Sut texnologiyasi - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Sut texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

Sut texnologiyasi Reja: 1. Sutlarning kimyoviy tarkibi va ahamiyati. 2. Sutlarga fermer xo`jaliklarida dastlabki ishlov berish. 3. Sutlarni sut zavodlarida qayta ishlash. 4. Sutlarning sifat ko`rsatkichlari va ularda uchraydigan nuqsonlar.

Sutlarning kimyoviy tarkibi va ahamiyati Sut - sut emizuvchi hayvonlarning sut bezlarining faoliyati natijasida hosil bo`lib, och-sarg`ish rangli, o`ziga xos hidga va sal shirinroq ta`mga ega bo`lgan suyuqlikdir. Hayvon organizmida sutning hosil bo`lishi yemish tarkibidan ozuqaviy moddalarning chuqur va murakkab o`zgarishi va sut bezlari hujayralarida moddalarning yangidan sintez bo`lishi natijasida ro`y beradi. Sutning tarkibida inson organizmining normal rivojlanishi uchun zarur bo`ladigan oqsil, yog`, sut shakari, mineral tuzlar, suv, organik kislotalar, vitaminlar, fermentlar va boshqalar mavjuddir. Ovqatga va qayta ishlash uchun sigir, qo`y, tuya, bug`u, echki sutlari ishlatiladi. Lekin hozirgi kunda Respublikamizda qayta ishlanayotgan va aholi iste`molidagi asosiy sut sigir suti hisoblanadi. Shu sababli bundan keyingi yozuvlarimizda “sut” so`zi sigir suti ma`nosini anglatadi. Sutning kimyoviy tarkibi (31-jadval) doimiy emas. Sutning kimyoviy tarkibi molning zotiga, sutning sog`ilish davriga, molning qanday yemishlar bilan boqilishiga va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Sutdagi yog` mayda-mayda yog` sharchalarining emulsiyasi holatida bo`ladi. Sutning yog`i kimiyoviy tuzilishi bo`yicha oddiy lipidlar turkumiga kirib 98 % triglitseridlardan tashkil topgandir. Sutdagi yog`da boshqa yog`lardagiga nisbatan ko`proq turdagi kislotalar uchraydi. Sut yog`larida to`yingan yog` kislotalarining hissasi to`yinmagan yog` kislotalariga nisbatan ko`proq bo`ladi. Ulardagi asosiy to`yingan yog` kislotalari palmitin va stearin, to`yinmagan yog` kislotasi esa olein yog` kislotasi hisoblanadi. Sut yog`larining boshqa yog`lardan farq qiluvchi belgilaridan yana biri shundaki, ularning tarkibida kichik molekulyar massaga ega bo`lgan yog` kislotalari ham birmuncha ko`proq bo`ladi. Sut yog`i tarkibida yog`ga o`xshash modda hisoblanadigan fosfatid va sterinlar ham bo`ladi. Ulardagi asosiy fosfatid letsitin va kefalin hisoblanadi. Sterinlardan esa xolesterin va ergosterinlar mavjuddir. Sut yog`i organizmda tez hazm bo`ladi.

Sut oqsili to`liq qiymatga ega bo`lgan qimmatli oqsillardan hisoblanadi. Sutdagi oqsil asosan kazein (2,7 %), albumin (0,4 %) va globulinlardan (0,2 %) tashkil topgandir. 1-jadval Sigir sutining kimyoviy tarkibi Tarkibiy qismlari O`rtacha miqdori, % Chetlanishla r, % Suv 87,0 83-89 Quruq modda 13,0 11-17 Shundan: Sut yog`i Sut shakari 4,7 4,0-5,6 Azotli moddalar: kazein albumin 0,4 0,2-0,6 globulin va boshqa oqsillar Oqsil bo`lmagan moddalar 0,05 0,02-0,08 Kul 0,7 0,60-0,85 Vitaminlar (mg%): retinol (A) ergokalsiferol (D) 0,00005 - tokoferol (F) 0,15 0,05-0,25 tiamin (V1) 0,05 0,03-0,06 riboflavin (V2) 0,15 0,06-0,20 Bo`yoq moddalari 0,02 0,01-0,05 Sut oqsillarining tarkibida o`rin almashtirmaydigan hamma aminokislotalar borligi uchun ham to`liq qiymatli oqsillarga kirib, inson hayotida muhim rol o`ynaydi. Sut oqsillarining o`rtacha aminokislota tuzumi quyidagi jadval ma`lumotlarida keltirildi. Sut oqsilidagi umumiy oqsilning 80 % i kazein hissasiga to`g`ri keladi. Pishloqlarning olinishi kazeinning sut kislotasi va shirdon fermentlari ta`sirida ivishiga asoslangandir. Albuminning miqdori sutda 0,4-0,6 % ni tashkil etadi. U oddiy oqsil hisoblanib, suvda, kuchsiz ishqor va kislotalarda eriydi, shirdon fermentlari va sut kislotalari ta`sirida ivimaydi.

Globulinlar ham oddiy zardob oqsillari turkumiga kirib, ularning miqdori sutda 0,1-0,2 % ni tashkil etadi. Kuchsiz kislotali sharoitli eritmalarni 750S gacha qizdirganda globulin ivib cho`kmaga tushadi. Sut tarkibida uchraydigan oqsil bo`lmagan azotli moddalarga erkin aminokislotalar, polipeptidlar, peptonlar, ammiak, aminlar, kreatin, kreatinin va boshqa biologik faol moddalarni kiritish mumkin. Ular sut kislotasi bakteriyalarining azot almashinuvida muhim ahamiyatga ega bo`lib, sutdagi miqdori 0,2 % gachani tashkil etadi. Sutdagi uglevodlar sut shakari - laktoza, glyukoza va galaktozalardan tashkil topgandir. Shulardan ahamiyatlisi laktoza hisoblanadi. Laktoza gidrolizlanganda glyukoza va galaktozani hosil qiladi. 1-jadval Sut oqsillarining aminokislota tuzumi Аминокислоталар Оқсил массасидаги ҳиссаси, % Казеин да Альбумин да Глобулин да Глицин 2,1 3,2 1,4 Аланин 3,2 2,1 7,4 Валин 7,2 4,7 5,8 Лейцин 9,2 11,5 15,6 Изолейцин 6,1 6,8 8,4 Серин 6,3 4,8 5,0 Глютамин кислотаси 22,4 12,9 19,5 Аспарагин кислотаси 7,1 18,7 11,4 Аргинин 4,1 1,2 2,9 Лизин 8,2 11,5 11,4 Цистин 0,4 6,4 2,9 Фенилаланин 5,0 4,5 3,5 Тирозин 6,3 5,4 3,8 Триптофан 1,7 7,0 1,9 Гистидин 3,1 2,9 1,6 Метионин 2,8 1,0 3,2 Треонин 4,9 5,5 5,8 Пролин 10,6 1,5 4,1

Laktoza molekulasida saxarozadan farq qilib, karbonil О guruhi (-S ) mavjud bo`ladi. Shu sababli laktoza qaytaruvchanlik N xususiyatiga egadir va u oqsillarning aminoguruhlari va erkin amnokislotalar bilan reaksiyaga boradi. Laktozaning suvda eruvchanligi saxarozaga nisbatan past va shirinligi ham saxarozaga nisbatan 5-6 barobar kamdir. Sut shakari, sut kislotali, spirtli, priopion kislotali achishlar natijasida sut kislotasi, spirt, karbonat angidrid gazi, moy va limon kislotalarini hosil qiladi. Aynan shu kabi bijg`ishlardan achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarishda keng foydalaniladi. Mineral moddalar sutda organik va noorganik kislotalarning tuzlari holida uchraydi. Sutlarda kul miqdori o`rtacha 0,7 % ni tashkil etadi. Mineral moddalar sutda tez hazm bo`ladigan tuzlar holatida bo`lib, shulardan eng asosiylari kalsiy va fosfor tuzlari hisoblanadi. Umuman sutlar tarkibida 80 ga yaqin makro- va mikroelementlar borligi aniqlangan. Sutdagi asosiy mikroelementlar marganets, mis, temir, kobalt, yod, rux, kumush, nikel, vannadiy va boshqalar hisoblanadi. Sutda mikroelementlar miqdori juda kam bo`lsada, lekin ularning fiziologik ahamiyati juda kattadir. Masalan, marganets oksidlanish jarayonlarida katalizatorlik funksiyasini bajaradi va С , В 1 va D vitaminlari sintezida muhim rol o`ynaydi. Mis mikroelementi qon hosil bo`lishida ishtirok etadi, yod esa qalqonsimon bez garmoni-tiroksin tarkibiga kiradi. Shuningdek temir ham qon gemoglabini va ba`zi fermentlar tarkibiga kiradi. Yangi sog`ib olingan sut tarkibida bir qancha fermentlar borligi aniqlangan. Quyida ana shu fermentlar haqida ma`lumot beramiz. Lipaza fermenti yog`larni gletsirin va erkin yog` kislotalariga parchalaydi. Fosfataza fermenti fosfat kislotasining efirlarini parchalaydi. Bu fermentlarning asosiy turi ishqorli fosfataza rN 9 ga teng bo`lgan sharoitda eng faol hisoblanadi, kislotali fosfotazaning faolligi esa rN 4,5 ga teng bo`lgan sharoitda eng yuqori hisoblanadi. Bu fermentlar pishirilmagan sutda albatta bo`ladi. Sutlarni pasterizatsiyalash jarayonida esa bu ferment parchalanib inaktivatsiyaga uchraydi.

Fosfataza fermentiga reaksiya orqali sut pasterizatsiya qilingan yoki pasterizatsiya qilinmaganligi haqida xulosa qilish mumkin. Proteaza fermentlari asosan oqsil molekulalarini parchalaydi. Sutda bu fermentning ko`pchilik qismi mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqiladi. Peroksidaza fermenti ham sutda uchraydigan fermentlardan biri hisoblanadi. Bu ferment vodorod peroksidini parchalaydi, natijada aktiv holatdagi kislorod hosil bo`ladi. Sutda peroksidaza fermentining bo`lishi, achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarshda sutga qo`shiladigan tomizg`ilarning faolligini susaytiradi. Lekin peroksidaza 820S da 20 soniya davomida, 75 0 С da esa 19-20 daqiqa davomida parchalanadi. Peroksidazaga reaksiya o`tkazib, pasterizatsiya jarayonining samarali o`tkazilganligi yoki samarali o`tkazilmaganligi haqida xulosa qilish mumkin. Reduktaza – qaytaruvchan fermentlar turkumiga kiradi. Endi sog`ib olingan sutda bu ferment deyarli bo`lmaydi. Lekin, bu ferment sutda mikroorganizmlar rivojlanishi jarayonida hosil bo`ladi. Shu sababli reduktaza miqdoriga qarab sutning qanchalik bakteriyalar bilan ifloslanganligi haqida xulosa qilish mumkin. Vitaminlar. Sutlarda hozirgi kunda ma`lum bo`lgan vitaminlarning hammasi mavjud bo`lsada, lekin ularning ba`zi birlari juda kam miqdorda bo`ladi. Yoz oylarida yaylovda xaydab boqilgan chorva mollari sutida, qishda uyda boqilgan chorva mollarining sutiga qaraganda vitaminlar miqdori ancha ko`p bo`ladi. Buning asosiy sababini yoz oylarida mollarning vitaminlarga boy ko`k o`tlar yeyishi bilan tushuntirish mumkin. Sutda ko`pincha suvda eruvchi vitaminlar – В 1 , В 2 , В 3 , В 6 , С , РР , Н uchraydi. Yog`da eruvchi vitaminlar esa yog`ga boy o`t mahsulotlarining tarkibida bo`ladi. A vitamini hayvon organizmida karotinaza fermenti ta`sirida yemish tarkibidagi karotindan sintez bo`ladi. Karotin sariq rangli pigment bo`lganligi uchun sut mahsulotlarining rangiga qarab qanchalik darajada karotinga boyligi haqida xulosa qilish mumkin. Masalan, yoz oylarida tayyorlangan sariyog`lar sariq rangli bo`lsa, qish oylarida tayyorlangan sariyog`lar oq rangli bo`ladi.

A vitamini haroratga chidamli bo`lganligi uchun sutni pasterizatsiya qilganda ham parchalanmasdan deyarlik sutda saqlanib qoladi. Lekin, sutni saqlash jarayonida havo kislorodi va yorug`lik ta`sirida tezda oksidlanadi. D – vitamini (kalsiferol). Sutda asosan D3 vitamini bo`ladi. Bu vitamin xayvon to`qimalirda ultrabinafsha nurlar ta`sirida ergosterol moddasidan hosil bo`ladi. Shu sababli ham yozda yaylovda yurgan chorva mollari suti tarkibida D vitamini miqdori nisbatan ko`p bo`ladi. Bu vitamin ham issiqlik ishlov berilishiga juda chidamli hisoblanadi. YE – vitamini (tokoferol). Bu vitamin α , β , va γ – tokoferollar tarzida uchraydi. Sutda uning miqdori o`rtacha 0,15 mg % ni tashkil etadi. V guruhi vitaminlari. Bu vitaminlar asosan sutga chorva mollari iste`mol qilgan yemishlardan o`tadi va ma`lum bir qismi hayvon organizmida mikroorganizmlar yordamida sintez qilinadi. Bu vitaminlar ham issiqlik ishlovi berishga chidamli hisoblanadi. Sutda V1 vitaminining miqdori o`rtacha 0,04 mg % ni, В 2 vitaminining miqdori 0,05 mg % ni, V3 vitaminining (pantoten kislotasi) miqdori esa 0,38 mg % ni tashkil etadi. RR vitamini (nikotin kislotasi). Bu vitamin oksidlovchi qaytaruvchi fermentlar tarkibiga kiradi. Bu vitamin ovqatning yaxshi hazm bo`lishida ishtirok etadi. Katta yoshdagi odamlar uchun bu vitaminning sutkalik me`yori 1520 mg. Bu vitaminning miqdori sutda o`rtacha 0,15 mg % ni tashkil etadi. S – vitamini (askorbat kislotasi). Bu vitaminning miqdori sutda o`rtacha 2,0 mg % ni tashkil etadi. Katta yoshdagi odamlar uchun S – vitamining sutkalik me`yori 50-100 mg ni tashkil etishini inobatga olsak, sut inson organizmi uchun S – vitaminining qo`shimcha manbai ekan degan xulosaga kelish mumkin. Sutni tashiganda, saqlaganda va unga issiqlik ishlovi berilganda S vitaminining miqdori keskin kamayadi. Sut tarkibida uchraydigan asosiy pigment karotin, xlorofill va ksantofill hisoblanadi. Bu moddalar hayvon organizmida hosil bo`ladi va qisman sutga yemishlardan o`tadi.

Sutda organik kislotalardan limon kislotasi (0,14 – 0,20 %) va nuklein kislotalari (0,013 %) borligi aniqlangan. Sutda garmonlarning ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqariladi. Ular hayvon organizmida kechadigan murukkab biokimyoviy jarayonlarni boshqarib turadi. Prolaktin va tiroksin garmonlarini sut bezlari chiqaradi. Sutlarning eng asosiy xususiyatlaridan biri kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlarning rivojlanishiga qarshi ta`sir ko`rsatish xususiyatidir. Sutning bu xususiyati ular tarkibida antitoksin, lizin, aglyutinin, opsiolnin moddalari borligi bilan izohlanadi. Lekin, bu moddalar hatto sutni past haroratda 65-70 0 С da pasterizatsiya qilganda ham inaktivatsiyaga uchraydi. Shuningdek sutni uy haroratida saqlaganda ham bu moddalar tezda parchalanib ketadi. Sut tarkibida uchraydigan asosiy gazlarga karbonat angidrid, kislorod va azot kiradi. Sutning asosiy fizik-kimiyoviy xossalariga zichligi, yopishqoqligi, osmatik bosimi, muzlash va qaynash temperaturasi, elektr o`tkazuvchanligi, umumiy nordonligi va rN ko`rsatkichlari kiradi. Sutning zichligi - bu 20 0 С haroratda ma`lum hajmdagi sut massasining 40S haroratdagi shu hajmdagi suv massasiga nisbati bilan o`lchanadigan kattalikdir. Sutning zichligi uning tarkibidagi quruq moddalarga bog`liq bo`ladi. Sutlarga suv qo`shilganda ularning zichligi kamayadi, sut yog`sizlantirilganda esa zichligi ortadi. Sigir sutining zichligi 1,027 dan 1,032 г / см 3 gacha oraliqda bo`lib, o`rtacha 1,029-1,030 г / см 3 ni tashkil etadi. Sutning zichligini aniqlab, unga suv qo`shilgan yoki qo`shilmaganligi to`g`risida xulosa qilish mumkin. Sutning yopishqoqligi 20 0 С haroratda o`rtacha 1,75 . 10 -3 Па . С tashkil etib, bu ko`rsatkich asosan oqsillarning miqdori va holatiga bog`liq bo`ladi. Sutning yopishqoqligi 60-65 0 С haroratgacha qizdirganda kamayadi, bundan yuqori haroratgacha qizdirilganda esa yopishqoqligi ortadi. Sut osmatik bosimi bo`yicha deyarlik qonning osmatik bosimidan farq qilmaydi. Sutning osmatik bosimiga asosan sut shakari va ma`danli tuzlar ta`sir ko`rsatib, uning miqdori 0,66 MPa ni tashkil etadi. Sutning osmatik bosimining

oshishi, muzlash temperaturasining pasayishiga olib keladi. Sigir sutining o`rtacha muzlash temperaturasi 0,55 0 С ni tashkil etadi. Sutlarning tarkibida qand va tuzlar bo`lganligi uchun ularning qaynash temperaturasi toza suvning qaynash temperaturasidan bir oz yuqori bo`lib, 100,2 0 С ni tashkil etadi. Sut elektr tokini o`tkazuvchanlik xususiyatiga egadir. Sutlar tarkibidagi mavjud moddalar har xil elektr zaryadiga ega bo`lganligi sababli ularning har biri sutning elektr o`tkazuvchanligida ishtirok etadi. Bundan faqat sut shakari mustasnodir, chunki qand moddalari elektroneytral moddalar hisoblanadi. Sutning umumiy nordonligi gradus Ternerlarda ( 0 Т ) ifodalanib, 100 ml sut tarkibida kislotalik xususiyatiga ega bo`lgan moddalarni neytrallash uchun zarur bo`ladigan 0,1 normalli ishqor eritmasining miqdoriga aytiladi. Yangi sog`ib olingan sutning nordonligi 16-18 0 Т ni tashkil etadi. Sutga nordonlik xususiyatini beradigan moddalarga tuzlar, oqsillar, karbonat angidrid gazi, sutda bo`ladigan kam miqdordagi limon kislotasi kiradi. Sut saqlanganda sut kislotasi bakteriyalari va boshqa mikroorganizmlar ta`sirida sut qandi bijg`iydi, natijada sutning nordonligi ortadi. Shu sababli sutning nordonligi uning yangiligidan dalolat beradi. Sutning nordonligi to`g`risida kengroq xulosaga ega bo`lish uchun rN ko`rsatkichi (faol nordonligi) ham aniqlanadi. Sutning faol nordonligi - bu vodorod ionlari konsentratsiyasining teskari ishorada olingan lagorifmi-dir. Endi sog`ib olingan va yangi sutlarning rN ko`rsatkichi 6,47-6,67 oralig`ida bo`ladi. Bunday nordonlik bakteriyalarning rivojlanish uchun qulay sharoit hisoblanadi. Shu sababli sut tez buziluvchan mahsuot hisoblanadi.

Sutlarni sut zavodlarida qayta ishlash. Sut mahsulotlarining sifati va ozuqaviy qiymati ko`p darajada dastlabki xom ashyoning sifatiga bog`liqdir. Sut zavodlariga keltirilgan sutning sifat ko`rsatkichlari aniqlanib, so`ngra qabul qilinadi. Bu yerda sut asosan organoleptik ko`rsatkichlari, yog` miqdori, nordonligi, mexanik va bakterial zararlanganlik darajasi va harorati kabi ko`rsatkichlari asosida qabul qilinadi. Tekshiruv natijalariga qarab sut navlarga bo`linadi va har bir navi alohida-alohida qayta ishlanadi. Masalan, birinchi nav sutning nordonligi 16-18 0 T dan ortiq bo`lmasligi, bakterial va mexanik tozaligi esa 1 – chi klassdan past bo`lmasligi, harorati esa 10 0 С bo`lishi kerak. Ikkinchi nav sutda esa nordonligi 20 0 T dan ortiq bo`lmasligi, bakterial va mexanik tozaligi 2- chi klasdan past bo`lmasligi talab etilib, harorati esa chegaralanmaydi. Neft mahsulotlari, ximikatlar, piyoz, sarimsoq hidi va ta`miga ega bo`lgan, shuningdek kasal mollarning suti qayta ishlash uchun qabul qilinmaydi. Sutlar sifati bo`yicha qabul qilingandan so`ngra, ularga quyidagi jarayonlar bo`yicha ishlov beriladi. Sutni suzish va normallashtirish. Sut zavodlariga keltirilgan sutlar albatta mexanik aralashmalardan tozalanishi kerak. Buning uchun sut avval 3545 0 С gacha qizdirilib, keyin maxsus filtrlardan o`tkaziladi. Sutlarni mexanik aralashmalardan yaxshi tozalash maqsadida ularga markazdan qochma kuch yordamida ham ishlov berish mumkin. So`ngra tozalangan sut qanday yog`lilikdagi pasterizatsiya qilingan sut yoki achitilgan sut mahsulotlari olinishiga qarab yog` ko`rsatkichi bo`yicha normallashtiriladi. Sutni gomogenizatsiyalash. Sutni saqlaganda yuza qismida yog` qatlami hosil bo`lib qolmasligi, ya`ni yog` emulsiyasining dispersligini oshirish uchun gomogenizatsiyalanadi. Sutni gomogenizatsiyalash uchun maxsus qurilmalar - gomogenizator-lardan foydalaniladi. Bunda sut gomogenizatorlar devoridagi mayda-mayda

teshikchalardan yuqori bosim ostida o`tkaziladi. Natijada sutdagi yog` sharchalari teshikchalardan bir necha mayda zarrachalarga bo`lingan holda o`tadi va bir xil gomogen massani hosil qiladi. Bunday sutlar saqlanganda sut yuzasida yog` qatlamlari to`planmaydi va ulardagi yog` organizmda tez hazm bo`ladi. Sutga issiqlik ishlovi berish. Sutga issiqlik bilan ishlov berilganda vegetativ shakldagi bakteriyalar, xususan zararli mikroorganizmlar o`ladi. Sut orqali inson organizmiga kasallik chaqiruvchi bakteriya va mikroorganizmlarning yuqishining oldini olish uchun ham sutga albatta issiqlik ishlovi beriladi. Sutga issiqlik bilan ishlov berish qaysi haroratda olib borilishiga qarab ikki xil bo`ladi: pasterizatsiyalash va sterilizatsiyalash. Sutni pasterizatsiya qilishdan maqsad sutning ozuqaviy va biologik qiymatini saqlagan holda butun vegetativ va zararli mikroorganizmlarni o`ldirishdan iboratdir. Pasterizatsiyalash sut mahsulotlarining saqlash muddatini uzaytirish bilan bir qatorda, sut mahsulotlari ishlab chiqarishda maxsus qo`shiladigan sut kislotasi bakteriyalarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. Pasterizatsiyalash uzoq muddatli, qisqa muddatli va juda qisqa muddatli bo`lishi mumkin. Uzoq muddatli pasterizatsiyalashda sut 63-65 0 С da 30 daqiqa, qisqa muddatlida - 72-76 0 С da 15-20 daqiqa, juda qisqa muddatlida - 85 0 С va undan yuqori haroratda 1-2 daqiqa davomida qizdiriladi. Savdo tarmoqlariga ichish uchun chiqarilayotgan sutlar qisqa muddatli pasterizatsiyalanadi. Sterilizatsiyalash esa sutga 100 0 С dan yuqori haroratda issiqlik ishlov berishdan iboratdir. Sterilizatsiyalash natijasida mikroorganizmlarning nafaqat vegetativ shakllari, balki ularning sporalari ham qirilib-bitadi. Sterilizatsiyalashning uzluksiz va uzlukli usullari mavjuddir. Uzluksiz usulda sterilizatsiyalash maxsus qurilmalarda 135-150 0 С da 2-4 daqiqa davomida olib boriladi. Uzlukli usulda esa sut butilkalarda 104 0 С da 45 soniya, 120 0 С da esa 20 soniya davomida sterilizatsiyalanadi. Sterilizatsiya qilingan sutlarning nordonligi 20 0 Т dan ortiq bo`lmasligi kerak. Bu sutlarning kafolatlangan saqlash muddati 20 0 С dan ortiq bo`lmagan haroratda saqlaganda 10 kundan iboratdir.

Shundan so`ngra issiqlik bilan ishlov berilgan sutlar sovutiladi va qadoqlanib sotish uchun jo`natiladi. Sutlarning sifat ko`rsatkichlari va ularda uchraydigan nuqsonlar Sutning nuqsonlaridan uning ta`mi va hidida bo`ladigan nuqsonlarni bilish eng muhim hisoblanadi. Chunki, bu nuqsonlar sutning sifatiga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatadi. Sutda uchraydigan nuqsonlarni kelib chiqi-shiga qarab quyidagi guruhlarga ajratiladi: yem-xashak ta`sirida vujudga keladigan, bakteriyalar ta`sirida vujudga keladigan, texnik nuqsonlar, fizik-kimyoviy o`zgarishlar natijasida vujudga keladigan nuqsonlar. Yem-xashak ta`sirida vujudga keladigan nuqsonlarga sutning yemxashaklardagi hidlarni o`ziga singdirib olishi, molxonalar hidi kabi nuqsonlarni kiritish mumkin. Albatta, bunday nuqsonlarning oldini olishning asosiy usuli molxonalarni toza, ozoda tutish va sutni hid beradigan yem-xashaklar ta`siridan saqlash hisoblanadi. Yana shunday nuqsonlarga molarga o`tkir hid beruvchi yem-xashaklarni berganda yem-xashakdagi alkaloidlar, efir moylari va boshqa hid beruvchi moddalarning sutga o`tishi natijasida vujudga keladigan nuqsonlarni ham keltirish mumkin. Bunday nuqsonlardan sutni har qanday texnologik usullar bilan ham ishlov berib xalos etish qiyin. Shu sababli him bunday nuqsonlarga ega bo`lgan sutlar qayta ishlashga va iste`molchilarga sotishga ruxsat etilmaydi. Ba`zi bir yem- xashaklar esa nafaqat sutning hidi va ta`miga, balki konsistensiyasi va rangiga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bu esa sut sog`ib olishga mo`ljallangan chorva mollarining yem-xashagiga alohida e`tibor berilishi kerakligidan dalolat beradi. Bakteriyalar ta`sirida vujudga keladigan nuqsonlar sutning hidi, ta`mi va hatto konsistensiyasi, rangi kabi ko`rsatkichlariga ham katta ta`sir ko`rsatadi. Bu nuqsonlar sutlarni saqlash jarayonida ayniqsa tezlashadi. Asosan bu nuqsonlar

sutdagi foydali mikroorganizmlarning noto`g`ri rivojlanishi natijasida vujudga keladi. Bu nuqsonlarga quyidagilar kiradi: Sutning achishini sut kislotasi bakteriyalari keltirib chiqaradi. Bu nuqsonlarning paydo bo`lishining asosiy sababi sutlarni saqlash va tashishda sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik hisoblanadi. Achchiq ta`mning paydo bo`lishining asosiy sababi sutlarni past haroratda uzoq saqlaganda chirituvchi bakteriyalarning rivojlanishi ta`sirida vujudga keladi. Ikkinchidan, sut yog`i tarkibida bo`ladigan lipaza fermentining triglitsiridlarni parchalab yuborishi ham sutda achchiq ta`mning vujudga kelishini keltirib chiqaradi. Texnik va fizik-kimyoviy nuqsonlar sutga texnologik ishlov berish jarayonlari buzilgan hollarda ro`y beradi. Masalan, sutlarni pasterizatsiya va sterilizatsiya yo`llari bilan ishlov berganda ularning tarkibidagi uglevodlar, yog`lar va aminokislotalar chuqur o`zgarishlarga borib o`ziga xos hid va ta`m paydo qiladi. Sutni uzoq muddat davomida yuqori haroratda (130-150 0 С ) qizdirilganda, unda o`ta qizdirilgan sutda bo`ladigan ta`mga o`xshash ta`m paydo bo`ladi. Bu ta`m sutni saqlaganda yo`qolib ketmaydi. Bu ta`mning paydo bo`lishiga asosiy sabab sutda sulfidril moddalaridan tashqari lakton, metilketon, maltol, vanilin va atsetofenol singari birikmalarning hosil bo`lishi bilan tushuntiriladi. Kuygan ta`m sut qizdirilganda jihozlarning sirtida sutning tarkibidagi moddalarning qisman kuyishi natijasida hosil bo`ladi. Metall ta`mi sutning yuzasi zanglab qolgan idishlarda saqlagan hollarda paydo bo`ladi. Bunday sutlardan tayyorlangan sutlar uzoq saqlanmasdan tez buziladi. Begona hidlar va ta`mlar sutda yaxshi yuvilmagan, begona hidlarga va ta`mlarga ega bo`lgan idishlardan foydalanilganda va tashiganda (sarimsoq, neft hidlari) ham paydo bo`ladi. Chorva mollari tuqqandan keyingi yetti kun ichida sog`ib olinadigan sutlar ham ba`zi ko`rsatkichlari bo`yicha tegishli talablarga javob bermaydi. Masalan, mol tuqqandan sog`ib olingan sutlarning konsistensiyasi quyuq, yopishqoq, qizdirganda darhol quyqalanib qoladi. Shu sababli bunday sutlar pasterizatsiya jarayonini

o`tkazishga yaroqli emas va ular sutni qayta ishlash zavodlariga topshirilmaydi. Bunday sutlarda asosiy oqsil albumin va globulin oqsilaridir. Achitilgan sut mahsulotlarining sifatiga ularda uchraydigan nuqsonlar ham katta ta`sir ko`rsatadi. Achitilgan sut mahsulotlarida uchraydigan asosiy nuqsonlar quyidagilar hisoblanadi. Nordon ta`m. Bu nuqson bijg`itish jarayonida va saqlaganda haroratning keragidan ortiq bo`lishi natijasida vujudga keladi. Ta`m ko`rsatkichining yetarli darajada shakllanmaganligi. Bu nuqson bijg`itish uchun faol achitqilar ishlatilmagan sharoitda va bijg`itishni past haroratda o`tkazgan paytlarda vujudga keladi. Shu bilan bir qatorda kuchsiz barqaror bo`lmagan quyqa ham hosl bo`ladi. Bunday quyqalardan esa tezda zardob ajralib qoladi. Achchiq ta`m. Bu nuqson atsidofil mahsulotlarida vujudga keladi. Buning asosiy sababi atsidofil tayoqchalari ishlab bergan proteolitik fermentlar ta`sirida oqsillarning parchalanib peptonlar hosil qilishi bilan tushuntiriladi. Cho`ziluvchan konsistensiya. Bu nuqson asosan tomizg`ilarda atsidofil va bulg`or tayoqchalarining boshqa mikroorganizmlarga qaraganda hissasi ortib ketgan hollarda vujudga keladi. Bu nuqson ko`pincha atsidofil mahsulotlarida va yujnaya prostokvashasida uchraydi. Suyuq konsistensiya. Bu nuqson kefirlarni rezervuar usul bilan tayyorlaganda texnologik rejimlarning buzilishi oqibatida vujudga keladi. Gaz ajralib chiqishi. Gaz ajralib chiqishi faqat tomizg`isi tarkibida achitqilar bo`lgan mahsulotlaridagina yo`l qo`yiladi. Aksincha holatlarda bu nuqsonning bo`lishiga yo`l qo`yilmaydi.

Adabiyotlar: 1. O`zlem Tokuso`g`lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Vasiyev M.G`., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari. –T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b. 4. 4.Yo`ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Adizov R.T., G`afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b. 6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho`lpon, 2004. 132 b. 7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish.-T.: O`zbekiston, 2003. -280 b.

O'xshashlar

Achitilgan sut mahsulotlari texnologiyasi

Saryog`lar va sut konservalari texnologiyasi

Sut va sut mahsulotlarining oziqlik qiymati. Sut turlari. Qaymoq

Non texnologiyasi

Yorma texnologiyasi