Achitilgan sut mahsulotlari texnologiyasi - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Achitilgan sut mahsulotlari texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

Achitilgan sut mahsulotlari texnologiyasi Reja: 1. Achitilgan sut mahsulotlarining parhezlik xususiyatlari. 2. Achitilgan sut mahsulotlarini tayyorlash texnologiyasi. 3. Achitilgan sut mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlari va ularda uchraydigan nuqsonlar

Achitilgan sut mahsulotlarining parhezlik xususiyatlari Sutdan sut kislotali bijg‘ish, ba’zi hollarda sut kislotali ham spirtli bijg‘itishlar yo‘li bilan olinadigan mahsulotlarga achitilgan sut mahsulotlari deb ataladi. Achitilgan sut ahsulotlari iste’molchilar tomonidan sevib iste’mol qilinadigan mahsulotlardan biri hisoblanadi. Ularning bunday keng tarqalganligining va sevib iste’mol qilinishining asosiy sababi yoqimli ta’m va hidga ega ekanligi va ikkinchidan, parhezlik xususiyatlariga ega ekanligi bilan izohlanadi. Birinchi guruh achitilgan sut mahsulotlariga prostakvashaning xilma-xil turlari, atsedofil suti, «Snejok» va boshqa tur mahsulotlari kiradi.Bu mahsulotlarni faqat sut kislotali bijg‘itish yo‘li bilan olingan mahsulotlar ham deb yuritiladi. Ikkinchi guruh achiitilgan sut mahsulotlari tarki bida etil sirtidan tashqari karbonat angidrid gazi ham bo‘ladi. Bu guruhga kefir, qimiz va boshqalar kiradi. Ba’zi bir achitilagn sut mahsulotlari esa oraliqdagi sut mahsulotlari hisoblanib, ular tarkibida juda kam mihdorda etil spirti bo‘ladi. Bu mahsulotlar qatoriga atsedofilin, matsoni va qatiq kabi achitilgan sut mahsulotlarini kiritish mumkin. Mikrobiologiya fanining rivojlvanishi bilan achitilagn sut mahsulotlarining parhezlik xususiyatlari, antibiotiklarning ochilishi bilan esa ularning ba’zi bir kasalliklarni davolash xususiyatiga ega ekanligi aniqlandi. Yigirmanchi asrning boshlarida fiziologiya va mikrobiologiya fanlari bo‘yicha yirik mutaxassis va olim I.I.Mechnikov insonning muddatidan oldin qarishiga asosiy sabab o‘zi ist’mol qilgan oziq-ovqat mahsulotlari qoldiqlarining oshqozon-ichak devorlarida parchalanishida deb tushuntiradi. Bunda yo‘g‘on ichakka joylashib olgan chirituvchi bakteriyalar faqat kuchsiz ishqor yoki neytral muhitda yaxshi rivojlanadi va iste’mol qilingan ovqat qolidiqlari oqsillarini parchalab fenol, indol, skatol, vodorod sulfid va boshqa turdagi zaharli moddalarni hosil qiladi. Bu zaharli moddalar oshqozon-ichak devorlariga so‘rilib, keyin qonga kelib tushadi va shu tariqa butun organizmni jarohatlaydi. I.I.Mechnikovning ko‘rsatishicha achitilgan sut mahsulotlarini istyemol qilish jarayonida undagi sut kislotasi oshqozondagi chirituvchi bakteriyalarning rivojlanishiga qarshi ta’sir ko‘rsatib, ularni faoliyatini

to‘xtatib qo‘yadi. Bundan tashqari ba’zi bir sut kislotasi bakteriyalari ovqatlar qolidig‘idagi uglevodlarni bijg‘itib oqozonda kislotali muhitni vujudga keltiradi. Ma’lumki, kislotali muhitda chirituvchi bakteriyalar rivojlana olmaydi. Achitilgan sut mahsulotlarining parhezlik va davolash xususiyatlarini ta’minlashda ayniqsa bulg‘or tayoqchalarining roli juda muhim ekanligini I.I.Mechnikov alohida qayd qiladi. 1903 yilad rus vrachi Podgayevskiy achitilgan sut mahsulotlaridan sut kislotasi tayoqchalarini ajratdi va ularga atsidofil tayoqchalari deb nom berdi. Atsidofil tayoqchalari oshqozonda doimiy bo‘ladi. Atsidofil tayoqchalari bulg‘or tayoqchalariga qaraganda ishqorli muhidga chidamli va ular ishqorli sharoitda ham nafaqat laktozani, balki boshqa uglevodlarni ham parchalay oladi. 1910 yilda rus olimi Partye atsidofil tayoqchalarining bulg‘or tayoqchalariga nisbatan kuchli darajada bakteriyalar rivojlanishini to‘xtatish va antibiotik xossalariga ega ekanligini aniqladi. Atsidofil tayoqchalari va ba’zi bir sut kislotasi bakteriyalarining nizin, laktolin, diplokoksin kabi antibiotiklar ajratib, ko‘p kasalliklarni tarqatuvchi bakeriyalarining rivojlanishiga qarshi ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. Achitilgan sut mahsulotlarining inson organizmida hazm bo‘lishi yuqori hisoblanadi. Buning boisi shundaki, ularninng tarkibidagi sut kislotasi, karbonat angidrid gazi va boshqalar oshqozon va ichak faoliyatini yaxshilab, ovqat hazm qiladigan so‘lak bezlarining ajralib chiqishini yaxshilaydi. Bu esa ovqatning hazm bo‘lishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchidan, achitilgan sut mahsulotlari tarkibidagi oqsillar proteolitik fermentlar ta’sirida peptik birikmalariga parchalangan bo‘ladi. Ba’zi achitilgan sut mahsulotlari tarkibida bo‘ladigan karbonat angidrid gazi ham ovqat hazm bo‘lishini yaxshilaydi, chunki ular markaziy nerv sistemasini qo‘zg‘atadi. Sutlarni achitishda foydalaniladigan ba’zi bir mikroorganizmlarning В 1 , В 2 , В 12 , С kabi vitaminlarni sintez qilishi mumkinligi aniqlangan. Demak, bu mikroorganizmlar achitilgan sut mahsulotlarini vitaminlar bilan juda boyitadi.

Ba’zi bir achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarishda ularga ta’m va hid beruvchi hom ashyolar ham qo‘shiladi. Natijada tayyor mahsulotning ozuqaviy va biologik qiymati ortadi. Achitilgan sut mahsulotlarini tayyorlash texnologiyasi Achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladigan asosiy xom ashyolar pasterizatsiya qilingan sut va qaymoq hisoblanadi. Bu mahsulotlarni sut zavodlarida sanoat miqyosida ishlab chiqarishda sof sut kislotasi bakteriyalaridan tashkil topgan tomizg‘ilardan foydalaniladi. Achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarishda foydalaniladigan sut kislotasi bakteriyalari morfologik ko‘rsatkichlari bo‘yicha sut kislotasi streptokoklari va sut kislotasi tayoqchalariga bo‘linadi. Tayoqchasimon sut kislotasi bakteriyalarining kislota hosil qilish xususiyati sut kislotasi streptokoklariga nisbatan juda kuchli bo‘ladi. Shu sababli ular sutlarni bijg‘itganda mahsulotning nordonligi 300 0 T va undan ham yuqori darajagacha yetishi mumkin. Sut zavodlariga tomizg‘ilar maxsus ilmiy tekshirish institutlari tomonidan quruq yoki suyuq holatlarda yuboriladi. Bu tomizg‘ilarni to‘g‘ridanto‘g‘ri ishlatib bo‘lmaydi, chunki undagi sut kislotasi bakteriyalari faol emas. Shu sababli ulardan zavodlarda laboratoriya tomizg‘ilari tayyorlanadi. Keyin esa laboratoriya tomizg‘ilaridan kerakli miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladigan ishchi tomizg‘ilari tayyorlanadi. Sut kislotali va spirtli bijg‘ishning ahamiyati va mohiyati. Sut kislotalari ishlab chiqarishda boradigan asosiy biokimyoviy va fizik-kimyoviy jarayonlarga sut qandining bijg‘ishi va kazeinning koagulyatsiyaga uchrashi hisoblanadi. Boshqa jarayonlar oqsilning sinerizis va peptonizatsiyaga borishi, spirtning hosil bo‘lishi va boshqalar qo‘shimcha jarayonlar hisoblanib, ular ayrim achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarishda ro‘y beradi. Sut kislotali bijg‘ish jarayoni bir necha bosqichda boradi:

Sut kislotali bijg‘ishning birinchi jarayonida sut shakari laktoza laktaza fermenti ta’sirida glyukoza va galaktozaga parchalanadi. Bu reaksiyani quyidagicha yozish mumkin: С12Н22О11 + Н2О=С6Н12О6 + С6Н12О6 laktoza glyukoza galaktoza So‘ngra bijg‘ishga glyukoza boradi. Galaktoza esa birdaniga bijg‘ishga bormasdan birqancha biokimyoviy o‘zgarishlar natijasida glyukozaga ayla-nadi. Keyin esa hosil bo‘lgan glyukoza bijg‘ish jarayonida ishtirok etadi. Bijg‘ishning ikkinchi bosqichida glyukoza bir qancha fermentativ o‘zgarishlarga uchrab, so‘ngida ikki molekula pirouzum kislotasiga aylanadi. Bu reaksiyani esa quyiidagicha yozish mumkin: С 6 Н 12 О 6 2 СН 3 СОСООН + 4 Н pirouzum kislotasi Bijg‘ishning uchinchi bosqichida esa laktodegidraza fermenti ishtirokida pirouzum kislotasi qaytarilib sut kislotasiga aylanadi: СН 3 СН 3 С = О + 2Н СН – ОН С = О С = О ОН ОН pirouzu m kislota Sut kislotasi Spirtli bijg‘ish boradigan achitilgan sut mahsulotlarida esa pirouzum kislotasi karboksilaza fermenti ta’sirida korbonat angidrid va sirka aldegidiga parchalanadi, bunda reaksiya quyidagicha kechadi. СН 3

Karboksilaza О С = О СО 2 + СН 3 – С sirka Н С = О aldegidi ОН pirouzum kislotasi Keyingi bosqichda esa sirka aldegidi qaytarilib etil spirtini hosil qiladi. О CH 3 – С + 2Н СН 3 СН 2 ОН Н Amalda achitilgan sut mahsulolari ishlab chiqarishda sut kislotali bijg‘ish bilan bir qatorda qo‘shimcha jarayonlar ham ro‘y berishi natijasida uchuvchan kislotalar, spirtlar, karbonat angidrad gazi va boshqa moddalar ham hosil bo‘ladi. Sut kislotali bijg‘ish natijasida hosil bo‘lgan sut kislotasi kazeinkalsiy tuzi bilan reaksiyaga borib, undan kalsiyni ajratib oladi va natijada kazein erkin holatga o‘tadi. RNH 2 (COO) 6 Ca 3 + 6CH 3 CHOHCOOH 3(CH 3 CHOHCOO) 2 Ca + RNH 2 (COOH) 6 Kazein-kalsiy tuzidan kalsiy ajatilishi natijasida kazein koagulyatsiyaga uchraydi. Bu hodisani quyidagicha izohlash mumkin. Sut kislotasining hosil bo‘lishi vodorod ionlar konsentratsiyasining ko‘payishini keltirib chiqaradi va shu bilan bir qatorda kazein qismlarining elektrozaryadi ham o‘zgaradi. Kazein qismlarining sirtida poyensial kamayadi, bu esa kazein bo‘lakchalarining bir-biri bilan birikishiga qarshi ta’sir ko‘rsatadi. Natijada sutda vodorod ionlari konsentratsiyasi kazeinning izoelektrik nuqtasigacha (rN=4,6) ko‘tariladi. Bunday sharoitda kazein sirtida musbat va manfiy zaryadlar tenglashadi. Bu esa kazein qismlarining elektroneytrol holatga o‘tishini ta’minlaydi. Natijada zaryadlardan xoli bo‘lgan kazein bo‘lakchalari bir-biri bilan birlashib, monolit massa kazein quyqasini hosil qiladi. Yuqori harorat va nordonlik zich quyqa hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Lekin, bu jarayonning aksi, ya’ni sinerezis hodisasi ham

ro‘y berishi mumkin. Sinerezis hodisasida achitilgan sut mahsulotidan zardob ajralib qoladi. Quyqadan zardob ajralib qolishi prostokvasha, kefir va achitilgan qaymoq singari mahsulotlarda ijobiy jarayon hisoblanmaydi. Tvorog ishlab chiqarishda esa buning aksicha, quyqadan ko‘proq zardob ajralib chiqishini ta’minlash zarur. Sinerezis hodisasini kuchaytirish uchun quyqa mayda bo‘lakchalarga bo‘linib, muhitning harorati va nordonligi oshiriladi. Sut kislotali bijg‘ishda faqat kazein emas balki, sutning boshqa tarkibiy qismlarida ham o‘zgarishlar ketadi. Nordonlikning ortishi albumin va globulin oqsillarining barqarorligini ham o‘zgartiradi. Bunday sharoitda haroratning sal ko‘tarilishi bu oqsillarning tezda ivib qolishini keltirib chiqaradi. Bu nuqsonni faqat gamogenizatsiya qilish yo‘li bilan bartaraf etish mumkin. Sut kislotasining bakteriyalari ishlab chiqargan proteolitik fermentlar ishtirokida oqsil qisman oddiy birikmalarga parchalanadi. Ko‘pchilik hollarda oqsilning parchalanishi ikkala bijg‘ish ham boradigan sut mahsulotlari ishlab chiqarishda ro‘y beradi. Achitilgan sut mahsulotlarida sut yog‘i deyarli o‘zgarmaydi. Buning asosiy sababi shundaki, sutni pasterizatsiya (80 0 С ) qilganda undagi yog‘ni parchalovchi ferment lipaza inaktivatsiyaga uchraydi. Bu esa achitilgan sut mahsulotlarida lipaza fermentining bo‘lmasligidan dalolatdir. Ishlab chiqarishning termostat va rezervuar usullari. Achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarish uchun sut kislotasi bakteriyalarining sof tomizg‘isi ishlatiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning turiga qarab toza tomizg‘i tarkibiga sut kislotasi streptokoklari, atsidofil tayoqchalari, bulg‘or tayoqchalari, aromat hosil qiluvchi bakteriyalar va drojjlar kiradi. Har bir mahsulot ayrim olingan mikroorganizmlar tomizg‘isi yordamida tayyorlanadi. Shulardan eng ko‘p qo‘llaniladigani sut kislotasi streptokoklaridan tashkil topgan tomizg‘i hisoblanadi. Sut kislotasi strertokoklari past haroratda ham (30-350S) rivojlana oladigan mezofil va rivojlanishi uchun yuqori harorat (42-450S) talab qilinadigan termofil streptokoklariga bo‘linadi. Ko‘pincha sut kislotasi streptokoklari 120-1300T nordonlik hosil qiladi.

Juda yuqori nordonlikda ular o‘z faoliyatni to‘xtatadi. Bulg‘or tayoqchalari ham termofil mikroorganizmlar qatoriga kirib, kuchli darajada kislota hosil qiluvchi bakteriyalar qatoriga kiradi. Shuningdek, atsidofil tayoqalari ham termofil bakteriyalar qatoriga kiradi. Achitilgan sut mahsulotlari tayyorlashda eng muhim jarayonlardan biri tomizg‘ini tayyorlash hisoblanadi. Ma’lumki, sut zavodlariga quruq holdagi tomizg‘ilar yuboriladi. Ular tarkibidagi mikroorganizmlar faol emas. Shu sababli ularning harakatini faollashtirish kerak. Eng avvalo birinchi tomizg‘i tayyorlanadi. Buning uchun 1,0-1,5 l qaynatib, keyin ma’lum haroratgacha sovutilgan sutga quruq holdagi tomizg‘i qo‘shilib, idish zich bekitiladi, obdon aralashtiriladi va bijg‘ish yaxshi borishi uchun termostatga joylashtiriladi. Bunda 12-16 soatdan keyin quyqa hosil bo‘ladi. Bu birinchi tomizg‘idan ikinchi tomizg‘i tayyorlanadi. Buning uchun 1,0 l sut qaynatiladi yoki 90-95 0 С haroratda 20-30 daqiqa davomida pasterizatsiya qilinadi. So‘ngra sovutilgan sutga 5 % miqdorida birinchi tomizg‘idan qo‘shilib, yaxshilab aralashtiriladi. Ikkinchi tomizg‘i ishlab chiqarish tomizg‘isini olish uchun asos bo‘lib hizmat qiladi. Shu yo‘sinda tayyorlangan ishchi tomizg‘i 8-10 0 С dan oshmagan haroratda 2 kun davomida saqlanadi. Kefir tayyorlash uchun kefir zamburug‘laridan foydalaniladi. Kefir zamburug‘lari tarkibida sut kislotasi streptokoklari, tayoqchalari, aromat hosil qiluvchi bakteriyalar, drojjlar va sirka kislotasi bakteriyalari mavjud bo‘ladi. Achitilgan sut mahsulotlari tayyorlashning termostat usuli. Achitilgan sut mahsulotlari olish uchun xom ashyo sifatida tabiiy, normallashtirilgan, qayta tiklangan sutlar, sut zardoblari ishlatiladi. Achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarish texnologiyasi quyidagicha: sutni qabul qilish va sifatini baholash; sutni tozalash; yog‘ bo‘yicha normallashtirish; pasterilizatsiya yoki serilizatsiya qilish; gomogenizatsiya qilish; tomizg‘i qo‘shish haroratigacha sovutish; tomizg‘i qo‘shish; butilka yoki bankalarga qadoqlash; berkitish; termostatga joylab-bijg‘itish; sovutish va mahsulotlarni yetiltirish.

Yog‘sizlantirilgan sut va zardoblardan achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarishda normallashtirish va gomogenizatsiya qilish jarayonlari o‘tkazilmaydi. Sut pasterizatorlarda 85-90 0 С gacha qizdiriladi va maxsus idishlarga o‘tkazilib 10 daqiqa davomida saqlab turiladi. So‘ngra sut tomizg‘i qo‘shish haroratigacha sovutiladi va vannalarga bijg‘ish uchun jo‘natiladi. Qo‘shilayotgan tomizg‘ining miqdori bijg‘itilayotgan sut hissasining 5% ini tashkil etadi. Tomizg‘i qo‘shilgandan so‘ngra sut yaxshilab aralashtiriladi va darhol butilkalarga, bankalarga, stakanlarga qadoqlanib, zich bekitiladi va u tamg‘alash uchun ham qulay hisoblanadi. Tamg‘ada mahsulotning nomi, ishlab chiqarilgan kuni va ishlab chiqaruvchining nomi ko‘rsatiladi. Shuningdek, achitilgan sut mahsulotlarini qog‘oz butilkalarga va paketlarga qadoqlash ham istiqbolli usullardan hisoblanadi. Tomizg‘i qo‘shilgan va sut bilan to‘ldirilib zich yopilgan butilka, bankalar mikroorganizmlarning yaxshi rivojlanishini ta’minlaydigan haroratda termostatga joylanadi. Mahsulotning iste’molga tayyor bo‘lganlik darajasi quyqaning holati va nordonlik darajasiga qarab aniqlanadi. Quyqa bir jinsli, kerakli darajada zich, zardobidan ajralib qolmagan bo‘lishi kerak. Oddiy prostokvashalarda nordonlik 70-75 0 Т , atsidofil sutida esa 80-85 0 Т bo‘lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bijg‘ish vaqti termostatdagi haroratga va tomizg‘i mikroorganizmalarining faolligiga bog‘liq bo‘lib, prostokvashalar uchun 12-16 soatni tashkil etadi. Tayyor mahsulotni sovutish va bir vaqtning o‘zida yetiltirish uchun mahsulot termostatdan olinib, harorati 00S bo‘lgan xonalarda 6-12 soat davomida ushlab turiladi. Yetilish jarayonida kazein bo‘kadi, natijada erkin suv bog‘langan suvga aylanib mahsulot konsistensiyasining zichligi yanada ortadi. Ikkala bijg‘ish ham boradigan mahsulotlarning yetilishi jarayonida esa etil spirti va karbonat angidrid gazining to‘planishi davom etadi. Iste’molchilarga jo‘natgunga qadar achitilgan sut mahsulotlarini 8 0 С dan yuqori bo‘lmagan haroratda saqlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Achitilgan sut mahsulotlari ishlab chiqarishning rezervuar usulida ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu usulda sutni bijg‘itish

jarayoni juda katta hajmdagi rezervuarlarda olib borilib, so‘ngra tayyor mahsulot butilkalarga qadoqlanadi.

Adabiyotlar: 1. O’zlem Tokuso’g’lu. Barry G.Swanson. «Inproving Food Quality with Novel Food Processing Technogies». Edited by.Taylor end Francis Group. 2015. p. 485. 2. Food and raw materials. Kemeraovo institute of food science and texnology. 2015, p. 145. 3. Vasiyev M.G‘., Dadayev Q.O. va boshqalar. Oziq-ovqat texnologiyasi asoslari. –T.: “Voris-Nashriyot”, 2012. - 400 b. 4. 4.Yo’ldoshev N., Kadirxodjayeva N. Ishlab chiqarish tehnologiyalari. Darslik. 2014yil.- 350 bet. 5. Adizov R.T., G‘afforov A.X. Xusenov S.Y. Donni tozalash va maydalash texnologiyasi. –T.:” TURON-IQBOL” nashriyoti, 2006. -184 b. 6. Amonova Z.M. Sut va sut mahsulotlari texnologiyasi. –T.: Cho‘lpon, 2004. 132 b. 7. Boboyev S.D., Adizov R.T., Ergasheva X.B. Omixta yem ishlab chiqarish.-T.: O‘zbekiston, 2003. -280 b.

O'xshashlar

Sut texnologiyasi

Karamel mahsulotlari texnologiyasi

Makaron mahsulotlari texnologiyasi

Unli qandolat mahsulotlari texnologiyasi

Saryog`lar va sut konservalari texnologiyasi