Epilepsiya, bosh miya jarohatida uchraydigan ruhiy o`zgarishlar, bemorlarni parvarish qilish xususiyatlari - Psixologiya - Referatlar

Epilepsiya, bosh miya jarohatida uchraydigan ruhiy o`zgarishlar, bemorlarni parvarish qilish xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA: 1. Epilepsiya , bosh miya jarohatida uchraydigan ruhiy o`zgarishlar , bemorlarni parvarish qilish xususiyatlari 2. Psixogeniyalar 3. Amaliy muolajalar va ko `nikmalar

www.arxiv.uz Epilepsiya (epilambano – ushlab olaman) – tutqanoq yoki quyonchiq – surunkali kasallik bo`lib, mushaklar tortishi va tortishuvisiz qaytarilib turuvchi hamda bemorning shaxsiyati o`zgarib borishi bilan kechadigan kasallik. Kasallikning kelib chiqish sabablari juda ko`p va xilma-xildir. 1. Neyroinfeksiyalar (gripp, brutselloz, revmatizm, sistoserkoz, exinokokk, glistlar). 2. Bosh miyaning turli xil yallig`lanishlari (meningit, leptomeningit, ensefalit). 3. Bosh miyaning yopiq jarohatlari (tug`uruqdagi jarohatlar, asfiksiya). 4. Bosh miyaning qon tomir kasalliklari (ateroskleroz, xafaqon kasalligi, voskulitlar). 5. Turli xil zaharlanishlar va alkogolizm. 6. Bosh miyada qon aylanishining buzilishlari (insultlar). 7. Bolalarda surunkali tonzillit va turli xil bosh miyaning organic kasalliklari (bolalar serebral falajligi). 8. Irsiy-degenerativ kasalliklar va bosh miya o`smalari va h. k. Epilepsiya bo`lishi uchun, asosan, epileptik o`choq va epileptogen manba bo`lishi kerak. Epileptik o`choq deb miya tizimidagi cheklangan o`zgarishlarga aytiladi. U atrofdagi neyronlarning kasallikka qo`zg`alishiga sabab bo`ladi. Natijada bu neyronlar o`zidan fokal epileptik kuchlanish chiqara boshlaydi. Epileptik o`choqdagi ko`plab neyronlarning qo`zg`alishi oqibatida shunday razryadlar rivojlanadi. Bu holat EEGda «tig`» shakldagi to`lqinlarning paydo bo`lishiga olib keladi. Epilepsiyada bosh miyada glioz to`qimalar ko`payadi, bulardan chandiqlar hosil bo`ladi. Epilepsiya bilan og`rigan bemorlarda moddalar almashinuvi buziladi (oqsil-azot, suv-tuz, uglevod almashinuvi), tutqanoq oldidan asetilxolin moddasi miqdorining oshishi kuzatiladi. Klinik manzarasi 4 bosqichda kechadi: 1. Aura. 2. Tonik tortishish. 3. Klonik tortishish. 4. Uyqu holati. Aura (grekcha – shamol degani) tutqanoq xurujining xabarchisidir. Aura har doim hushning yo`qolishidan oldin keladi. Aura har xil

www.arxiv.uz ko`rinishda paydo bo`ladi. Bularga oshqozon atrofidagi yoqimsiz hislar, ko`ngil aynish, bu hislar tananing yuqori qismiga ko`tarilib, bosh miyaga ta`sir qiladi. Natijada, bemor hushdan ketadi. Ba`zi bemorlarda ko`z qorachig`ining torayib-kengayib turishi, terisida uvishish, isib ketish, qorin-ichaklarda og`riq, eshitish va ko`rishning pasayishi, gallutsinatsiyalar, bosh aylanish, muvozanatning buzilishi, qattiq qichqirib yuborish holatlari kuzatiladi. Aura bir xilligi va qisqa vaqtligi bilan xarakterlanadi hamda har bir bemorda o`zining aurasi bo`ladi. Auradan so`ng xuruj tonik tortishishga o`tadi, bunda bemor boshida baqiradi, nafas olish to`xtaydi, yuzi oqaradi, keyin ko`karib ketadi. Bosh yonga, orqaga tashlanadi, ko`zlar ham yon tarafga yoki tepaga qaratilgan bo`lib, ko`z qorachig`i kengayib, yorug`likka javob bermaydi. Bo`yin tomirlari shishgan, jag` qattiq qisilgan, lab burchagida ko`pik, ba`zida qon keladi, qo`1-oyoqlar katta bo`g`imlardan yozilib, qo`l panjalari siqilgan bo`ladi. Ixtiyorsiz ravishda siydik va najasni chiqarib yuboradi. Tonik qaltirashdan keyin klonik qaltirashga o`tadi. Bunda bosh, qo`l va oyoqlar qaltirab, tana zarb bilan yonga va orqaga uriladi. Kasal yana chuqur nafas ola boshlaydi, ko`karish kamayadi, terlaydi. Bu bosqich 30 soniyadan 5 daqiqagacha davom etadi. Klonik qaltirashdan so`ng bemor uyquga ketadi. Bemor uyqudan turgandan so`ng o`zini og`ir ish qilgandek yomon sezadi. Ba`zan tutqanoq ketma-ket boshlanib, bir necha kungacha davom etishi mumkin. Bunday tutqanoq tutishiga epileptik status deyiladi. Epileptik statusda talvasa xurujlari har 10–30 daqiqa davomida takrorlanib turish bilan kechadi. Status bir necha soatgacha davom etishi mumkin. Bunda klonik va tonik tirishishlar bilan birga, nafas olish a`zolari va yurak faoliyatida buzilishlar bo`lib, miya shishishiga olib keladi. Tonik tirishishda yuz, qo`l va oyoqlar, tana mushaklarida tortishish, ko`z olmasi yon tomonga va yuqoriga qaragan, qorachiqlar kengaygan bo`ladi. Mushaklarning qattiq tortishuvi natijasida bemorning qo`1-oyoqlarini to`g`rilashning hech iloji bo`lmaydi. Tonik tirishish 30–60 soniya davom etadi. Keyin klonik tirishish ko`proq qo`l va yuz

www.arxiv.uz mushaklarida kuzatiladi. Pastki jag` mushaklarining ritmik qisqarishi natijasida bemorning og`zi ochilib-yopilib turadi. Bunda bemor tilini tishlab olishi mumkin. Bemor og`zidan so`lak bilan birga qon aralash ko`pik keladi. Qo`llar ham bukilib-yozilib turadi. Klonik tirishish asta-sekin pasayib, keyin umuman to`xtaydi. Klonik tirishishda qorin mushaklari va siydik pufagi sfinkterining asab bilan ta`minlanishi buzilishi natijasida bemorda ixtiyorsiz siyib yuborish va axlat chiqarish holatlari kuzatiladi. Bemorning terisi ko`kargan, vena qon tomirlari shishgan, tomir urishi sekinlashgan bo`ladi. Kichik epileptik tutqanoqlar. Absans – birdaniga va qisqa (2–5 soniya) vaqtda hushdan ketish bilan kechadi. Hushdan ketish ma`nosiz boqish, faoliyatning buzilishi va vegetativ alomatlar bilan o`tadi. Xuruj paytida bemor yiqilmaydi va bir joyda ko`zi qimirlamay, ko`rga o`xshab qotib qoladi. Xuruj birdan boshlanib birdan to`xtaydi. Bu xuruj oddiy absans deb ataladi. Ba`zi bemorlarda absans mushaklar tonusi o`zgarishi (yuz, bo`yin, qo`l mushaklari tortishuvi) va chuqur vegetativ buzilishlar bilan davom etadi, bunda murakkab absans kuzatiladi. Epilepsiyada ruhiy o`zgarishlar kuzatiladi. Bunda bemorning kayfiyati yaxshi, shirinso`z, yurish-turishida, oilada saranjomsarishta bo`lib yurishadi, qo`ygan narsalarini kimdir buzsa, darrov janjal qiladilar. Ba`zi bemorlar esa juda ham qo`pol, o`zining gapini o`tkazadigan, boshqalar bilan kelishmaydigan bo`ladi. Tashxis qo`yishda ko`proq EEG dan foydalaniladi, bunda epilepsiyaga xos «tig`» to`lqinlar paydo bo`ladi. Bosh miya jarohatida uchraydigan ruhiy o`zgarishlar - Bosh miya jarohati deganda kalla suyagi, miya pardalari, uning qobig`i, miya moddalari va qon tomirlarining tashqi kuch ta`sirida jarohatlanishi tushuniladi. Asosan, yopiq va ochiq jarohatlar bo`ladi. Yopiq bosh miya jarohatida miya bo`shlig`i butunligi buzilmaydi, miya moddasiga tashqi muhit ta`sir qilmaydi. Miyaning yumshoq qavati (teridan apanevrozgacha) butun bo`ladi. Bosh miyaning ochiq jarohatida miya bo`shlig`i tashqi muhit ta`siriga uchraydi. Bunda miya jarohati kuzatilib, jarohat miya moddasiga kirib boradi. Miyaning yumshoq qavati aponevrozi,

www.arxiv.uz suyaklar sinishi kuzatiladi, miyaning qattiq qobig`i va miya moddasi zarar ko`radi. Tashqi kuchning miyaga ta`siri natijasida miya chayqaladi, lat yeydi va eziladi. Miya jarohatining rivojlanishida, asosan, to`rtta davr bo`ladi: 1. Boshlang`ich yoki o`ta o`tkir davr. 2. O`tkir davr. 3. Tiklanish yoki tuzalish davri. 4. Kechki asoratlar yoki surunkali davr. Ruhiy o`zgarishlar shu to`rtta davrga asoslangan bo`ladi. B o s h l a n g ` i c h d a v r d a g i ruhiy o`zgarishlar hushning buzilishi, karaxtlik, sopor, koma, somnolensiya ko`rinishida bo`ladi. Miya jarohatidagi o`tkir psixozlar tashqi ta`sirdan so`ng boshlang`ich yoki o`tkir davrda paydo bo`ladi. O`rtacha yoki cho`zilgan psixozlar jarohatdan keyin bir-ikki oy o`tgach va bir yil davomida rivojlanadi. Kechki asoratlar davrida ruhiy o`zgarishlar bir necha yil o`tgandan keyin paydo bo`ladi. O` t k i r d a v r n i n g ruhiy o`zgarishlari bosh miyada qon aylanishining buzilishi, kislorod yetishmasligi natijasida paydo bo`ladi. Bunda qon tomirlarning o`tkazuvchanligi oshadi va miya shishiga olib keladi. Ruhiy o`zgarishlar sinapslar o`tkazuvchanligi, mediatorlar almashinishi, retikular va gipotalamus ishining buzilishga bog`liq. K e c h k i a s o r a t l a r davridagi ruhiy o`zgarishlar bosh miya jarohatining og`irligiga, bemorning yoshi, kasallikdan oldingi xulqatvoriga bog`liq bo`ladi. Bunda orqa miya suyuqligining o`zgarishi katta ta`sir qiladi. Boshlang`ich va o`tkir davrdagi ruhiy o`zgarishlar miya jarohatlanganda hushning yo`qolishi bilan ifodalanadi. Faqat yengil miya chayqalishida hushning bulutsimon ko`rinishi paydo bo`ladi. Qolgan turlarida es- hushning o`zgarishi koma holatigacha boradi. Bemor hushiga kelganidan so`ng o`tkir davr boshlanadi. Unda xotiraning yo`qolishi kuzatiladi, retrograd amneziyada bemor hushdan ketishdan oldingi voqea va hodisalarni eslay olmaydi. Antegrad amneziya, bunda hushdan keyin bo`lgan voqealarni eslay olmaydi. O`tkir davrida asteniya belgilari ham uchraydi. Miya chayqalishida quyidagi vestibular o`zgarishlar kuzatiladi: bosh aylanishi, ko`ngil aynishi, qusish, asab tizimidagi o`zgarishlarda nistagm, konvergensiyaning susayishi, pay reflekslarining oshishi, mushaklarning bo`shashishi, vegetativ o`zgarishlar: qon tomir ishining buzilishi, tomir urishning sekinlashishi, qon

www.arxiv.uz bosimining o`zgarishi, terlash, ko`karib ketish, haroratning oshishi, yuzning qizarib ketish belgilari. Miya lat yeyishida falajlik, sezgining yo`qolishi yoki kamayishi kuzatilishi mumkin. Yuzning bir tomonga qiyshayib qolishi, eshitish, ko`rish, ko`z harakatlarining buzilishi hamda meningial belgilar paydo bo`ladi. Miya lat yeganida miyaga va miya bo`shliqlariga qon quyiladi. Bu miyaning qisilib qolishiga olib keladi. Miya jarohatidagi o`tkir davr bir-ikki oy davom etadi. O`tkir davrdagi psixozlar dastlabki kunlarda yoki bir-ikki hafta ichida hushning o`ziga kelishi bilan boshlanadi. Bunda turli qo`zg`alishlar, gallutsinatsiya, vasvasalar bo`lib turadi. D e l i r i y – ko`rish gallutsinatsiyalarida bemorning ko`ziga qo`rquv, vahimalar ko`rinadi. O n e y r o i d d a bemorlar o`zini fazoda uchayotgandek sezadilar. K o r s a k o v alomatida xotira susayadi. Amneziyalar, konfabulatsiya, affekt o`zgarishlari kuzatiladi. Affekt alomatida bemorlar ko`zlari ochiq holda qimirlamasdan yotadilar, atrofga befarq qarab, gapirmaydilar, himoya reflekslari yo`qolgan, hech narsa bajarmaydilar. Bemorlarda siydik va axlat tutilmaydi, yutinish saqlangan, uyqu kecha-kunduzga bog`liq bo`lmaydi. Bunday hollarda bemorlar tezda o`lib qolishlari mumkin. A k i n e t i k mu t i z md a harakatsizlik va gapirmaslik holatlari namoyon bo`ladi. Bunda ko`zlardagi harakatlar saqlangan, lekin ular berilgan savollarga javob bermaydi. Kasallikning o`tkir yoki kechki davrida paydo bo`lgan ruhiy o`zgarishlar uzoq vaqt davom etishi mumkin. Astenik holatda qo`zg`aluvchanlik, holdan toyish, tez jahli chiqish, chidamsizlik, ish qobiliyatining pasayishi, xafa bo`lish belgilari kuzatiladi. Bemorlarda bosh og`riq, bosh aylanishi, uyqusizlik holatlari namoyon bo`ladi. Bemorlar ahvoli ob-havoga, issiq-sovuqning almashinuviga, charchoqga, havo bosimining o`zgarishiga va boshqa kasalliklarning qo`shilishiga bog`liq bo`ladi. Psixopatsimon o`zgarishlar astenik hamda isterik holatlar bilan birga kechadi. Bu holat 10–20 yilgacha saqlanib qoladi. Bunda kayfiyatning pasayishi, ko`zyosh qilish, tezda xafa bo`lish, o`z sog`lig`i haqida xavotirlanish belgilari namoyon bo`ladi. Asab sohasidagi o`zgarishlar kam rivojlangan bo`ladi.

www.arxiv.uz Davosi. Kasallikni o`ta o`tkir va o`tkir davrida davolash jarohatning og`irligiga bog`liq. Bemor bir hafta o`rnidan turmasdan yotishi kerak. Ikki hafta shifoxonada davolanishi lozim. Bosh miyaning yopiq jarohatlarida bemorlar asab kasalliklari bo`limida davolanishlari, agar ruhiy o`zgarishlar paydo bo`lsa, psixiatriya shifoxonasida davolanishi tavsiya etiladi. Bemorlarga degidratatsion terapiya: 25 % li 10,0 ml magneziy sulfat, laziks, 40 % li 20,0 ml glukoza tomir ichiga, seduksen, fenazepam buyuriladi. Agar bemor ruhiy bezovta bo`lsa – aminazin; vasvasalar bo`lsa, galoperidol; paroksizmal o`zgarishlarda – benzonal, fenobarbital, depakin, finlepsin tavsiya etiladi. Kasallikning tiklanish davrida trankvilizatorlar: sidnokarb, neuleptin, nootropil; uyquni yaxshilovchi dorilardan eunoptin, dimedrol; jahldorlikda elenium, aminazin neuleptin; holsizlik va tez charchash bo`lganda jenshen, eleutorokokk, sidnokarb; vegetativ o`zgarishlarda seduksen; diensefal o`zgarishlarda esa belloid, betaserk, bellospan, bellataminal dorilaridan berish tavsiya etiladi. Psixogeniyalar - Psixogeniyalar ruhiy jarohatlar natijasida paydo bo`ladigan kasallik bo`lib, unga psixogen kasalliklar: reaktiv psixozlar va nevrozlar kiradi. Odam ruhiy jarohatlanishga kutilmaganda, to`satdan yoki astasekin uchrashi mumkin. Masalan, bunga yer qimirlashi, suv toshqini, fojialar, bosqinchilik, yaqin kishilarning kutilmaganda vafot etganligi to`g`risida xabar sabab bo`lishi mumkin. Nevrozlar markaziy asab tizimi faoliyatining psixogen yo`l bilan kelib chiqqan funksional buzilishidir. Nevrozlarning kelib chiqishiga uzoq vaqt tez-tez takrorlanib turuvchi ruhiy ezilish sabab bo`ladi. Bundan tashqari, ruhiy iztiroblar, shaxsning asosiy xususiyatlari, naslirsiyat ham muhim ahamiyatga ega. Nevrozlarning rivojlanishi zamirida bosh miyaning tormozlanishi va qo`zg`alish jarayonlarining zo`rayishi, susayishi, ular orasidagi muvozanatning buzilishi (nevrasteniya) yoki bosh miyada qo`zg`alish o`choqlarining paydo bo`lishi

www.arxiv.uz (yopishqoq fikrlar) va miya po`stlog`i, po`stloqosti jarayonlari muvozanatining buzilishi (isteriya) yotadi. Nevrasteniyada markaziy asab tizimining holdan toyishi, o`ta chidam- sizlik, serjahllik, tutaqib ketish alomatlari kuzatiladi. Giperstenik turida serjahllik, tutaqib ketish; oraliq turida serjahllik va holdan ketish; gipostenik turida esa lanjlik, behollik, uyquchanlik alomatlari kuzatiladi. Yopishqoq fikrlar nevrozida xayoldan ketmaydigan fikrlar, miyaga o`rnashib qolgan g`oyalar, xotiralar, ikkilanishlar, qo`rquv, harakat va qiziqishning paydo bo`lishi bilan davom etadi. Bulardan tashqari, nevrastaniyaning vegetativ va ipoxondrik belgilari ham kuzatiladi. Bemorning kayfiyati pasayib, umidsizlik, o`z-o`zidan qoniqmaslik belgilari kuzatiladi. Bu nevrozlar uzoq vaqt saqlanib qoladi va surunkali kechadi. Nevrozning isterik turi esa isterik alomatlar bilan harakat, sezgi, vegetativ va ruhiy buzilishlar bilan birga davom etadi. Bunda isterik giperkinezlar, tutqanoqlar, isteriyaga sabab bo`ladigan kar-soqovlik, ko`rlik, sezgi buzilishi, og`riq, qusish, havo yetishmaslik belgilari bilan kechadi. Davosi. Psixoterapiya, fizioterapiya, jismoniy tarbiya usullari va gipnoz yaxshi samara beradi. Uyquni yaxshilash, hordiq chiqarish, toza havoda sayr qilish lozim. Giperstenik turida brom dorilari, meprobomat 200–2000 mg dan, seduksen 2,5 mg dan, tazepam 30–40 mg dan; gipostenik turida quvvatga kirgizuvchi dorilar – pantokrin, eleuterokokk, jenshen, sidnokarb buyuriladi. Yopishqoq fikrlar nevrozi va isteriyada trankvilizatorlar va antidepressantlar birga qo`llaniladi: elenium 20–50 mg, seduksen 10–20 mg, eglonil 200 mg, meprobomat 400– 1200 mg, fenazepam, tazepam, glitsin; uyqusizlikda ivadal 10 ml, radedorm 5 mg, propazin 25–100 mg, teralen 5–25 mg, melleril 10–75 mg dan berish tavsiya etiladi. Reaktiv psixozlar. Reaktiv psixozlar ruhiy jarohat yoki ko`ngilsiz hodisalar tufayli kelib chiqadigan kasallikdir. Psixogeniyalarning reaktiv psixozlarida nisbatan qisqaroq alomatlari og`irroq kechib, ularda psixomotor va affektiv buzilishlar kuchli, vasvasa, gallutsinatsiyalar, isterik xurujlar bilan

www.arxiv.uz ongning buzilishlari kuzatiladi. Reaktiv psixozlarning alomatlari qaytarilib turadi. Reaktiv psixozlar bemorlar o`z ahvoliga tanqidiy ko`z bilan qaramasligi, shart- sharoitni yetarlicha to`g`ri baholay olmasligi bilan xarakterlanadi. Reaktiv psixoz asab tizimi kuchsiz bo`lgan odamlarda ko`proq uchraydi. Reaktiv psixozlarning kelib chiqishiga yaqin kishilardan ajralib qolish, tabiiy ofatlar, qamoqqa tushish, kelishmovchiliklar va h. k. sabab bo`ladi. Reaktiv psixozlarning quyidagi turlari mavjud: reaktiv depressiya bu bemorlar jarohatlangandan keyin 4–5 kun o`tgach zo`rayadi. Bunda qisqa muddatli stupor yoki ixtiyorsiz harakatlar paydo bo`ladi. Shok reaksiyasi es-hushning o`zgarishi bilan kechadi. Bu holatlar yaqin kishilarning o`limi, zilzilalar, tabiiy ofatlar davrida kelib chiqadi. Bunday holatlarda bemorlar savollarga javob bermaydi, qimirlamay bir joyda turib qoladi, yuzida vahimalar paydo bo`ladi. Bemorlar atrofdagilarga reaksiya ko`rsatmaydi. Bunday holat bir necha daqiqa davom etishi mumkin, keyinchalik depressiya holati ustun bo`lib qoladi. Bemorlar uyqusi buzilgan bo`lib, turli xil vahimali tushlar ko`radi va gallutsinator kechinmalar paydo bo`ladi. Reaktiv psixozda tormozlanish qisqa muddatli bo`ladi. R e a k t i v s t u p o r – bunda bemorlar mutlaqo harakatsiz bo`lib, bu qo`zg`alishlar bilan almashinib turadi. Turli salbiy omillar ta`sirida miya po`stlog`ida chuqur tormozlanish kuzatiladi. Qattiq ta`sirlanish natijasida bemorlar gapira olmay qoladi (mutizm). Bundan tashqari, bemorlar karaxt, es-hushi o`zgargan, ko`zlari bir nuqtaga qarab qolgan holda o`tiradi. Bunday holat o`tib ketgandan keyin bemorlarda amneziya kuzatiladi. Bemorlar tormozlangan yoki qo`zg`algan holatda bo`lsa ham, u atrofdagi voqealarga batamom befarq bo`lib qolmaydi. Bunday holat bosh miya po`stlog`idagi retikular farmatsiyaning tormozlanishi natijasida paydo bo`ladi. R e a k t i v p a r a n o i d – bemorlarda ko`pincha ta`qib vasvasasi paydo bo`ladi. Bemorlar meni birov kuzatib yuribdi, meni urmoqchi degan o`y-xayollar bilan yuradilar. Reaktiv paranoidning shizofreniya vasvasasidan farqi shuki, uning mazmuni ma`lum doiralardan chetga chiqmaydi va bo`lib o`tgan voqealarni aks ettiradi.

www.arxiv.uz Davosi. Reaktiv psixozni davolashda psixoterapiya, fizikaviy usullar va mehnat bilan davolash birinchi o`rinda turadi. Affektiv qo`zg`alishlarda tizersin, aminazin 100–300 mg dan mushak orasiga, fenazepam 1,5–3 mg, seduksen tomir ichiga yuboriladi. Reaktiv depressiya kam harakat (adinamiya) bilan birga kuzatilganda azafen 300 mg kuniga, pirazidol 200– 300 mg, melipramin 100–300 mg (agar depressiya qo`rquv-notinchlik bilan birga kechsa), amitriptilin 150–200 mg, sonapaks 30–60 mg, tazepam yoki seduksen 20–30 mg, eglonil, ksanaks 0,25 mg buyuriladi. Reaktiv paranoidlarda triftazin, galoperidol 15 mg, majeptil beriladi. Reaktiv isterik psixoz turlarini davolashda seduksen, fenazepam, melleril, neuleptil; mushak orasiga aminazin yoki tizersin, dimedrol va magniy sulfat bilan birga yuborilsa, isterik psixozlar yaxshi davolanadilar. Isterik stupor (qotib qolish) bilan kuzatiladigan holatlarda ruhiy holatni tetiklashtiruvchi (psixostimulatorlar) kuniga 30–40 mg dan, sidnokarb trankvilizatorlar bilan birga yoki barbamil, kofein aralashmasi ishlatiladi. Bulardan tashqari nootroplar va vitaminlar ham qo`llaniladi. Psixopatiyalar – emotsional iroda buzilishidan xarakterning, ya`ni fe`latvorning kasallik tusiga kirishidir. Boshqacha aytganda, psixopatiya xarakter kasalligidir. Odamning atrofdagilarga moslashib olishi qiyinlashib qoladi. Bunday odamlar o`zlarining ishlaydigan jamoalari bilan yaxshi chiqisha olmaydilar. Ular doimo janjallashib turishadi. Psixopatlar tajovuzkor bo`lib, o`z xarakterining g`alatiligidan o`zlari qiynalib yuradilar. Psixopatlarning quyidagi turlari bor: Q o ` z g ` a l u v c h i p s i x o p a t l a r – bemorlar arzimagan bahona bilan tutoqib ketadilar. Bemorlar tajovuzkor bo`lib, ko`pchiligida ruhiyatning aynib, isteriya ko`rinishida bo`lishidir. Bu turdagi bemorlar juda janjalkash, tez hayajonlanuvchi shaxslardir. Ular osoyishtalik davrida o`zlarining yurish-turishlariga tanqidiy ko`z bilan qarab, shu yo`l qo`ygan xato va kamchiliklarini to`g`rilash choralarini izlashadi. P s i x o a s t e n i k p s i x o p a t l a r (tormozlanuvchi) – bunday odamlar

www.arxiv.uz ko`proq shubha bilan xayol surib, xavotirga tushib yuradilar. Bular uyatchan, tez toliqadigan, boshqalar bilan muloqotga tez kirishib keta olmaydilar. Bemorlarning ko`pchiligi tortinchoq bo`lib, salga qizarib ketishadi. Shuning uchun bemorlar yanada battarroq xijolat tortishadi. Bular ruhan zaif, ish qobiliyati susaygan, ko`ngliga doimo vahimalar tushib yuradi. Bemorlarning ko`proq boshi og`riydi, ular yolg`iz yurishga harakat qiladi, ko`pchiligi odamlar orasidan qochadi. P a t o l o g i k (q i z i q i s h) p s i x o p a t l a r – bemorlarning ba`zilarida ruhiyati baland bo`lib yursa, boshqalarida pasaygan bo`ladi. Ba`zi psixopatlarda jinsiy buzuqlik uchraydi. Masalan, gomoseksualizm – o`z jinsidagi kishiga jinsiy mayl qo`yish, sadizm –jinsiy aloqa qiladigan kishisining tanasini og`ritib, jinsiy hirsini qondirish, pedofiliya – go`daklarga jinsiy mayl qo`yish, zoofiliya – hayvonlarga nisbatan jinsiy qiziquvchanlik. Psixopatlarda ko`proq nevrotik, ba`zilarida esa isterik belgilar rivojlangan bo`ladi. Davosi. Psixopatlarni davolashda trankvilizatorlarga, neyroleptiklarga katta ahamiyat berish kerak. Qo`zg`aluvchanlik bilan o`tadigan psixopatik o`zgarishlarga neyroleptiklar (neuleptil, mellipril, stelazin) yaxshi ta`sir ko`rsatadi. Paranoyyal psixopatlarda stelazin, galoperidol, pimozid (orap) qo`llaniladi. Agar kasallik o`tkir affektiv qo`zg`alishlar yoki notinchlik bilan kuzatilsa, neyroleptiklar trankvilizatorlar bilan birga tomir ichiga yuboriladi. Astenik o`zgarishlarda nootropil, ensefabol, glitsin, novopassit, riboksin, vitaminlar, nikotin kislotasi yaxshi samara beradi. Bemorlarni hayotga moslashtirish maqsadida ularni o`rab turgan muhitni sog`lomlashtirish, kerak bo`lsa bemorlarni vaqtincha ichuvchi, narkoman yoki salbiy ta`sir etuvchi shaxslardan ajratish lozim. Bu borada bemor oilasi bilan psixoterapevtik ishlar olib borish, ular orasida o`zaro tinch munosabatlar yaratish muhim ahamiyatga ega. Nevrozlar- Nevroz so`zini fanga birinchi bo`lib shotland shifokori Kellen 1776-yilda olib kirgan. Nevroz – bu markaziy asab tizimining funksional kasalligi hisoblanadi. Nevrozlarning quyidagi alomatlari bor: A s t e n i k a l om a t – asab va ruhiyatning zaiflashuvi, toliqishi. Juda ko`p kasalliklardan keyin va

www.arxiv.uz sog`lom odamlar charchaganda, toliqqanda astenik alomat kuzatiladi. Bunda bosh og`riq, bosh aylanish, ko`ngil aynish, serjahllik, yurak sohasida og`riq, tez charchab qolish, xotiraning susayishi, mehnat qobiliyatining pasayishi va kayfiyatning buzilishi bo`lib turadi. Bemorlarning uyqusi buziladi, uyqusi yuzaki, tezda uxlab qolmaydi, ko`p o`ylaydilar, uyqudan turgandan keyin karaxt bo`lib turadilar. O b s s e s s i v a l om a t – miyadan ketmaydigan holatlar. Bunda bemorlar qilgan ishlarini qayta-qayta tekshirib yuradilar. Masalan: eshik qulflanganmi yoki yo`qmi, gaz o`chirilganmi yoki yo`qmi, deb bezovta bo`lib yuradilar. Bemorlarning miyasiga qo`rqinchli, vahimali narsalar o`rnashib qoladi va ulardan qutulish choralarini ko`p o`ylab yuradilar. F o b i k a l om a t – bemorlar biror narsalardan qo`rqib yashaydilar, kardiofobiya – yurak kasali bo`lib qolishdan qo`rqish, lissofobiya – ruhiy kasal bo`lib qolishdan qo`rqish, gipsofobiya – balandlikdan qo`rqish, kanserofobiya – rak kasalligidan qo`rqish, klaustrofobiya – yopiq imoratlardan qo`rqish, agorafobiya – ochiq joylardan qo`rqish. I p o x o n d r i k a l om a t – bemorlar o`z sog`lig`iga nisbatan ortiqcha qayg`uradilar va ko`p o`ylaydilar. Ipoxondrik alomat ruhiy kasalliklarda ko`p uchraydi va fobiyalar bilan birga kechadi. Ipoxondrik alomatda bemorlar tanasida uvushish, yoqimsiz his-tuyg`ular va og`riqlar bo`lib turadi. N e v r o t i k d e p r e s s i y a a l om a t i – bemorlar tashqi voqealarga befarq, loqayd bo`lib qoladilar. Bemorlarning kayfiyati buzilgan, ishtahasi yo`qolgan va uyqusi buzilgan bo`ladi. Bemorlar bir o`zi yolg`iz qolishga intiladi. Nevrotik depressiyada bemorlar o`zini qo`lga oladi, isteriyadagi singari harakatlar qilmaydi. Nevrasteniya – bu asteniya va depressiya alomatlarining birgalikda qo`shilishi natijasida yuzaga keladi. Nevrasteniyada bemorlar shikoyati bosh og`riq, bosh aylanish, uyqusizlik, yurak sohasidagi uvushish va og`riq, qo`l- oyoqlarning sovuq qotishi, ko`p terlash, dispeptik buzilishlar – ko`ngil aynish, qusish, oshqozon sohasida va ichaklarda og`riq hamda ich ketishi yoki qotishidir. Bundan tashqari, jinsiy zaiflikdan, tez jahl chiqishidan shikoyat qiladilar.

www.arxiv.uz Nevrasteniya qo`zg`alishning kuchayishi natijasida ish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Bunda bemorlar tez charchab qoladi, aqliy va mehnat qobiliyati pasayadi, xotira susayadi. Bemor tekshirib ko`rilganda qo`llarida titrash, ko`p terlash, pay reflekslarining jonlanishi kuzatiladi. Nevrasteniyaning 3 ta turi bor: G i p e r s t e n i k t u r i, bunda bemorlarning asabiylashishi, arzimagan narsalardan ta`sirlanishi, salga ko`zyosh qilishi va diqqatning buzilishi kuzatiladi. G i p o s t e n i k t u r i d a bemorlar jismoniy va aqliy qobiliyatining pasayishi, toliqish va uyquchanlik belgilari kuzatiladi. A r a l a s h t u r i d a bemorlar birpasda asabiylashadilar. Bu toliqish, uyquchanlik belgilari bilan almashinib turadi. Nevrasteniyada vegetativ o`zgarishlar ham kuzatiladi. Nevrasteniyani davolashda bemorning umumiy ahvolini yaxshilovchi dorilar, temir dorilari, glitserofosfat, B guruh vitaminlar, toza havoda sayr qilish, iliq suv muolajalari qabul qilish, fizioterapiya muolajalari hamda shifobaxsh badantarbiya bilan shug`ullanish tavsiya etiladi. Uyquchanlik va tez charchash bo`lganda xitoy limoni, jenshen, pantokrin 30 tomchidan 3 mahal, ovqatdan 30 daqiqa oldin yoki 4 soatdan keyin, bir oy davomida ichiriladi. Qo`zg`aluvchanlik, tez jahli chiqish, asabiylashishda aminazin 0,025 g yoki propazin 0,025 1 tabletkadan 3 mahal ichishga buyuriladi. Vegetativ buzilishlarda trioksazin 0,3 g, elenium 0,01 g dan 2–3 mahal 3–4 hafta ichishga buyuriladi. Tinchlantiruvchi dorilardan valerian 10,0: 200,0 + natriy brom 6,0 ml 1 qoshiqdan 3 mahal ichishga beriladi. Jinsiy zaiflikda sekurinin 0,2 % 1,0 ml teri ostiga 1 oy davomida qilinadi. Isteriyaning klinik ko`rinishi turli-tuman bo`lib, uning ba`zi belgilari boshqa bir kasallikka o`xshab ketgani uchun isteriyani «buyuk taqlidchi» deb atashadi. Isteriyada bosh miya po`stlog`i tormozlanib, po`stloqosti tugunlari faoliyati oshadi. Natijada, po`stloqosti tugunlarining ixtiyorsiz qo`zg`alishlari va tutqanoq xurujlari paydo bo`ladi. Isteriyada tashqi ta`sirlar bemorning ruhiyatiga ta`sir qilishi natijasida yuzaga keladi. Isteriyada bemor harakati tartibsiz, birdan

www.arxiv.uz boshlanadi. Ko`proq kunduz kunlari bo`lib, bunda es-hushi saqlangan bo`ladi. Bemor bo`lib o`tgan voqealarni eslaydi. Isteriya tutqanoq xurujida bemor hushdan ketishdan oldin o`ziga qulay joy tanlaydi, so`ng biror joyi lat yemasligi uchun sekin yiqiladi. Agar bemorning atrofida odamlar bo`lsa, isterik tutqanoq xuruji uzoq davom etishi mumkin. Isteriyada harakat va sezuvchanlikning buzilishi, shuningdek, monoplegiya, paraplegiya, gemiplegiya, giperkinezlar hamda gapira olmaslik, eshita olmaslik (surdomutizm) kuzatiladi. Isteriya falajida mushaklar tonusi o`zgarmaydi, pay reflekslari buzilmagan, patologik reflekslari va atrofiya bo`lmaydi. Davolash usullarida psixoterapiya keng qo`llaniladi. Miyadan ketmaydigan holatlar nevrozi obssessiv va fobik alomatlar bilan birgalikda kechadi. Bu nevrozlar nevrasteniya va isteriyaga nisbatan kam uchraydi. Bunda kasallik belgilari miyaga o`rnashib qoladi. Bemorning ko`nglida vahimalar, xavotirlanish va qo`rquv hissiyotlari paydo bo`ladi. Bunday bemorlar tekshirib ko`rilganda ichki a`zolar va asab tizimidan asosiy kasallik belgilari topilmaydi. Bemorlarda ko`proq pay reflekslari biroz jonlangan, qo`l panjalarining titrashi, mushaklar tonusi biroz taranglashgan, yurakning tez urishi va ko`p terlash hamda boshqa vegetativ o`zgarishlar kuzatiladi. Bemorlarda ko`proq fobik alomatlar, ya`ni kardiofobiya, insultfobiya, mizofobiya – o`ziga infeksiya yuqib qolishidan qo`rqish, suisidofobiya – o`zini o`zi o`ldirib qo`yishdan qo`rqish va boshqa belgilar kuzatiladi. Bunday nevrozlar uzoq davom etadi va odam mehnat qobiliyatini vaqtincha yo`qotadi. Yatrogeniyalar. Bu tibbiyot xodimlari bemorlarga nisbatan noto`g`ri muomala qilishi hamda dori-darmonlarni bo`lar-bo`lmasga (ko`proq, yuqori dozalarda) buyurishi natijasida kelib chiqadigan kasallikdir. Bemorlar bilan suhbat qilganda uning kasalligi to`g`risida ehtiyot bo`lib gapirish lozim. Ba`zi bemorlarning oldida tibbiyot atamalarini so`zlash mumkin emas. Bemorlar esa shu atamalar haqida o`ylab qolishlari yoki yomon fikrlarga borishlari mumkin. Ko`pchilik

www.arxiv.uz bemorlar shifokor tomonidan qo`yilgan tashxisni, uning oqibatini hamshiralardan so`rab oladilar. Ayrim hamshiralarning e`tiborsizligi tufayli bemorlarga kasallik tarixini ko`rsatib yoki qo`yilgan tashxisni to`liq aytib qo`yadilar. Natijada bemorning sog`ayib ketishiga yomon ta`sir ko`rsatib, ahvolini og`irlashtirib qo`yadilar. Gipnoz. Gipnoz uyqu bilan uyg`oqlik o`rtasidagi oraliq holatdir, bu – bosh miya po`stlog`idagi hujayralarning muayyan ta`sirlar (to`satdan berilgan o`ta kuchli yoki kuchsiz ta`sirlar) tufayli yuzaga keladigan chala tormozlanishdir. Davo maqsadida odamda yuzaga keltiriladigan gipnoz holatlari unga ta`sir ko`rsatib, chala uxlatib qo`yishdir, bunday paytda odam qisman uyg`oq bo`lib, unda saqlanib qoladigan shu chala uyg`oqlik holati shifokor bilan bemor o`rtasida aloqa o`rnatishga imkon beradi. Davo maqsadida ta`sir ko`rsatish (suggestio) – shifokorning ma`lum maqsadni ko`zlab, bemorga so`z bilan faol ta`sir ko`rsatib borishidir. Amaliy muolajalar va ko `nikmalar Lumbal punksiya qilish. Kerakli anjomlar: zararsizlantirilgan mandrenli igna, orqa miya suyuqligini o`lchaydigan monometr, shpris, spirt, yod, 0,5 % li novokain eritmasi, steril paxta, tampon, probirka. Bemorni punksiya qilishdan oldin ovqatlantirish mumkin emas, siydik pufagi va ichaklari bo`shatilgan bo`lishi kerak. Punksiyada bemor o`tirgan yoki o`ng tomon bilan yotgan holatda, uning oyoqlari qorniga yaqinlashgan, boshi oldinga egilgan bo`lishi kerak. Umurtqa pog`onasining pastki ko`krak qismi, bel va dumg`aza sohalarini yodspirt- yod bilan artiladi. Punksiya qilinadigan joy aniqlanib, 0,5 % li 2 ml novokain eritmasi yuboriladi. Mandrenli igna bilan III –IV yoki IV –V bel umurtqasi oralig`iga sanchiladi. Bunda orqa miya suyuqligini o`lchaydigan monometr yordamida orqa miya suyuqlik bosimi o`lchanadi. Tashxis maqsadida 6–9 ml orqa miya suyuqligi olinadi. Muolajalardan keyin bemorni xonasiga olib borib, ikki soat turmasdan, yonbosh qilib, yostiqsiz yotqiziladi. Ikki kungacha

www.arxiv.uz to`shakda turmasdan yotishi lozim. Ikki soatdan keyin ovqatlantirishga ruxsat etiladi. Urotropinni 0,5 g dan kuniga 3 marta ichishga ruxsat etiladi. Nevralgiyalarda novokainli blokada qilishga zarur ashyolarni tayyorlash va bajarish. Novokainli blokada kichik jarrohlik usullaridan hisoblanadi. Uni bajarishdan oldin to`liq aseptik va antiseptik qoidalarga amal qilish kerak. Novokainli blokada qiladigan xona doim dezinfeksiyalovchi eritmalar bilan tozalab artilib turishi, kvars nurlari bo`lishi shart. Xonada shokka qarshi dorilar tayyor turishi kerak. Zarur ashyolardan zararsizlantirilgan stol, bint, qaychi, qo`l va terini artish uchun 96° shpris spirt, 5 %li yod, shprislar (1,0–20,0), kislorod yuborish uchun Jane, har xil ignalar, kislorod yostiqcha bilan ta`minlanishi kerak. Blokadani bajarish uchun shifokor qo`lini sovun bilan yaxshilab yuvishi, 0,5 % li xlorgeksidin eritmasi va 90° spirt bilan ikki marta tozalashi shart. Paravertebral blokada qilish. Umurtqa pog`onasi osteoxondrozi va bel- dumg`aza radikulitlarida og`riq xurujlari kuchli bo`lganda, paravertebral blokada qilish shart. Bunda bemor sog`lom tomoni bilan yonbosh yoki chalqancha yotqiziladi. Shpris ignasini umurtqa o`simtalaridan 3 sm yon tomonga umurtqaning ko`ndalang o`simtasigacha sanchiladi. Keyin igna biroz yuqoriga ko`tarilib, 30° ichkariga burilgan holda, 2 sm gacha kirgiziladi. Ignani umurtqa tanasining yon tomonigacha olib boriladi. Ignaning umumiy chuqurligi 6 sm gacha bo`lishi kerak. Blokada uchun 0,5–2 % li 10–20 ml novokain, gidrokortizon 25–75 mg, vitamin B12 200–1000 mkg bo`lishi kerak. Agar blokada to`g`ri qilinsa, bemorda og`riq birdan yo`qoladi. 2–3 kundan keyin blokadani qaytarish mumkin. Yotoq yaralarining oldini olish va davolash. Yotoq yaralar, asosan, to`shakda uzoq vaqt yotgan bemorlarda paydo bo`ladi, ko`proq keksa yoshdagi bemorlarda. Bemor orqa bilan yotganda, dumg`aza sohasi, umurtqa pog`onasi o`simtalari va tovonida, yonbosh bilan yotganda esa chanoq suyagi, sonning tashqi yuzasi va boldir sohasida yotoq yaralar paydo bo`ladi. Yotoq yaralarda teri oldin qizarib, keyin yuzasi qorayishi va yaralar paydo bo`lib, yiringlashi mumkin.

www.arxiv.uz Bularning oldini olish uchun to`shak yumshoq bo`lishini ta`minlash, teriga kamfora spirit surtis h va uqalash lozim bo`ladi. Agar terida yotoq yaralar boshlangan bo`lsa, 5 % li kaliy permanganat, oblepixa moyi, sintomitsin emulsiyasi va Vishnevskiy malhamlari surtish tavsiya etiladi. Bemorning umurtqa pog`onasini rentgenoterapiyaga tayyorlash. Bunda rentgenoterapiyaga yuborishdan bir kun oldin bemor kechqurun 19°° gacha ovqatlangan bo`lishi kerak. Kechasi soat 22°° va ertalab 6°° da bemorni tozalovchi huqna qilish zarur. Keyin soat 9°° da rentgenoterapiyaga olib borish kerak. Siydik pufagini kateterizatsiya qilish va yuvish texnikasi. Zararsizlantirilgan yumshoq yoki qattiq kateterni iliq suv bilan yuvib olinadi va jinsiy a`zolar dezinfeksiya qilinadi. Kateterga steril vazelin surtiladi. Chap qo`l bilan jinsiy a`zo boshi ushlanib, o`ng qo`l bilan pinset yordamida kateter siydik chiqarish kanaliga yuboriladi. Agar kateter doimiy tursa, leykoplaster yordamida jinsiy a`zo boshiga yopishtirib qo`yiladi. Siydik pufagini 2 % li borat kislota, kaliy permanganatning 0,1 : 200 nisbatdagi eritmasi bilan yuviladi. Bu aseptik va antiseptic qoidalarga rioya qilgan holda bajariladi. Kateter olib tashlangandan keyin, siydik chiqarish kanaliga antiseptik eritma surtiladi. Miya insultlarida ko`rsatiladigan shoshilinch yordam. Gemorragik insult birdan kutilmaganda boshlanadi. Hushning buzilishi, bir necha marta qusish, nafas maromi o`zgarishi (shovqinli nafas eshitiladi), qon bosimi ko`tarilgan, tomir urishi kuchaygan, mushaklar tonusi pasaygan, qorachiqlar toraygan, yorug`likka reaksiyasi yo`qolgan, teri rangi ko`kargan va qizargan, gemiplegiya, og`iz yarim ochiq holatda, oyoq panjasi tashqariga qarab qolgan bo`ladi. Shoshilinch yordam: qat`iy to`shak tartibi, tilning orqaga tortilib ketishiga yo`l qo`ymaslik, boshni baland qilib qo`yish, 2,4 % li eufillin 5–10 ml 40 % li glukoza eritmasi bilan t/i, 5 % li aminakapron kislota 400 ml, vikasol, ditsinon, yurak faoliyatini yaxshilash uchun 0,05 % li strofantin 0,25–1 ml glukoza bilan t/i. Miya shishiga qarshi 1 % li laziks 2 ml, qon bosimi baland bo`lsa, 2,5 % li aminazin 1 ml, 1 % li dibazol 2–4 ml, gemiton 0,3–1 ml m/o. Qusishga qarshi 0,1

www.arxiv.uz % li atropine 1,0 ml m/o, bemorda bezovtalik kuzatilsa, 0,5 % li seduksen 2 ml m/ o qilinadi. Miya infarkti yoki ishemik insult. Umumiy va mahalliy miya belgilari asta-sekinlik bilan rivojlanib boradi. Bunda hushning chuqur buzilishlari kuzatilmaydi, lekin soat sayin ko`payib boradi. Birdan bosh og`riq, nutq buzilishlari, bosh aylanish, yuzning oqarishi va gemiparez kuzatiladi. Shoshilinch yordam: qat`iy to`shak tartibi, qusishga qarshi dorilar, qon bosimi pasaygan bo`lsa 10 % li kofein 1–2 ml, 1 % li mezaton 1–2 ml, no-shpa 2–4 ml, kordiamin 1–2 ml, reopoliglukin 400 ml t/i, trental, kurantil buyuriladi. Og`ir bosh miya shikastlanishi. Hushning buzilishi (komagacha), qorachiqlarning kengayishi, uning yorug`likka reaksiyasi sustlashgan, nistagm, atoniya, chanoq a`zolari faoliyati buzilgan. Meningial belgilar kuzatiladi. Nafas olish va yurak faoliyatida o`zgarishlar ro`y beradi. Shoshilinch yordam: qat`iy to`shak tartibi, nafas olishni yaxshilash, tilning orqaga ketishiga yo`l qo`ymaslik, shok va kollaps holatlarda kordiamin, kofein, mezaton, lobelin. Miya va o`pka shishlarida laziks, mannitol, plazma tavsiya etiladi. Orqa miya shikastlanishi. Og`ir holatlarda bemorlarda orqa miyaning qaysi joylari zararlanishiga qarab, tetra yoki paraplegiya, sezgi sohasida va chanoq a`zolarining faoliyati buziladi. Shoshilinch yordam: bemor umurtqa pog`onasini immobilizatsiya qilish, qovuqqa kateter solish, og`riq qoldiruvchi dori –baralgin 5,0 ml t/i qilinadi. Bemorni tashishda yotqizilgan holda, agar umurtqa pog`onasining bo`yin qismi shikastlansa, orqa bilan, ko`krak va bel sohasi shikastlansa, qorin bilan yotqiziladi. Bunda yumshoq yostiqcha ko`krak qafasiga qo`yilgan holda tashiladi. Serebrospinal meningit. Kasallik birdan o`tkir bosh og`riq, qusish, harorat ko`tarilishi bilan boshlanadi. Meningial belgilar ijobiy bo`ladi. Bemor qo`l- oyoqlarini bo`g`imlaridan bukkan, boshini orqaga tashlagan holda yotadi. Shovqin va yorug`likni yoqtirmaydi. Tomir urishi sustlashgan, pay reflekslari pasaygan bo`ladi. Shoshilinch yordam: qat`iy to`shak tartibi. Bemorlar alohida

www.arxiv.uz ajratilgan xonada yotishi kerak (idish-tovoq, ko`rpa-to`shak, sochiq). Penitsillin 1 mln har 4 soatda m/o, tana harorati 41°C va undan yuqori bo`lsa, reopirin 5,0 m/o. Miya shishishida laziks, mannit, bemor bezovta bo`lsa, tinchlantiruvchi dorilar qilinadi. Anafilaktik shok. Bemorda so`lak oqish, aksa urish, yo`tal, qorinda og`riq paydo bo`ladi. O`pkadan quruq xirillashlar eshitiladi. Qon bosimi pasaygan, sovuq ter bosadi. Behushllik kuzatiladi. Shoshilinch yordam: 0,1 % li adrenalin 0,5–1,0 ml t/o, kerak bo`lsa, har 15–20 daqiqadan so`ng, qaytarish mumkin. 1 % li dimedrol 2 ml, tavegil, prednizolon 60 mg, 10 % li kalsiy xlor 10 ml t/i sekinlik bilan Yuboriladi. Psixomotor qo`zg`alishlar. Katatonik qo`zg`alishlar: bunda bemorlar, umuman harakat qilmay, bir joyda qotib qoladi. Ba`zan esa mushaklar tonusi bo`shashib, pasayib qolganligi kuzatiladi, bemor gapirmaydi, ovqat yemaydi. Shoshilinch yordam: to`shak tartibi. 2,5 % li aminazin 2 ml yoki 2,5 % li tizersin 1 ml m/o, kordiamin 2 ml, leponeks 200 mg ichishga, zond bilan ovqatlantirish. Ge b e f r e n k q o` z g` a l i s h l a r: bemor o`zidan o`zi kulaveradi, har xil qiliqlar qilib aftini burishtiradi, gaplari quruq safsatadan iborat. Shoshilinch yordam: aminazin, tizersin. Mo n i a k a l q o` z g` a l i s h: bemorning kayfiyati yaxshi, ko`p gapiradi, hamma narsalarga qiziqib, aralashib ketadi, ko`ziga hamma narsalar yaxshi bo`lib ko`rinadi. Shoshilinch yordam: aminazin, tizersin. Ga l l u t s i n a t o r - p a r a n o i d q o` z g` a l i s h d a qo`rqish, xavfsirash, qochish, o`ziga jarohat yetkazishi mumkin. Shoshilinch yordam: aminazin, tizersin, galoperidol 3,0 m/o. Aj i t i r l a n g a n d e p r e s s i y a d a kayfiyatning yomonlashuvi, o`zini ayblash, o`zini o`ldirishi mumkin. Shoshilinch yordam: to`shak tartibi. Bemorni kuzatish, 2,5 % li tizersin 3 ml, 1 % li amitriptillin 4–10 ml m/o, leponeks 100 mg ichishga. Delirioz qo`zg`alishda qo`rqish, ko`ruv va eshitish gallutsinatsiyalari, qochishga harakat qilish, atrofdagilardan xavfsirash kuzatiladi. Shoshilinch yordam: 0,5 % li seduksen 2 ml m/o.

www.arxiv.uz Komatoz holatlarda shoshilinch yordam. Koma – hushning yo`qolishi, harakat, sezgi, reflekslarning va boshqa organizm uchun kerak bo`lgan a`zolar faoliyatining buzilishi bilan o`tadigan holat. Komatoz holatlarni keltirib chiqaruvchi sabablar: insultlar, bosh miya o`smalari, meningoensefalitlar, umumiy yuqumli kasalliklar, shikastlanishlar, endogen va ekzogen zaharlanishlar (diabet, uremiya, alkogolizm), endokrin kasalliklar. Barcha komalarning kelib chiqishiga sabab, bosh miyada kislorod yetishmasligidir. Shuning uchun komani davolashda uni keltirib chiqaruvchi sabablarga asoslanib, davolanadi. Barcha komalarga oksigenoterapiya o`tkaziladi, organizmdan zaharli toksinlarni chiqarish uchun gemosorbsiya qilinadi. Bundan tashqari, 5 % li glukoza, 0,9 % li natriy xlor, 4 % li natriy bikarbonat eritmalariga kaliy xlor qo`shib tomir ichiga yuboriladi. Bemorning og`iz-burni so`laklardan tozalanib, nafas olishini yaxshilash, qon aylanishini yaxshilovchi, miya shishlariga qarshi, talvasaga, infeksiyaga qarshi davo choralari ko`riladi. Giperglikemik koma asta-sekin boshlanadi, ishtaha yo`qolishi, ko`ngil aynishi, qusish, og`iz qurishi, chanqash, tez-tez siyish, umumiy holsizlik, uyquchanlik kuzatiladi, qon bosimi pasaygan, tomir urishi tezlashgan, aseton hidi seziladi. Og`ir hollarda teri quruq, qorinda og`riq, ta`sirlarga javob bermaydi. Tili quruq, nafas olishi shovqinli, 1 daqiqada 10–12 marta, qorachiqlar toraygan, yorug`likka reaksiyasi sust, reflekslar sustlashgan. Qon va siydik tarkibida qand miqdori ko`paygan, siydikda aseton bo`ladi. Shoshilinch yordam: zudlik bilan oddiy insulindan 100–200 tb (shundan yarim dozasi natriy xlor bilan tomir ichiga, qolgani teri ostiga qilinadi). 0,9 % li natriy xlor, Ringer eritmasi, 4 % li natriy bikarbonat, 5 % li glukoza kaliy xlor qo`shib tomir ichiga yuboriladi. Gipoglikemik koma. Insulinni ko`p olgan vaqtda paydo bo`ladi. Bunda charchash, qo`rqish, titrash, ochlik sezish, terlash, yurakning tez urishi, hushi karaxt, ter oqish, qorachiqlar kengaygan, yorug`likka reaksiyasi yo`qolgan, tomir

www.arxiv.uz urishi tezlashgan, qon bosimi va tana harorati pasaygan bo`ladi. Kernig belgisi ijobiy. Siydikda qand va aseton yo`q. Shoshilinch yordam: shirinchoy ichirish yoki 10 % li glukoza 1 qoshiqdan ichirish, 40 % 60 ml glukoza, kokarboksilaza, vitamin C, gidrokortizon, kofein qilinadi. Jigar komasi. Sekinlik bilan boshlanadi, bosh og`riq, kunduzi ko`p uxlash, kechasi bezovta bo`lish, charchash, og`iz ichi achchiq bo`lishi, ta`m bilmaslik, ko`ngil aynishi, qusish, psixomotor qo`zg`alishlar, talvasa, til oqargan, meteorizm, qorachiqlar kengaygan, yorug`likka reaksiyasi sustlashgan, og`izdan jigar hidi seziladi, qonda bilirubin miqdori ko`paygan bo`ladi. Shoshilinch yordam: 40 % li glukoza, askorbin kislota, plazma, B guruh vitaminlar, vikasol, albumin, essensial, prednizolon beriladi. Uremik koma. Og`izdan ammiak hidi keladi, yuzi shishadi, teri qichishadi, og`iz qurishadi, uyquchanlik, qusadi, bosh og`riydi, siydik miqdori kamayadi, qon bosimi ko`tariladi. Qorachiqlar toraygan, yorug`likka reaksiyasi yo`qolgan, meningial belgilar, reflekslar baland, qonda gemoglobin va eritrotsitlar kamaygan bo`ladi. Azot qoldig`i, mochevina, kreatinin oshgan. Siydikda oqsil va eritrotsitlar ko`paygan bo`ladi. Shoshilinch yordam: oshqozonni 3 % li soda bilan yuvish. 40 % li glukoza, askorbin kislota, 4 % li natriy bikarbonat, aminazin, kordiamin beriladi. Alkogol komasi. Etil spirti ko`proq ichganda paydo bo`ladi. Alomatlari: yuzi qizargan, sianoz, teri nam, sovuq, tana harorati va qon bosimi pasaygan, tomir urishi tezlashgan, qorachiqlar toraygan, qusish, ixtiyorsiz siyib yuborish va axlat chiqarish, og`izdan aroq hidi keladi; ensa, chaynov va qo`1-oyoq mushaklari taranglashgan bo`ladi. Shoshilinch yordam: oshqozonni zond bilan yuvish, 20 % li glukoza 500 ml tomir ichiga, vitamin B1– B6 5–6 ml tomir ichiga, insulin 20 tb, 4 % li natriy bikarbonat, mannit, laziks; qon bosimi pasayganda kofein, kordiamin beriladi. Apomorfinli terapiya o`tkazish: apomorfinning 1 % li eritmasini 0,1 ml dan 0,8 ml gacha oshirib boriladi. Bemorda qusish belgilari paydo bo`lguncha har

www.arxiv.uz kuni yoki kunora mushak orasiga qilinadi. Keyin bemorga 50 ml spirt ichiriladi. Davo kursi 20 kun. Antabus-teturam provakatsiyasini o`tkazish: bemorga har kuni antabus (teturam) berilgandan so`ng, bir haftadan keyin sinab ko`riladi. Sinov kunida bemorga ertalab 0,75–1 g antabus, 8–9 soatdan keyin esa 30–50 ml aroq ichiriladi. Bemorda 15–20 daqiqadan keyin quyidagi vegetativ o`zgarishlar kuzatiladi: ko`ngil aynishi, qusish, teri rangining qizarishi, ba`zan sianoz, qon bosimi pasayishi, tomir urishi tezlashishi, nafas qisishi, oyoq-qo`llarning uvushishi. Agar bu belgilar bir yarim soatgacha o`tib ketmasa, unda bemorga kislorod berish, lobelin, kordiamin, 40 % li glukoza 40 ml, qusishga qarshi 0,1 % li atropin 0,5 ml qilinadi. Bemor to`rt soatgacha shifokor nazoratida turadi. Amital-kofeinli qo`zg`atish o`tkazish: depressiv holatlarda – ovqat yemay, qimirlamay bir joyda turib qolgan bemorlarga qo`llaniladi. Bunda kofein 20 % 1 ml teri ostiga qilinadi. 5 daqiqadan so`ng yangi tayyorlangan 5 % amital natriy eritmasidan tomir ichiga sekinlik bilan yuboriladi. Bundan keyin bemor bilan muloqotga kirishiladi va ovqatlantiriladi. Davo kursi 5–10 inyeksiya bo`lib, kunaro qilinadi. Isterik xuruj. Isteriya xurujlari birdan boshlanadi, ruhiy taassurotlar natijasida kelib chiqadi. Isteriya xuruji bir necha daqiqadan bir necha soatgacha davom etadi. Kuchli tashqi taassurotlar og`riq, sovuq suv, qattiq ovoz ta`siridan isteriya xuruji bosilishi mumkin. Agar isteriya xuruji uzoq davom etsa, unda bemorni tinchlantirish uchun aminazin 2,5 % li 1,0 ml m/o, kordiamin 25 % li 2,0 ml, dimedrol 1 % li 2,0 ml, diazepam 2,0 m/o qilinadi. Bundan tashqari, bemorni alohida xonaga yotqizib, uni bilan gipnoz va autotrening mashqlari o`tkazilishi lozim. Bunda bemor 2–3 seansdan keyin o`zi gapira boshlaydi. Autotrening kuniga 2 marta – ertalab va kechqurun o`tkaziladi. Bosh va orqa miya shikastlarida bemorlarni tashish. Immobilizatsiya maqsadida (Kramer, Diterixs, pnevmatik) shinalardan foydalaniladi. Immobilizatsiya – shikastlangan soha yoki gavdaning qaysidir bir qismining qimirlashini bartaraf qilish va tinch holat yaratishdir. Immobilizatsiya singan,

www.arxiv.uz chiqqan, ezilgan joyni qimirlamasligi va tinch turishi uchun qo`llaniladi. Og`riqni, karaxtlikni, infeksiya tushishini, qon ketishining oldini olish hamda bemorni bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish maqsadida ham foydalaniladi. Immobilizatsiya har doim singan sohaning ikki tarafidan 2–3 katta bo`g`im sohasini ushlashi kerak. Birinchi shina boshning tepa sohasidan umurtqa pog`onasini bel sohasigacha to`g`ri holatda qo`yiladi. Ikkinchi shina boshni tepa qismidan ikkala yelka sohasigacha, uchinchi shina ikkala qo`l sohasiga ko`ndalangiga qo`yiladi. Longeta tayyorlash uchun bint yoki marli, ganch kukuni va suv kerak bo`ladi. Longeta 6–8 qavat bintdan tayyorlanib, har bir qavati orasiga ganch kukuni sepib qatlanib boriladi. Tayyor bo`lgan longeta qatlamlarga qatlanib, tog`oradagi suvga solib qo`yiladi. Ma`lum vaqtdan keyin havo pufaklari chiqmay qolgandan so`ng, suvdan olib sidiriladi va astarlik bint ustidan qo`yib, bog`lanadi. Astarlik terining butunligini saqlash uchun qo`yiladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Majidov N. M. Umumiy nevrologiya. – T ., 1995. 2. Shomansurov Sh. Sh. Asab va ruhiy kasalliklar. – T ., 1995. 3. Aslanov A. M. Asab kasalliklari. T., 1998. 4. Murtalibov Sh. A. Psixiatriyadan ma`lumotnoma. – T ., 1993. 5. Shomansurov Sh. Sh. Bolalar asab kasalliklari. – T ., 1995. 6. www.tdpu.uz 7. wwwp.edagog.uz

O'xshashlar

Ichki kasalliklar va yuqumli kasalliklarda uchraydigan ruhiy o`zgarishlar. Tug`uruqdan keyingi psixozlar

Ruhiy kasalliklar ruhiy kasalliklarda uchraydigan belgilar

Bosh va orqa miya shikastlari

Markaziy asab tizimining o‘smalari

Alkogolizm, alkogol psixozlar