоқ хўжалиги тармоғидаги ишлаб чиқариш муносабатларига моддий ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳалари билан ўзаро боғлиқликда қарайди, табиий, техник ва бошқа аралаш фанлардаги тадқиқот натижаларига эътибор қаратади. Иқтисодиёт деганда, кенг маънода, кишиларнинг ишлаб чиқариш жараёнида киришадиган ижтимоий муносабатлари йиғиндиси тушунилади. Тармоқ иқтисодий фанлари (саноат иқтисоди, транспорт, қурилиш, савдо, қишлоқ хўжалиги ва бошқалар) умумий иқтисодий қонуниятларнинг халқ хўжалиги тармоғида амал қилиш хусусиятларини ўрганади. «Қишлоқ хўжалиги инфратузилмаси иқтисодиёти» фан сифатида объектив иқтисодий қонунларни ҳамда уларнинг қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида амал қилиш шаклларини ўрганади. Қишлоқ хўжалиги бўйсунадиган иқтисодий қонунлар объектив характерга эга ва инсон онгига боғлиқ бўлмаган ҳолда амал қилади. Умумий иқтисодий қонунлар томонидан бошқарилган ҳолда қишлоқ хўжалиги иқтисоди ушбу қонунларнинг аниқ бир шароитларда амал қилиш хусусиятларини очиб беради, улардан хўжаликлар амалиётида фойдаланиш услубларини ишлаб чиқади. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий қонунлар тизими - қиймат қонуни, меҳнат унумдорлигининг ўсиш қонуни, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш қонуни, жамғариш қонуни амал қилади. Улардан буни билган ҳолда фойдаланиш аҳолининг ўсиб бораётган талабини қондиришга, жамиятнинг барча аъзоларини ҳар томонлама эркин ривожлантиришга йўналтирилади. «Қишлоқ хўжалиги инфратузилмаси иқтисодиёти» фани бу жараёнга фаол аралашиб, амалий хулосалар чиқаради ва асосий иқтисодий қонунлардан АСМни ривожлантиришда фойдаланиш усулларини ишлаб чиқади. Ишлаб чиқариш

кучларининг ривожланиш жараёнидаги ҳаракати ва ишлаб чиқариш билан ўзаро муносабатларни ўрганади, қишлоқ хўжалиги иқтисодининг муҳим вазифаси бўлган қишлоқ хўжалиги машина ва ускуналари, агротехник тадбирлар самарадорлигини аниқлаш жараёнларини ташкил этади. Бозор муносабатларини ривожлантириш шароитида иқтисодий фанларда «тармоқ иқтисоди» тушунчаси билан бирга «экономикс» тушунчаси ҳам кенг ишлатилмоқда. Иқтисодий қонунларни ўрганиш нуқтаи назаридан, «моддий ресурслардан фойдаланиш» ва «аҳоли эҳтиёжларини қондириш» тушунчалари бир-бирига яқин, лекин айнан бир хил эмас. Иқтисодиёт халқ хўжалиги тармоқларининг (шу жумладан, қишлоқ хўжалигининг ҳам) моддий ишлаб чиқаришдаги бошқа соҳалар билан ўзаро ишлаб чиқариш муносабатларини ўрганади. Экономикс, К.Макконелл ва С.Брюларнинг ифодалашича, инсонларнинг чекланган ресурслар оламида моддий бойлик ва хизматлларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш жараёнидаги хулқ-атворини ўрганади. Экономикснинг асосини қуйидаги икки фундаментал ҳақиқат ташкил этади: - жамиятнинг моддий эҳтиёжлари чексиз ва қондирилмайдиган; - иқтисодий ресурслар, яъни товар ва хизматлар учун воситалар чекланган. Шу жиҳатдан мутлақ моддий фаровонликка эришиб бўлмайди. Инсоннинг моддий эҳтиёжларини максимал даражада қондиришга эришиш мақсадида чекланган ишлаб чиқариш ресурсларидан самарали фойдаланиш вариантларини қидириш «Экономикс» фанининг предметига киради. «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» курсини ўрганишда технологик («Ершунослик», «Ўсимликшунослик», «Агрокимё», «Мелиорация», «Механизация ва электрлаштириш», «Чорвачилик», «Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш ва қайта ишлаш», «Сабзавотчилик», «Боғдорчилик» ва бошқалар) ҳамда иқтисодий («Математика», «Сиёсатшунослик», «Иқтисодиёт назарияси», «Қишлоқ хўжалигида режалаштириш ва истиқболлаш», «Ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш», «Ҳисоблаш техникаси ва компьютер

технологиялари», «Информатика», «Статистика», «Меҳнатни муҳофаза қилиш ва нормалаштириш», «Бухгалтерия ҳисоби») фанлар бўйича билимларни чуқур ўзлаштириш муҳим роль ўйнайди. Айни вақтда «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» тармоқ фани сифатида иқтисодий йўналишдаги қуйидаги фанларни ўрганиш учун асос яратади: «Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этиш», «Хўжалик фаолияти таҳлили», «Иқтисодий-математик усуллар», «Молиялаштириш ва кредитлаштириш», «Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини бошқариш», «Халқаро иқтисодий муносабатлар», «Тадбиркорлик», «Қишлоқ хўжалиги бозорлари» ва ҳоказо. Ҳақиқатни билиш усуллари фаннинг усулларини ташкил этади. «Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти» фани асосини диалектик усул ташкил этиб, бунда узлуксиз ҳаракат ва ўзгаришлар шароитида жараённинг ривожланиши ўрганилади ва ҳар бир ҳодиса ягоналик ва қарама-қаршиликлар (эски ва янги) ўртасидаги курашни ифодалайди. Катта ҳажмдаги иқтисодий материалларни таҳлил қилишда иқтисодий тадқиқот усулларидан, чунончи, статистик (корреляция, дисперсия, индекс, регрессия), монографик, иқтисодий-математик, график, ўлчов- конструктив, тажрибавий, абстракт-мантиқий ва бошқа усуллардан фойдаланилади.

Адабиётлар : 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.: Ўзбекистон, 1995. 2. Абдуганиев А. Қишлоқ хўжалиги иқтисоди. Дарслик. -Т.: Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси қошидаги Адабиёт жамғармаси, 2004. 3. Салимов Б.Т., Ўроқов Н.И. Қишлоқ хўжалиги инфратузилмаси иқтисодиёти. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2004.

O'xshashlar

Агросаноат мажмуи ва унинг ривожланиши

Инфратузилма хизматлари ва уни такомиллаштириш

Қишлоқ хўжалиги инфратузилмаси

Бугдойнинг ўсиши ва ривожланиши

Маккажўхори-ўсиши ва ривожланиши