Non texnologiyasi - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Non texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132.5 KB

Ko'chirib olish

Non texnologiyasi Reja: 1. Bug‘doy va javdar unidan xamir tayyorlash, xamirni bo‘laklash va pishirish. 2. Non mahsulotlari assortimenti. 3. Nonning sifat ko‘rsatkichlari. 4. Nonni saqlash.

Bug‘doy va javdar unidan xamir tayyorlash, xamirni bo‘laklash va pishirish Non ishlab chiqarish xom ashyoni tayyorlash, xamirni tayyorlash va bo‘laklash, nonni yopish va saqlash jarayolarini o‘z ichiga oladi. Xom ashyoni tayyorlash. Yuqorida aytib o‘tganimizdek non tayyorlash uchun assosiy va qo‘shimcha xom ashyolar ishlatiladi. Asosiy xom ashyolarga bug‘doy uni, javdar uni, suv, tuz, achitqi kiradi. Qo‘shimcha xom ashyolarga esa qand, potoka, sut, tuxum, yog‘ va boshqalar kiradi. Non tayyorlashdan oldin ana shu xom ashyolar qabul qilib olinib, ularning sifati tekshiriladi. Masalan, un nonboplik xususiyatlari bo‘yicha tegishli talablarga javob bermasa, bu unga yuqori kleykovinali unlar qo‘shilib sifat ko‘rsatkichlari yaxshilanadi. Xamir tayyorlash uchun ishlatiladigan suv ham toza, ichimlik suvi talabiga javob beradigan darajada bo‘lishi va harorati 600S dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Aks holda, kraxmalning kleystrlanishi vujudga keladi. Tuz va qand ishlatiladi. Boshqa xom ashyolar ham tozalanib, yuvilib, begona aralashmalardan xalos etilgandan keyin ishlatiladi. Xamir tayyorlash. Bu jarayon non ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xom ashyolardan non retsepturasini hosil qilish, xamir qorish va xamirni bijg‘itish kabi kichik jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Hamma non turlari uchun retseptura tayyorlash 15 % namlikka ega bo‘lgan 100 kg unga nisbatan olinadi. Retsepturada ko‘rsatilgan xom ashyolarni aniq o‘lchab olish nonning sifatiga va ozuqaviy qiymatiga kata ta’sir ko‘rsatadi. Xamir qorish usuli ham nonning sifatiga ta’sir ko‘rsatadigan jarayonlardan hisoblanadi. Bugungi kunda non sanoatida xamir qorishning oshirilgan (oparniy) va oshirilmagan (bezoparniy) usullaridan foydalaniladi. Bug‘doy uni xamirining oshirilmagan usulida retseptura bo‘yicha hamma xom ashyolari aralashmasidan birvarakayiga xamir qorilib, keyin esa 2-4 soat davomida xamirni oshirgani qo‘yiladi. Oshirilgan xamir tayyorlash usulida oldin xamirturish tayyorlanib, keyin shunga xamir qoriladi. Oshirilgan xamir tayyorlash uchun unning umumiy miqdoridan 40 %, suvning 2/3 qismi, xamirturushning hammasi

aralashtirib, 3-4 soat bijg‘ish uchun qo‘yiladi. Xamir bijg‘igandan keyin unga unning qolgan qismi, suv va tuz va boshqa komponetlar qo‘shib xamir qoriladi va uni 1-2 soat davomida xamir oshirgani qo‘yiladi. Javdar unidan xamir achitqi (eski xamir) solib qoriladi. Achitqi tarkibida xamirturush zamburug‘laridan tashqari sut kislota hosil qiladi-gan bakteriyalar ko‘p miqdorda bo‘ladi. Shu sababli ham javdar noni bug‘doy unidan tayyorlangan nonga nibatan nordonroq bo‘ladi. Sut kislotasi oqsil-larning ko‘pchishiga yordam berib, xamirni kamroq yopishqoq qiladi. Bu esa achitqi javdar noni mag‘zining yuqori darajada elastik bo‘lishini ta’minlaydi. Ko‘pchilik hollarda javdar unidan sifatli non pishirish uchun un qaynoq suvga qorilib xamir tayyorlanadi. Buning uchun unning bir qismini qizil yoki oq soldga aralashtirib, qaynoq suvda qorib xamir tayyorlanadi. Xamir sovigandan keyin shuncha miqdorda oshirilgan xamir tayyorlash usulida qorilgan xamir qo‘shiladi. Qaynoq suvga qorilgan xamir nonning organoleptik xususiyatlarini yaxshilaydi va nonning qotib qolishini kamaytiradi. Xamir qorilgan zahoti undan non yopib bo‘lmaydi, chunki bunday xamirdan yopilgan non g‘ovaksiz bo‘lib, uning organoleptik ko‘rsatkichlari ham juda past bo‘ladi. Shu boisdan, yumshoq, g‘ovakdor non chiqishi uchun, qorilgan xamirning ham bijg‘ib yetilishi uchun 27-300S haroratda bir necha soat ushlab turiladi. Bu vaqt davomida xamirda mikrobiologik, biokimyoviy va fizikaviy jarayonlar boradi. Mikrobiologik jarayonlar xamirda qo‘shilgan achitqi mikroorganizmlari ishtirokida ro‘y beradi. Ana shunday mikrobiologik jarayonlarning asosiylariga spirtli va sut kislotali bijg‘ishlarni kiritish mumkin. Spirtli bijg‘ishni asosan achitqi bakteriyalari vujudga keltiradi. Bunda xamir tarkibidagi qand moddalari bijg‘ib, etil spirti va karbonat angidrid gazini hosil qiladi. Yaxshi achilgan xamir tarkibida etil spirti miqdori 0,71,2 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari xamirda kam miqdora bo‘lsada, tayyor nonning ta’m va hid ko‘rsatkichlarini shakllantirishda ishtirok etadigan yuqori molekulali amil, izoamil, propil, butil spirtlari ham hosil bo‘ladi. Spirtli bijg‘ish jarayonida hosil bo‘ladigan

korbonat angidrid va boshqa gazlar nonning g‘ovakligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Sut kislotali bijg‘ish sut kislotasi streptokoklari ishtirokida ro‘y beradi. Bunda asosan xamirda 0,3 % gacha sut kislotasi to‘planadi. Bu yerda sut kislotasidan tashqari sirka, chumoli, olma, limon kabi organik kislotalar ham kam bo‘lsada hosil bo‘ladi. Achish jarayonida hosil bo‘lgan bu kislotalar, shuningdek aldegid va ketonlar ham nonning o‘ziga xos ta’m va hid ko‘rsatkichlarining shakllanishida ishtirok etadi. Xamirning yetilishida ro‘y beradigan biokimyoviy jarayonlar asosan undagi fermentlar ishtirokida boradi. Ma’lumki, unda qaytaruvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan qand miqdori atiga 1-2 % ni tashkil etadi. Xamirning normal yetilishi va yopilgan nonda yaxshi rang hosil qilish uchun esa xamirdagi qand moddasi miqdori 5-6 % ni tashkil etishi kerak. Aynan yetishmagan qand miqdori undagi  - amilaza fermentlarining un kraxmalini gidrolizlashi natijasida hosil bo‘ladi. Shuningdek, yetilish jarayonida xamirning oqsilprotein kompleksi tarkibida ham ma’lum o‘zgarishlar ro‘y beradi. Masalan, oqsillarning gidrolizlanib 2-3 % erkin aminokislotalar hosil qilishi ayni muddao hisoblanadi. Chunki, aminokislotalar achitqi bakteriyalarining rivojlanishi uchun zarur bo‘lsa ikkinchidan, bu aminokislotalar non yopilganda non po‘stlog‘ining o‘ziga xos och-qo‘ng‘ir rang hosil bo‘lishida ishtiroq etadi. Yetilgan xamirni non yopishga tayyorlash uchun xamir zuvalanadi va tindiriladi. Zuvalalash va tindirish. Xamirni zuvalalash maxsus mashinalar yordamida olib boriladi. Bunda yetilgan xamirdan muayyan massa va hajmdagi bo‘laklar hosil qilinib, ularga ma’lum bir shakl beriladi. Zuvala massasi tayyor mahsulot massasidan 6-15 % ko‘proq bo‘lishi kerak, chunki yopish va sovutish paytida uning massasi kamayadi. Ma’lumki, xamirdan zuvalalar tayyorlash va ularga shakl berish jarayonida xamirdagi karbonat angidrid gazi havoga chiqib ketadi. Shu sababli ana shu yo‘qotishning o‘rnini qoplash uchun xamir zuvalalari ma’lum vaqt davomida tindirib qo‘yiladi.

Tindirish jarayoni xamirni maxsus xonalarda 35-400S haroratda 25-50 daqiqa davomida ushlab turishdan iboratdir. Bu vaqt davomida xamirda bijg‘ish davom etadi. Hosil bo‘lgan korbonat angidrid gazi xamirni g‘avakdor qilib, uning hajmini oshiradi. Tindirish jarayonining to‘liq o‘tkazilmasligi va keragidan ortiqcha o‘tkazilishi nonning sifatiga ta’sir ko‘rsatadi. Shundan keyin esa asosiy jarayon non yopish amalga oshiriladi. Non yopish. Pishirish uzoq davom etadigan non yopish jarayonining tugallash bosqichi hisoblanadi. Non pishirish nonning shakli, massasi va retsepturasiga qarab maxsus pechlarda 200-2500S haroratda 12 daqiqadan 80 daqiqagacha vaqt davomida olib boriladi. Xamir zuvalalarini pechga joylashtirishdan oldin non yopish jarayonida hosil bo‘ladigan ortiqcha karbonad angidrid va boshqa gazlarning chiqib ketishi uchun zuvalalar sirti namparlanadi. Ana shu mayda teshikchalardan ortiqcha gaz qismlari chiqib ketadi. Non pishirish jarayonida xamirdagi fermentlar, mikroorganizmlar va non pechkalaridagi harorat tufayli murakkab kolloid, fizik, mikrobiologik va biokimyoviy jarayonlar boradi. Non yopishdagi yuqori harorat qisman kraxmalning destruksiyalanishini vujudga keltiradi. Natijada, suvda eruvchan moddalarning miqdori ortadi, ikkinchidan, non qobig‘ida kaytaruvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan qand moddalarining erkin aminokislotalar bilan reaksiyaga borishi natijasida melanoidlar hosil bo‘ladi. Aynan shu melanoid moddalari non qobig‘iga qizilqo‘ng‘ir rang berib, nonda yoqimli hid paydo qilishda ham ishtirok etadi. Mikrobiologik jarayonlar non yopishning dastlabki davrida faollashadi, so‘ngra esa butunlay to‘xtaydi. Undagi fermentlar ishtirokida boradigan biokimyoviy jarayonlarning borishi ham xuddi mikrobiologik jarayonlarning borishi singari bo‘ladi. Non pishirish jarayonining boshlanishida β amilaza fermentlarining kraxmalni parchalashi intensiv davom etsada, harorat 82-840S ga ko‘tarilganda bu ferment inaktivatsiyaga uchraydi va shu bilan kraxmalning gidrolizlanishi ham to‘xtaydi. Proteinaza fermentining oqsilni parchalashi ham 600S haroratgacha intensiv borib, haroratning yanada ko‘tarilishi bu fermentning ham parchalanishiga olib keladi.

Non pishirish jarayonida nonga yoqimli ta’m va xushbo‘ylik beruvchi moddalarning hosil bo‘lishi poyoniga yetadi. Ma’lumki, har qanday oziq-ovqat mahsuloti uchun ta’mi va hidi ozuqaviy qiymatini belgilovchi asosiy ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Non iste’mol qilganda nonning inson me’dasiga urmasligi aynan ta’m va xushbo‘ylik beruvchvi moddalar kompleksi bilan izohlanadi. Nonga ta’m va xushbo‘ylik beruvchi moddalarni chuqur tadqiq etish moddalarni aniqlashning xromotografiya va spektrofotometriya usullarining rivojlanishi asosidagina mumkin bo‘ladi. Bugungi kunda nonda har xil organik birikmalar toifasiga mansub bo‘lgan va nonning mazasi, xushbo‘yligini ta’minlashda ishtirok etadigan 300 dan ortiq moddalar borligi aniqlangan. Ma’lumki, bug‘doy va javdar unlarining ta’m va hid ko‘rsatkichlari seziluvchan emas. Demak, bundan nonga ta’m va xushbo‘ylik beruvchi moddalar non tayyorlash jarayonida hosil bo‘lar ekan degan xulosani qilish mumkin. Xamirning achishi jarayonida sut kislotasi va 16 turdagi spirtlar hosil bo‘lishi aniqlangan. Shuningdek, nonning ta’m ko‘rsatkichlariga qaytaruvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan qandlar va erkin aminokislotalar ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Hatto xamirning o‘zidayoq, hosil bo‘lgan kislota va spirtlar o‘zaro birikib murakkab efirlarni hosil qila boshlaydi. Non yopish jarayonida murakkab efirlarning hosil bo‘lishi davom etsada, bu yerda asosiy reaksiya melanoidlarning hosil bo‘lishi hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda melanoidlar hosil bo‘lish jarayonida bir qancha karbonil birikmalarga mansub bo‘lgan moddalar, xususan aldegidlar va ketonlar hosil bo‘ladi. Aynan nonning xushbo‘yligini ta’minlashda furfurol, diatsetil, sirka, moy, valerian, kapron aldegidlari, benzaldegid va boshqa birikmalarning muhim rol o‘ynashi tadqiqot natijalari asosida tasdiqlangan. Pechkalardan olingan non sovitiladi, chunki issiq holatdagi non bekorga ezilib, shakli o‘zgarib qoladigan bo‘ladi. Sovitish jarayonida nondagi namlik qayta taqsimlanadi, ya’ni non mag‘zining namligi sal kamayib non qobig‘ining namligi ortadi.

Nonni iste’molchilarga jo‘natishdan oldin sifati tekshiriladi. Avvalo har bir partiya nondan namunalar olinib, laboratoriyada standart talabi bo‘yicha nonning fizik-kimyoviy va organoleptik ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha standart talabiga javob bermaydigan, ya’ni sirti kuygan, yaxshi pishmagan, shakli o‘zgarib qolgan yoki katta yoriqlari bor nonlar sotuvga chiqarilmaydi. Nonni pishirish jarayonida uning massasi kamayadi (upek). Non massasining kamayishi deganda pechkaga joylashdan oldingi zuvala massasi bilan non pechkadan olingandan keyingi massa orasidagi farq tushiniladi. Nonda bu kamayish nonning turi, xamirning namligi va retsepturasiga qarab 6 % dan 14 % gachani tashkil etadi. Non ishlab chiqarish amaliyotida nonning chiqishi degan tushuncha ham mavjud. Nonning chiqishi non massasining sarf qilingan un massasiga nisbatining foizlardagi ifodasidir. Bu ko‘rsatkich bug‘doy unidan tayyorlangan nonlarda 130- 157 % ni, javdar unidan tayyorlangan nonlarda 148-165 % ni, javdar-bug‘doy unidan tayyorlangan nonlarda esa 133-160 % ni tashkil etadi. Non mahsulotlari assortimenti Non inson haytida eng zarur oziq-ovqat mahsulotlaridan biridir. Zero, inson non bilan tirik. Bu oddiy haqiqatni hech kim inkor eta olmaydi. Shu sababli Respublikamizda non mahsulotlarini ishlab chiqarishni kengaytirish, assortimentini oshirish va sifatini yaxshilashga alohida e’tibor berilmoqda. Nonlarning ozuqaviy qiymati unning navi va xamirning retsepturasiga bog‘liq bo‘ladi. Xamir retsepturasiga yog‘, qand, sut va boshqa xom ashyolarning qo‘shilishi nonning ozuqaviy va biologik qiymatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Quyidagi 8-jadvalda eng ko‘p tarqalgan non mahsulotlarining kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar keltirildi. Bu jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, dag‘al tortilgan unlardan tayyorlangan nonlarda navli unlardan tayyorlangan nonlarga qaraganda ko‘proq

miqdorda suv va kamroq miqdorda quruq moddalar bo‘lar ekan. Unlarning navi ortib borgan sari nonning namligi kamayib, hazm bo‘ladigan oqsil va uglevodlar miqdori ortib boradi. Shu sababli, yuqori navli unlardan tayyorlangan nonlarning energiya berish qobiliyati past navli unlardan tayyorlangan nonlarning energiya berish qobiliyatidan birmuncha ortiq bo‘ladi. Masalan, dag‘al tortilgan undan tayyorlangan non oqsili organizmda 70 % ga hazm bo‘lsa, oliy navli undan tayyorlangan non tarkibidagi oqsil esa 87 % ga hazm bo‘ladi. Ana shunday farq uglevodlar va yog‘larning hazm bo‘lishida ham saqlanib qoladi. Kul moddasining miqdori bo‘yicha ham nonlar sezilarli darajada birbiridan farq qiladi. Keltirilgan 8-jadval ma’lumotlariga e’tibor bersak, dag‘al tortilgan bug‘doy unidan tayyorlangan nonda kul miqdori 2,5 % ni tashkil qilsa, oliy navli bug‘doy unidan tayyorlangan aynan shunday non tarkibida kul moddasi 1,7 % ni tashkil etishini ko‘ramiz. Kul moddasi bo‘yicha shunday tafovut javdar unidan tayyorlangan nonlarda ham saqlanib qoladi. Kletchatka miqdori bo‘yicha ham nonlar qanday un navidan tayyorlanganligiga qarab sezilarli darajada farq qiladi. Yuqori navli unlardan tayyorlangan nonlarda kletchatka miqdori, past navli unlardan tayyorlangan nonlardagiga qaraganda juda kam bo‘ladi. Masalan, dag‘al tortilgan bug‘doy unidan tayyorlangan nonda kletchatka miqdori 1,2 % ni tashkil etsa, bu ko‘rsatkich oliy Navli bug‘doy unidan tayyorlangan nonda atigi 0,1 % ni tashkil etadi (jadval). jadval Asosiy non turlarining kimyoviy tarkibi Нон тури Ун нави Миқдори, % Сув Оқ сил Ёғ Моно ва дисахаридла р Крахмал ва декстринлар Кле т- чатк а Орга -ник кислоталар Ку л Буғдой нони (шакл берилган) Дағал тортилган ун 44,3 8,2 1,4 1,3 34,8 1,2 0,6 2,5

Буғдой нони (шакл берилган) 2-нав 41,2 8,1 1,9 1,4 41,4 0,41 0,4 2,0 Буғдой нони (шакл берилган) 1-нав 39,1 7,6 0,9 1,1 45,6 0,2 0,3 1,8 Буғдой нони (шакл берилган) Олий нав 37,8 7,6 0,8 0,7 47,9 0,1 0,3 1,7 Азарбайжон чуреки 1-нав буғдой уни 36,1 8,0 1,0 1,1 48,0 0,2 0,3 1,8 Оби нон 1-нав буғдой уни 31,5 8,7 1,1 1,2 51,4 0,2 0,3 1,8 Оддий жавдар нони (шакл Дағал тортилган 47,0 6,6 1,2 1,2 33,0 1,1 1,0 2,5 берилган) Жавдар нони (шакл берилган) Бирламчи тортилган 45,8 5,6 1,1 1,2 36,3 0,7 0,9 2,3 Москва жавдар нони Дағал тортилган ун 42,9 7,0 1,3 2,0 35,2 1,2 0,9 2,1 Жавдарбуғдой нони (шакл берилмаган) Дағал тортилган ун 42,6 7,7 1,4 1,4 36,2 1,2 0,9 2,1 Бородин нони (қайноқ хамирдан) Дағал тортил- ган жавдар уни, 2-нав буғдой уни 41,6 6,8 1,3 5,1 35,6 1,1 0,8 1,7 Бородин нони (сут зардоби қўшилган) Дағал тортил- ган жавдар уни, 2-нав буғдой уни 41,6 6,8 1,3 5,3 35,4 1,1 0,8 1,7 Украина нони (шакл берилмаган) Дағал тортил- ган жавдар уни, буғдой уни (80:20) 41,8 6,6 1,2 1,4 38,8 0,9 0,9 1,9

Орлов нони (шакл берилган) Бирламчи тортилган жавдар уни, 2- нав буғдой уни 43,0 6,1 1,0 3,1 37,5 0,6 0,8 2,5 Nonlarning asosiy kimyoviy tarkibini kraxmal va oqsil tashkil etadi. Kraxmal va oqsil miqdori bo‘yicha ham nonlar qaysi tur va qanday nav undan tayyorlanganligiga qarab ma’lum darajada farq qiladi. Keltirilgan jadval ma’lumotlarini tahlil qilsak yana shu narsani kuzatish mumkinki, yuqori navli unlardan tayyorlangan nonlar tarkibida past navli unlardan tayyorlangan nonlardagiga qaraganda kraxmal miqori ko‘p bo‘lsada, oqsil ularda kam miqdorni tashkil etar ekan. Nonlarning biologik qiymati oqsil tarkibidagi aminokislotalar va ularning nisbati, shuningdek vitaminlar va mineral elementlarning mavjudligi bilan baholanadi. Non oqsilida o‘rin almashtirmaydigan aminokislotalar mavjud bo‘lsada, ammo non oqsilida tuxum va sut oqsilidagiga nisbatan lizin, triptofan metionin va valin kabi o‘rin almashtirmaydigan aminokis-lotalar kam bo‘lishi aniqlangan. Javdar nonida o‘rin almashtirmaydigan aminokislotalar nisbati bug‘doy nonidagiga nisbatan optimal hisoblanadi. Non uchun vitaminlar va mineral elementlar miqdori ham muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Quyidagi 9jadvalda non tarkibidagi asosiy vitaminlar va mineral elementlar miqdori bo‘yicha ma’lumotlar keltirildi. Keltirilgan jadval ma’lumotlari ko‘rsatadiki, nonlar qaysi nav undan tayyorlanganligiga va unga qo‘shilgan qo‘shimcha xom ashyolariga qarab vitaminlar va mineral elementlar miqdori bo‘yicha bir-biridan ma’lum darajada farq qiladi. Bu jadval tahlili shundan dalolat beradiki, past navli unlardan tayyorlangan nonlar yuqori nav unlardan tayyorlangan nonlarga qaraganda vitaminlar va mineral elementlarga boy hisoblanadi. Non tarkibida uchraydigan asosiy mineral elementlar natriy, kaliy, kalsiy, magniy, fosfor, temir va boshqa elementlar hisoblanadi. Nonlar ayniqsa fosfor va temir elementlari miqdori

bo‘yicha qaysi nav undan tayyorlanganligigiga qarab katta darajada bir-biridan farq qiladi. jadval Non tarkibida vitaminlar va mineral moddalar miqdori, 100 g ida mg hisobida Нон тури Ун нави Минерал элементлар Витаминлар Na К Ca Mg P Fe B1 B 2 PP Буғдой нони (шакл берилган) Дағал тортилган 587 20 3 33 62 218 4, 2 0,2 3 0,0 9 3,4 0 Буғдой нони (шакл берилган) 2-нав 490 17 5 27 51 128 3, 4 0,2 2 0,0 8 3,0 2 Буғдой нони (шакл берилган) 1-нав 506 12 9 23 33 84 1, 9 0,1 6 0,0 5 1,5 4 Буғдой нони (шакл берилган) Олий нав 499 93 20 14 65 1, 1 0,1 1 0,0 3 0,9 2 Азарбайжон чуреки 1-нав буғдой уни 473 13 7 23 34 89 2, 0 0,1 7 0,0 6 1,6 5 Оби нон 1-нав буғдой уни 475 14 9 25 37 97 2, 2 0,1 8 0,0 6 1,8 1 Оддий жавдар нони (шакл берилган) Дағал тортилган ун 610 24 5 35 47 158 3, 9 0,1 8 0,0 8 0,6 7 Жавдар нони (шакл Бирламчи тортилган 617 22 2 29 39 120 3, 3 0,1 6 0,0 7 0,6 4 берилган) Москва жавдар нони Дағал тортилган ун 392 26 3 38 52 174 4, 2 0,1 9 0,0 9 0,7 5 Жавдарбуғдой нони (шакл берилмаган) Дағал тортилган ун 400 24 4 33 57 194 4, 5 0,2 0 0,0 9 1,8 6 Бородин нони (қайноқ хамирдан) Дағал тортил-ган жавдар уни, 2-нав буғдой уни 246 23 5 47 49 157 3, 9 0,1 8 0,0 8 1,0 0

Бородин нони (сут зардоби қўшилган) Дағал тортил-ган жавдар уни, 2-нав буғдой уни 248 24 2 50 49 161 3, 9 0,1 9 0,0 9 1,0 0 Украина нони (шакл берилмаган) Дағал тортил-ган жавдар уни ва дағал тортилган буғдой уни (80:20) 406 23 5 29 47 150 3, 9 0,1 7 0,0 8 1,2 5 Орлов нони (шакл берилган) Бирламчи тор- тилган жавдар уни, 2-нав буғдой уни 620 20 2 52 41 119 3, 3 0,1 7 0,0 8 1,3 7 Masalan, oliy navli bug‘doy unidan tayyorlangan nonda temir miqdori 100 g nonda 1,1 mg ni tashkil etsa, bu ko‘rsatkich dag‘al tortilgan (jaydari) undan tayyorlangan nonda ancha ko‘p, ya’ni 4,2 mg ni tashkil etadi (9-jadval). Ana shunday nisbat fosfor miqdori bo‘yicha ham o‘rinlidir. Non inson organizmi uchun V guruhga kiruvchi vitaminlarning ham muhim manbai hisoblanadi. Past navli unlardan tayyorlangan nonlarda vitaminlar miqdori yuqori navli unlardan tayyorlangan nonlardagiga qaraganda ikki baravar va undan ham ko‘proq bo‘lishini jadval ma’lumotlari ham tasdiqlaydi. Kishi o‘rtacha 450 g non iste’mol qilganda V guruhi, RR, YE vitaminlarga bo‘lgan kundalik ehtiyojini qanchalik darajada qondirishi jadval ma’lumotlarida keltirildi. jadval Non tarkibida vitaminlarning inson ehtiyojini qondirish darajasi Vitamin lar O‘rtacha sutkalik ehtiyoj, mg 450 g tarkibi-dagi miqdori, mg non Ehtiyojni qondirish darajasi, % V1 (tiamin) 1,75 0,78 50,3 V2 (riboflavin) 2,25 0,39 17,4 V6 (piridoksin) 2,50 0,80 32,0

V9 (folitsin) 0,30 0,11 37,3 RR (niatsin) 20,00 7,42 37,1 V3 (pantotenovaya kislota) 7,50 1,88 25,1 YE (tokoferol) 17,50 11,30 65,3 Xolin 750,00 260,00 35,5 Keltirilgan 10-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, 450 g non iste’mol qilgan kishi V1 (tiamin) vitaminiga bo‘lgan ehtiyojni 50 % ga, YE vitaminiga bo‘lgan ehtiyojini esa 65 % ga qondirsada, nonda V2 (riboflavin) va V3 vitaminlari juda kam miqdorni tashkil etadi. Bugungi kunda non mahsulotlarining assortimentini takomillashtirishga katta e’tibor berilmoqda. Sut mahsulotlari, soya uni, bug‘doy murtagi, vitamin va fosfatid preparatlari qo‘shib tarkibi noyob aminokislotalar, yuqori molekulali to‘yinmagan yog‘ kislotalari, vitaminlar, mineral elementlar bilan boyitilgan non mahsulotlari ishlab chiqarish tobora rivojlanib bormoqda. Nonning sifat ko‘rsatkichlari Kundalik turmushimizni nonsiz tasavvur etish mushkul. Zero, non biz uchun farovonlik, tinchlik va fayzu baraka timsolidir. Shu sababli ham xalqimiz azal- azaldan nonni e’zozlab, non bilan bog‘liq qadimiy udum, an’ana va odatlarimizni hanuzgacha davom ettirib kelmoqda. Darhaqiqat, arxeologlar ma’lumotiga ko‘ra, eramizdan XX asr muqaddam topilgan bug‘doy donlari eng avvalo o‘rta Osiyo hududiga to‘g‘ri keladi. O‘rta Osiyo xalqlarining turli xilda yopilgan nonlari, chureklari va bo‘g‘irsoqlari juda ommalashib ketgan. Bugungi kunda yurtimizda xilma-xil assortimentda non turlari ishlab chiqarilib iste’molchilarga tortiq qilinmoqda. Bu esa nonning kimyoviy tarkibi, foydaliligi, parhezlik xususiyatlari, energiya berish qobiliyati biologik qiymati xilma-xilligidan

dalolatdir. Ko‘pchilik holatlarda ninning iste’mol xususiyatlari ishlatiladigan xom ashyolar turi va non tayyorlash texnologiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli tabarruk ne’mat hisoblangan nonning sifatini baholash ham boshqa oziq-ovqat tovarlarining sifatini baholash singari iste’molchi talabidan kelib chiqadi. Nonlar sifati bo‘yicha tegishli standartlar va me’yoriy-texnik xujjatlar talablariga javob berishi kerak. Non zavodlaridan savdo tarmoqlariga yuborilgan nonlar son va sifati bo‘yicha qabul qilinadi. Son bo‘yicha qabul qilinganda donabay sotiladigan nonlar donalab sanaladi, tarozida tortib sotiladigan nonlarning esa massasi o‘lchanadi. Shundan so‘ng son jihatidan qabul qilingan nonlarning organoleptik ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Ba’zi hollarda esa fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari ham aniqlanishi mumkin. Nonlarning sifatini organoleptik ko‘rsatkichlarisiz tasavvur qilish qiyin. Shu sababli nonlarning sifatini aniqlashda shu ko‘rsatkichlarga alohida e’tibor beriladi. Nonlarning organoleptik ko‘rsatkichlari. Organoleptik ko‘rsatkichlarga nonlarni ko‘z bilan ko‘rib va ularni degustatsiya qilib aniqlanadigan ko‘rsatkichlar kiradi. Shulardan biri nonning tashqi ko‘rinishi hisoblanadi. Tashqi ko‘rinishi. Nonlarning bu ko‘rsatkichi umumlashma ko‘rsatkich hisoblanadi. Nonlarning tashqi ko‘rinishi tekshirilganda ularning shakliga, yuzasining holatiga va nonning sirtqi yuzasining qizarib pishganlik darajasiga e’tibor beriladi. Nonning shakli to‘g‘ri, tekshirilayotgan non turiga mos bo‘lishi kerak. Nonlar bir-biriga yopishib qolgan va shishib qolgan, ba’zi joylari bo‘rtib chiqqan holda bo‘lmasligi kerak. Ba’zi issiq nonlar birbirining ustidan bosilsa ezilib, deformatsiyaga uchrab qolishi mumkin. Bunday nonlar esa savdo tarmoqlariga sotish uchun yuborilmaydi. Nonlarning sirtqi yuzasi silliq, yaltiroq, ifloslanmagan bo‘lishi kerak. Sirtqi yuzasining qizarib pishganlik darajasi bir xil, kuymagan, yaxshi pishgan bo‘lishi kerak. Mag‘zining holati. Bu ko‘rsatkich ham nonlarning asosiy organoleptik ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Yaxshi pishgan nonlarning mag‘zi yaxshi

pishgan nonga xos, yopishqoq emas, barmoq bilan bosib ko‘rilganda ho‘llik sezilmasligi kerak. Non mag‘zida pishmagan xamirlar va aralashmagan unlar ham bo‘lmasligi kerak. Non mag‘zining asosiy ko‘rsatkichlaridan yana biri g‘ovakligi hisoblanadi. G‘ovakliklari yaxshi rivojlangan, hamma joyida bir xil, mayda ko‘zchalardan tashkil topgan bo‘lishi va kata hajmdagi g‘ovakliklar bo‘lmasligi kerak. Yaxshi yopilgan yangi nonlarning mag‘zi elastik bo‘lishi, ya’ni ko‘rsatkich barmoq bilan non mag‘ziga bosganda hosil bo‘ladigan chuqurcha tezda o‘z holatini egallashi, non mag‘zi uvoqlanib ketmasligi kerak. Nonning asosiy organoleptik ko‘rsatkichlaridan yana biri ta’mi va hidi hisoblanadi. Nonlarning ta’mi va hidi yoqimli, o‘ziga xos begona ta’mlarsiz va hidlarsiz bo‘lishi kerak. Nonlarning fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari. Amalda qo‘llanilib kelayotgan standartlar talabi bo‘yicha nonlarning sifatini baholashda fizik-kimyoviy ko‘satkichlaridan namligi, g‘ovakligi va nordonligi aniqlanadi. Nonning namligi. Bu ko‘rsatkich non uchun asosiy ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, nonning oziqaviy qiymati va energiya berish qobiliyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Non mag‘zining namligi nonlarning turiga qarab 34% dan 51% gacha bo‘ladi. Non mag‘zining g‘ovakligi. Nonning g‘ovakligi deganda non g‘ovakliklari hajmining nonning butun hajmiga nisbatining foizlardan ifodalangan miqdori tushuniladi. Nonlarning g‘ovakligi xamirning bijg‘ishiga to‘g‘ridanto‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Nonlarning g‘ovakligi bilan ularning hazm bo‘lish darajasi orasida ham bog‘liqlik mavjud. G‘ovakligi yaxshi nonlar oshg‘ozon-ichak bezlari ishlab chiqargan so‘laklar ta’sirida organizmda tez hazm bo‘ladi. Nonlarning g‘ovakligi nonlarning turiga va ishlatilgan unlarning naviga qarab 45% dan 75% gacha bo‘ladi. Nonning nordonligi. Nonning nordonligi graduslarda o‘lchanadi. Nonning nordonligi deb 100 g non mag‘zi tarkibidagi kislotalarni va kislota birikmalarini neytrallash uchun zarur bo‘lgan 1 normalli ishqor eritmasining millilitrlardagi

miqdoriga aytiladi. Nonlarning nordonligi nonlarning ta’miga katta ta’sir ko‘rsatadi. Keragidan ortiqcha nordonlik nonlarga yoqimsiz ta’m beradi. Nonlarning nordonligi nonlarning turiga va hidiga qarab 20 dan 120 gacha bo‘lishi mumkin. Ba’zi bir non mahsulotlari uchun, ayniqsa tarkibi boyitilgan non mahsulotlarida yog‘ va qand moddasining miqdori ham aniqlanishi mumkin. Nonni saqlash Saqlash vaqtida non yuzasidan namning bug‘lanishi hisobiga uning massasining kamayishi - saqlashdagi sarflar deb ataladi. Saqlashdagi sarflar bu nonning pechdan chiqish vaqtidagi massasi bilan sovigan non massasi (uni saqlash tugagan vaqtdagi) orasidagi farqning foizlarda ifodalangan qiymatidir. Pechdan chiqish vaqtida non qobig‘ining harorati 180 °C ni, mag‘zining harorati 100 °C ga yaqinni, nonning o‘rtacha harorati esa taxminan 130 °C ni tashkil etadi. Qobiqning namligi bu vaqtda nolga teng bo‘ladi. Mag‘izning namligi esa xamir namligidan 1-2% yuqori bo‘ladi. Harorat 18-25 °C ga teng bo‘lgan, saqlash xonasiga keltirilgan non tez soviy boshlaydi va qurish natijasida massasining kamayishi yuzaga keladi. Nonning sovishi uning yuza qatlamlaridan boshlanib, mag‘izga qarab siljiy boshlaydi. Qobiqning sovishi va 12-14% gacha namlanishi non saqlash xonasining harorati, non massasi va uning taxlanish sharoitlariga bog‘liq holda nonni pishirishdan keyin 2-4 soat saqlash mobaynida sodir bo‘ladi. Qobiqning 1214% namligi, taxminan, muvozanat namlikka mos keladigan namlik bo‘lib, nonning bundan keyingi saqlanishi vaqtida o‘zgarmaydi, saqlash vaqtida non mag‘zining namligi esa muntazam ravishda pasayib boradi. Non va non mahsulotlarini zamonaviy o‘rash materiallaridan foydalanib, mexanizatsiyalashtirilgan holda o‘rashni joriy qilishning kelajagi porloq hisoblanadi. Bu tadbirlar katta gigiyenik ahamiyatga ega bo‘lib, pishirilgan

nonning ochiq yuzasiga turli odamlar qo‘lining tegishi bartaraf etiladi, nonning qurishini sekinlashtiradi, yangiligining saq-lanishiga yordam beradi. Zamonaviy kichik novvoyxonalarda non uzoq muddat saqlanmasdan savdoga chiqariladi. Bu novvoyxonalarning ko‘pchiligi chiroyli bezatilgan «Issiq non» do‘konlariga ega.

Adabiyotlar: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G. Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Vasiyev M.G‘., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari. –T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b. 4. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil. - 350 bet. 5. Adizov R.T., G‘afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b. 6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho‘lpon, 2004. 132 b. 7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish. - T.: O‘zbekiston, 2003. -280 b.

O'xshashlar

Sut texnologiyasi

Yorma texnologiyasi

Margarinlar texnologiyasi

Shokolad tayyorlash texnologiyasi

Pishloq tayyorlash texnologiyasi