Yog`lar kimyosi fanining maqsadi va asosiy vazifalari.Lipidlar - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Yog`lar kimyosi fanining maqsadi va asosiy vazifalari.Lipidlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Yog`lar kimyosi fan i ning maqsadi va asosiy vazifalari.Lipidlar Reja: 1. Yog`lar kimyosi fanining rivojlanish bosqichlari. 2. Yog`lar kimyosi fanining rivojlanish bosqichlari. 3. Yog`lar kimyosi fanining maqsadi va asosiy vazifalari 4. Lipidlar haqida asosiy tushuncha 5. Lipidlar klassifikatsiyasi. 6. Yog`larning organizmlardagi lokalizatsiyasi. 7. Yog`larning fiziologik ahamiyati.

Tayanch so`z va iboralar : kaloriyaviylik, sterinlar, xolesterin, essentsial yog` kislotalari, fosfatidlar, vitaminlar, yog`larning plastik ahamiyati, yog`larning fiziologik ahamiyati, lipidlar, oddiy lipidlar, murakkab lipidlar, kimyoviy va biokimyoviy jarayonlar, sintez, fundamental tadkikotlar, amaliy natijalar, empirik bilimlar, klassifikatsiya. Yog`lar kimyosi fanining rivojlanish bosqichlari Yog` va moylardan asrlar bo`yi faqat oziqlanish uchungina emas, balki sovunlar, kosmetika (upa-elik) materiallari, meditsina materiallari, himoya va dekoratsiya qatlaml ar i , b o` yoqlar va hokazolar ishlab chiqarishda foydalanilgan. O`tgan XIX asrning o`rtalariga qadar yog` va moylardan foydalanish insoniyatning bir necha yuz yillab yig`gan empirik (sodda, oddiy, umumiy) bilimlariga asoslanadi. Organik kimyo fanining yuzaga kelishi bilan birga yog`larning kimyoviy tabiatiga xos bo`lgan bir necha kashfiyotlar qilina boshlandi. 1783 yilda Sheele glitserinni kashf etdi, 1813-1823 yillarda Shevrel` yog`larning glitseridli tabiatini anikladi va ulardan bir necha kislotani, jumladan butan, pentan, geksan, stearin va olein kislotalarini ajratib oldi. 1819 yilda Pute olein kislotasini elaidin kislotasiga aylantirdi, o`z navbatida 1832 yilda Bude aralashmalarsiz toza holdagi elaidin kislotasini ajratib oldi. 1828 yilda Gusserov to`yingan va to`yinmagan yog` kislotalarini ajratish usulini taklif etdi. Bir yildan keyin esa Lefevr yog`ga sulfat kislota bilan ishlov berib yog` kislotalari olish mumkinligini aniqladi. 1849 yilda Darbi eruk kislotasini ajratib oldi. Yog`lar kimyosi sohasida Bertlo o`zining salmoqli hissasini qo`shdi. 1853 yilda u Peluza laboratoriyasida glitserin hamda stearin kislotasining murakkab efirini sintez qildi va bu bilan tirik organizmlarda hosil bo`ladigan moddalarni ham sintez qilish mumkinligini isbotladi. Mono-, diatsilglitserinlar sintezi, shuningdek tabiiy efirlarning asosan har xil kislotali atsilglitserinlar aralashmasidan tashkil topganligining isboti ham Bertlo kashfiyotlari jumlasidandir. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab yog`-moy mahsulotlarini qayta

ishlash sohasida ancha amaliy natijalarga erishila boshlandi. Masalan: margarin va linoleum ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Yog`lar kimyosi sohasidagi fundamental tadqiqotlar taraqqiyoti esa bu paytga kelib birmuncha sekinlashdi. Faqatgina XIX asrning oxirida Qozon universiteti professori A.M.Zaytsev va uning shogirdlari tadqiqotlari bu yunalishdagi izlanishlarni tezlashtirdi. Bu izlanishlar natijasida to`yinmagan yog` kis lotalarining izomerlari aniqlandi, to`yinmagan yog` kislotalarining okisdlanishi, sulfat kislotasining yog` kislotalariga ta`siri va boshqa ko`pgina reaktsiyalar o`rganildi. A.M.Zaytsevning shogirdi Xar`kov texnologiya institutining professori S.A.Fokin moylarning qurishi va termik ta`sir ostidagi ba`zi o`zgarishlarini, shu jumladan bunday o`zgarishlarning katalizatorlar ishtirokida amalga oshish jarayonlarini tadqiqot eta boshladi. Yog`lar gidrogenizatsiyasi jarayonlarini o`rganib turib, u Qozon yog` zavodida ushbu jarayonni ishlab chiqarish sharoitida amalga oshirdi. XXasr boshlarida yog`lar kimyosi sohasidagi tadqiqotlar va izlanishlar yana avj oldi. Maxsus ilmiy jurnallar ta`sis etila boshlandi. 30-yillarda ushbu mavzudagi chop etiladigan materiallar soni yiliga 800 taga yetdi. Liverpul` universiteti professori T.P.Gil`dich va amerikalik doktor G.S.Djeymson yog`lar va yog` kislotalari tadqiqoti rivojiga ulkan hissalarini qo`shibgina qolmay, bu sohada yig`ilgan bilim va ma`lumotlarni umumlashtirib, sistemalashtirishdi. Oxirgi yillarda texnika fanlari doktorlari, professorlar A.A.Zinov`ev, A.L.Markman, B.N.Tyutyunnikov, A.A.Shmidt, A.G.Sergeev va boshqalar yog`lar kimyosi va texnologiyasi fani taraqqiyotiga salmoqli hissalarini qo`shishdi. Bu soha lardagi tadqiqotlar asosan Butunrossiya yog`lar ilmiy-tadqiqoti instituti va uning fi liallari, Moskva oziq-ovqat sanoati texnologiyasi instituti, Krasnodar, Xar`kov, Toshkent politexnika instituti va boshqa tashkilotlarda olib borildi. Hozirgi kunda bu sohalarda Respublikamizdagi ko`pgina ilmiy - tadqiqot institutlari va oliy o`quv yurtlari, xususan Toshkent kimyo texnologiya instituti, Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti va boshqa muassasalarning ilmiy xodimlar tinmay izlanishlar olib borishmoqda.

Yog`lar va moyli xom ashyo kimyosi fanining maqsadi va asosiy vazifalari . «Yog`lar va moyli xom ashyo kimyosi» fanini o`qitishdan maqsad kimyoviy nuqtai-nazardan har qanday texnologik muammolarning mohiyatiga yetib, uni mustaqil hal eta oladigan yog`lar texnologiyasi bo`yicha mutaxassis-texnologlar va bo`lajak ilmiy xodimlar tayyorlashdir. Fanning asosiy vazifasi talabalarni yog` mahsulotlari ishlab chiqarish va ularni qayta ishlash texnologik jarayonlarida sodir bo`ladigan kimyoviy hodisalar bilan tanishtirish, ularga shu yo`nalishdagi asosiy ilmiy-texnologik muammolar va ularni echish yo`llari haqida ma`lumot berishdir. Bu fan boshqa kimyoviy, fizik- kimyoviy fanlar, shuningdek texnologik fanlar bilan uzviy bog`langandir. Lipidlar haqida asosiy tushuncha O`simliklar va tirik organizmlarda shunday bir turli-tuman tarkibli moddalar guruhi borki, ular boshqa moddalardan quyidagi xossalari bilan ajralib turadi: - suvda erima sligi va organik erituvchilarda er uvchanligi ; -tarkibida yuqori molekulyar alifatik yoki alitsiklik qator yog` kislotalari va ularga mos spirtlar, hamda uglevodorodlar borligi; -bunday moddalarning organizm t o` qimalariga katta fiziologik ta`sir k o`rsata olishi. Bunday guruhga tegishli moddalarga lipidlar deb aytiladi. Lipidlarning klassifikatsiyasi. Lipidlarning turli xil klassifikatsiyasi mavjud bo`lib, eng keng tarqalgan klassifikatsiyasiga asosan lipidlar kimyoviy tarkibiga qarab guruhlar va guruhchalarga bo`linadi. Oddiy lipidlar : b u guruhga kiradigan birikmalar tarkibida azot va fosfor bo`lmaydi. Oddiy lipidlar jumlasiga quyidagilar kiradi:

- glitseridlar (yoki atsilglitserinlar) -asosan yuqori molekulyar yog` kislotalarining glitserinli efirlari. Glitseridlar (atsilglitserinlar) yog`larning asosini tashkil etadi; - tserinlar-yuqori molekulyar yog` kislotalari va alifalik qatorning bir atomli yuqori molekulyar spirtlari efiri. Tserinlar mumlarning asosini tashkil etadi. - m ikrozidlar – shakar moddasi (tregaloza) va yog` kislotalari efiri. - t serollar – yuqori spirtlarning oddiy efirlari. - u glevodorodlar. Murakkab lipidlar. Bu guruhga fosfolipidlar, glyukozidolipidlar, lipoproteidlar kabi birikmalar kiradi. Tsiklik lipidlar. Bu guruhga quyidagilar kiradi: - Alitsiklik yuqori molekulyar kislotalarning glitserinli efirlari - Alitsiklik spirtlar yoki sterinlar (sterollar) va ularning yuqori molekulyar alifatik yog` kislotalari bilan hosil qilgan efirlari. Yog`larning organizmlardagi lokalizatsiyasi. Tirik organizmlarda lipidlar erkin va bog`langan holda, oqsillar bilan kompleks birikma hosil qilgan holda: lipoproteidlar va proteolepidlar holida bo`ladi. Lipidlarning biokimyoviy va fiziologik funktsiyalari juda xilma-xil bo`lib, hali to`la o`rganilmagan . Yog`lar asosan triatsilglitserinlardan tashkil topgan bo`lib, ularning tarkibida yo`ldosh moddalar sifatida boshqa lipidlar ham bo`ladi. Barcha ma`lum lipidlar ichida yog`lar eng katta guruhni tashkil etadi. Yog`lar boshqa lipidlar kabi asosan organizmlarning to`qima hujayralari va ularning suyuqliklari (hujayra shirasi) da joylashgan (to`plangan) bo`ladi. Tarkibida glitseridlar yig`ilgan hujayralar guruhi yog` to`qimalarini tashkil qiladi. Odatda hujayrada glitseridlar juda yaxshi dispersiyalangan holda bo`lganligi sababli, ularning tomchilar sifatida yig`ilgan formalarini (zarralarini) hatto optik

mikroskoplarda ham sezish juda qiyin. Shunday yaxshi dispersiyalanganligi sababli, glitseridlar boshqa ko`pgina moddalarning juda katta umumiy yuzasi bilan ta`sirlasha oladilar, shu jumladan glitseridlar boshqa lipidlar bilan ham ta`sirlashuvi natijasida bu lipidlar glitseridlarda erigan holda bo`ladi. Shu sababli to`qimalardan glitseridlarni ajratib olish texnologik jarayonida (presslash, qovurish, ekstraktsiyalash kabi) ularning tarkibida yo`ldosh moddalar sifatida erigan holda boshqa lipidlar ham ajralib chiqadi. Ajratib olingan yog` tarkibida odatda 95-97% atsilglitserinlar bo`ladi. Tabiatda yog`lar juda keng tarqalgan. O`simliklarning asosan urug`larida, ba`zi bir o`simliklarning esa mevasi yoki tana po`stlog`ida yog`lar to`planadi. Tarkibida yog` miqdori ko`p bo`lgan o`simlik urug`lariga yog`li (yoki moyli) urug`lar deb aytiladi. Bunday urug`lar yog`-moy sanoati uchun asosiy xom-ashyo hisoblanadi. Bularga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin: Urug`lar Tarkibidagi yog` miqdori % paxta chigiti 17-29 kanakanop 58-70 (meva po`stlog`isiz) raps (indov) 36-40 kunjut (zig`ir) 35-58 Mevalar p al`ma k o kosi : k opra 65-72 yong`o q i ning mag`zi 51-67 zaytun mevasi mag`zi 23-49

kungaboqar (urug`i mag`zi) 29-65 o`rmon yong`og`i 58-60 kanop 30-38 O`simlik xom ashyosidan olinadigan yog`larga o`simlik moylari (ba`zi hollarda o`simlik yog`lari) deb ataladi. Ular asosan yuqori molekulyar yog` kislotalarining glitseridlaridan iborat bo`lib, neftni haydash natijasida olinadigan va uglevodorodlardan tashkil topgan mineral moylardan aynan shu bilan farq qiladi. Efir moylari tarkibida ham yog` kislotalarining glitseridlari bo`lmaydi. Ular asosan al`degidlar, ketonlar, spirtlar, uglevodorodlar va kichik molekulyar yog` kislotalarining efirlaridan tashkil topgan bo`ladi. O`simlik urug`larining ko`pchiliklarida yog`lar odatda bir me`yorda taqsimlanadi. Ammo donlarning asosan murtagida yog`lar kontsentrlangan bo`ladi. Hayvon va baliqlarda yog`lar asosan ularning teri osti yog` to`qimalarida yoki bo`lmasa organizm faoliyatida juda faol ishtirok etuvchi organlarni o`rab oladigan yog` to`qimalarida to`planadi. Ba`zi bir dengiz hayvonlari va baliqlarining jigari ham yog`larga juda boydir. Miya va nerv to`qimalarida ko`pgina glitseridlar, fosfolipidlar va boshqa lipidlar to`planadi. Qoramol, qo`y, echki kabi uy hayvonlari yog` to`qimalarining 87-90% ni, kit teri osti yog` to`qimalarining 92-94% ni yog`lar tashkil etadi. Yaxshi boqilmagan yoki kasal hayvonlar yog` to`qimalarida yog` miqdori kamayadi. Hayvon organizmi suyuqliklarida yog` odatda kam bo`ladi. Hayvon suti tarkibida yog` miqdori quyidagicha, (% hisobida): sigir sutida 3,7 ga yaqin; echki sutida 4,8; bug`u sutida 17, fil sutida 20, kit sutida 46. Organizmda yog`lar birinchi navbatda zahira rolini o`ynaydi. Yog`larning

energetik qiymati uglevod va oqsillarning energetik qiymatiga nisbatan katta. Yog`larning kaloriyaviyligi 37,6x10 6 dj/kg, uglevodlarniki 16,7x10 6 dj/kg, oqsillarniki 18,8x10 6 dj/kg. Teri osti yog` to`qimasi o`zining yomon issiqlik o`tkazuvchanligi sababli organizmni sovuqdan saqlaydi. Faol organlarni (yurak, buyrak, ichaklar va h.k.) o`rab oladigan yog` to`qimalari bu organlarni zarbalar ta`siridan saqlab, o`ziga xos amortizatorlar rolini o`ynaydi. Yog`larning fiziologik ahamiyati. Yog`larning fiziologik ahamiyati ham juda katta. Chunki ular tarkibida erigan holda fosf a tidlar, sterinlar, vitaminlar (A,D,E,K) kabi fiziologik aktiv moddalar bo`ladi. Atsilglitserinlarning o`zi ham organizm uchun fiziologik katta ahamiyatga ega. Xususan vitamin F yoki essentsial yog` kislotalari deb ataluvchi linol, linolen va araxidon yog` kislotalari qoldiqlaridan tashkil topgan glitseridlar organizmdagi sterinlar almashinuvida faol ishtirok etishadi. Organizmda essentsial yog` kislotalari etishmaganda xolesterin to`yinmagan yog` kislotalari bilan moddalar almashinuvi jarayonida juda qiyin oksidlanadigan murakkab efirlar hosil qiladi deb hisoblanadi. Xolesterinning bunday efirlari kimyoviy jihatdan juda turg`unligi sababli ular qonda, arteriya devorlarida to`planib qolishi xavfi tug`iladi. Odam organizmining normal hayot faoliyati uchun sutkasiga o`rtacha 12 g. Essentsial yog` kislotalari iste`mol qilish mumkin deb hisoblanadi. To`yinmagan yog` kislotalari kislota ta`siriga chidamli bakteriyalar uchun anti biotik ta`sirga ega. To`yingan yog` kislotalari esa organizm uchun asosan energiya manbai bo`lib xizmat qiladi va plastik ahamiyatga ega. Texnikaning turli tarmoq larida yog`lar xom-ashyo yoki yordamchi materiallar sifatida katta rol` o`ynaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar r o` yxati : 1. B.N.Tyutyunnikov, F.F.Gladkiy i dr. - Ximiya jirov, Moskva, Kolos, 1992. - 448 s. 2. V.S.Stopskiy, V.V.Klyuchkin - Ximiya jirov i produktov pere rabotki jirovogo sirya, Moskva, Kolos, 1992. -286 s. 3. A.L.Markman - Ximiya lipidov, Tashkent AN UzSSR, 1973. -175 s. 4. Rukovodstvo po metodam issledovaniya, texnoximicheskomu kontrolyu i uchetu proizvodstva v maslojirovoy promishlennosti (pod.obsh.red.V.P.Rjexina i A.G.Sergeyeva), Leningrad, VNIIJ,1963-1969 gg,t.1...t.5, kniga 1 i 2. 5. N.S.Arutyunyan, YE.P.Kornena - Fosfolipidi rastitelnix ma sel. Moskva, Agropromizdat, 1986. -256 s. 6. N.V.Yevstigneyeva, YE.N.Zvonkova - Ximiya lipidov, Moskva, Xi miya, 1987 -296 s. 7. N.YE.Kucherenko, A.Vasilyev - Lipidi, Kiyev, 1985. -247 s. 8. A.P.Nechayev, T.V.Yeremenko - Organicheskaya ximiya, Moskva, Vis shaya shkola, 1985.-365c. 9. A.G.Vereshagin – Bioximiya glitseridov, Moskva, Nauka, 1972. -308 s. 10. N.S. Arutyunyan, YE.A. Arisheva – «Laboratorniy praktikum po ximii jirov», Moskva, Pishevaya promishlennost, 1979. – 176 s.

O'xshashlar

Yog`lar kimyosi fanining rivojlanish bosqichlari

Yog`lar, ularning klassifikatsiyasi, tarkibi va tavsifi

Yog`lar tarkibidagi yo`ldosh moddalar

Saryog`lar va sut konservalari texnologiyasi

Yog` kislotalarining fizikaviy xossalari