Ma'danli moddalar - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Ma'danli moddalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46.0556640625 KB

Ko'chirib olish

Ma'danli moddalar Reja: 1. Natriy 2. Kaliy 3. Kalsiy 4. Fosfor 5. Magniy 6. Rux

Insonning oqilona ovqatlanishida asosiy oziq moddalari – oqsil, yog’, uglevod va vitaminlar qanchalik katta ahamiyat kasb etsa, oziq-ovqat, suv va havo bilan tanaga qabul qilinadigan ma'danli yoki mineral moddalar ham shunchalik muhimdir. Ularning me'yordan kam yoki ko’p bo’lishi turli xastaliklar yuz berishiga olib keladi. Lekin, shunga qaramasdan, ularning odam hayotidagi o’rni, tanada kechadigan hayotiy jarayonlardagi biologik mohiyati nisbatan yaqin vaqtlardan beri o’rganila boshlandi, bunday ilmiy faoliyat asosan u yoki bu kasalliklarni davolash, oldini olish bilan boshlandi. Masalan, XIX asrning o’rtalarida yod unsuri uning bo’qoq kasalligi bilan bog’liqligi tufayli, temir va mis esa kamqonlilik (anemiya) sababali 60 yilcha oldin batafsil tekshirila boshlandi. Ma'danli moddalarning mohiyati ularning ta'sir etishidagi o’ziga xos xususiyatga ega ekanligidadir, ular hayotiy jarayonlarni boshqarib boruvchi biologik faol moddalarning bevosita tarkibiga kiradi. Shuning uchun ham ularning taqchilligi yoki me'yoridan ko’pligi fermentlar yoki gormonlar ishtirokisiz o’tmaydigan har qanday kimyoviy o’zgarishlarning buzilishiga olib keladi. Bu holat esa me'yoriy fiziologik jarayonlarning (ovqat hazm bo’lishi, moddalar almashinuvi, ajralish, tegishli moddalar sintezi va boshqalar) izdan chiqishiga, turlituman kasalliklarning paydo bo’lishiga olib keladi. Ma'danli moddalarning ushbu xususiyati ularning ta'sir doirasini ancha kengaytirib, u yoki bu unsurning tanada kamligi yoki ko’pligi bitta xarakterli kasallikni emas, balki bir qator xastaliklarni keltirib chiqaradi. Tanada uchraydigan kimyoviy unsurlarning yana bir xususiyati shundaki, ular tufayli tirik organizm, uning barcha a'zolari tegishli bioelektrik faollikka, ya'ni biopotensiallarga (biotoklarga) ega bo’ladi. Masalan, miya va nerv hujayralari, yurak, oshqozonichak tizimi va mushaklar biotoklari tegishli unsurlarning kationlari va anionlarining guruhlanishidan paydo bo’lib, bu bilan ulardagi hamda butun tanadagi qo’zg’aluvchanlik, o’tkazuvchanlik ta'minlab turiladi.

17-jadval Oziq–ovqat sifatida ishlatiladigan o’simlik mahsulotlarida uchraydigan mineral (ma'danli) moddalar miqdori (100 g da mg hisobida) Mahsulotlar Natriy kaliy kalsiy magniy fosfor temir Bug‘doy uni Grechixa (marjumak) Guruch Loviya No‘xat Kartoshka Karam Sabzi Pomidor Bodring Lavlagi Bosh piyoz Oshqovoq Sholg’om Shovul Shivit Tarvuz Qovun Olma Nok O’rik Gilos Uzum Qizil qalampir Sarimsoq Apelsin Limon Olxo’ri 12 26 40 69 28 13 21 40 8 86 50 14 17 15 43 16 32 26 14 30 20 26 19 120 13 11 18 178 167 54 1100 873 568 185 200 290 141 228 225 170 357 500 335 64 118 248 155 305 256 255 163 260 197 163 214 24 70 24 150 115 10 48 51 41 23 37 87 40 35 47 223 14 16 16 19 28 37 45 8 90 34 40 28 44 98 27 103 107 23 15 38 20 14 43 10 14 22 85 70 224 13 9 12 19 26 17 11 30 13 12 17 115 298 97 541 329 58 31 55 26 42 43 58 25 26 90 93 7 12 11 16 26 30 22 16 140 23 22 27 2,1 2,0 1,8 12,4 9,4 0,9 1,0 1,2 1,4 1,4 1,4 1,0 0,8 1,2 2,0 1,6 1,0 1,0 2,2 2,3 2,1 1,4 0,6 1,5 0,3 0,6 2,1 Ma ' danli moddalar odam tanasi umumiy vaznining 4 foizini tashkil qiladi , shuning yarmi suyaklar , tish , tirnoq , soch kabi “ qattiq ” qismlarda bo ’ lsa , qolgani qon , limfa , to ’ qimalar suyuqligi kabi “ yumshoq ” qismlarda bo ’ ladi . Odam tanasining 70 – 80 foizini tashkil qiladigan suv tarkibida ham kislorod , uglerod , vodorod , azot kabi kimyoviy unsurlar erigan holda mavjud bo ’ ladi . Inson tanasida barcha kimyoviy unsurlar turli miqdorda uchraydi , masalan , kalsiy 1,5–2,2%, fosfor 0,8–1,2%, ayrimlari esa juda ham oz bo ’ ladi

(temir va magniy–0,0003%, mis–0,00015%, yod–0,0004% va hokazo). Shunday bo’lsada, ular hayotiy jarayonlarning me'yoriy kechishi uchun zarur. Shu bilan bir qatorda tananing har bir a'zosi, hujayra va to’qimalarida kimyoviy unsurlar aniq bir nisbatda bo’ladi. Bu nisbatning buzilishi esa kasallikka olib keladi. Masalan, hujayra ichida kaliy va magniy, tashqarisida natriy va kalsiy ko’p bo’ladi. Ushbu nisbatning buzilishi dastlab tegishli a'zolarda shish, keyinchalik boshqa xastaliklarni keltirib chiqaradi. Tanadagi hujayralar va ular orasidagi suyuqliklarda kimyoviy unsurlar miqdori va nisbati iste'mol qilinadigan ovqatda bu moddalarning mavjudligiga, ularning me'da – ichak tizimidan so’rilish xususiyatlariga va boshqa sabablarga bog’liq bo’ladi. Agar u yoki bu unsurga taqchillik sezilganda ularni dorixonalardan olingan dori sifatida qabul qilishdan ko’ra tabiiy manbalar, ya'ni meva – chevalar sabzavot mahsulotlarini tanlab qabul qilishga ko’proq e'tibor berish kerak. Chunki inson uchun shu mahsulotlardagina kerakli kimyoviy moddalar ma'lum miqdor va nisbatda bo’lib, ularni iste'mol qilish bilan tanamizdagi hujayra va to’qimalarni tegishli ravishda mikro va makroelementlar bilan ta'minlash oson kechadi. O’simlik mahsulotlarini “tirik” holda iste'mol qilish orqali barcha kimyoviy elementlarni yetarli miqdorda qabul qilamiz va ortiqchasini tanadan chiqarib yuboramiz. Inson tanasida shu bugunga qadar D.I. Mendeleeyev davriy sistemasidagi 81 element borligi aniqlangan. Ular tanada qancha uchrashiga qarab 3 ta guruhga bo’linadi, ya’ni ko’p uchraydiganlari yoki makroelementlar, ularga Ca, P, Mg, Fe, K, Na, Cl, S va boshqalar kiradi. Kam uchraydiganlari esa mikroelementlar deyilib, ularga J, F, Cu, Co va boshqalarni olish mumkin. Eng kam uchraydiganlarini ultramikroelementlar deyilib, ularga oltin, simob, radiy va boshqalar kiradi. v16-jadvalda turli o’simlik mahsulotlarida ayrim muhim mikro- va makroelementlarning qanday miqdorda uchrashi haqida ma'lumot keltiriladi. Natriy Bu unsur tanadagi barcha hujayralar, to’qimalar hamda biologik suyuqliklar tarkibida keng tarqalgan bo’lib, u asosan osh tuzi, ya'ni natriy xlor

ko‘rinishida ovqat va ichiladigan suv bilan qabul qilib turiladi. Osh tuzi ko’pincha ikki xil ko’rinishda, ya'ni sanoat yo‘li bilan qayta ishlangan sof natriy xlor va dengiz suvini cho‘kmaga tushirish bilan olinadigan kon tuzi ko‘rinishida ishlatiladi. Kon tuzi tarkibida natriy xlordan tashqari yana bir qator muhim biomikroelementlar mavjud. Shu boisdan ovqatga solish, turli xil mahsulotlarni tuzlash uchun kon tuzidan foydalanish foydaliroqdir. Sanoat yo‘li bilan tayyorlanib sotuvga chiqariladigan natriy xlorda kon tuzidagi singari foydali xususiyatlar kam bo‘ladi. Agar hayvonlar oldiga bir idishda kon tuzi ikkinchisida osh tuzi qo‘yib qo‘yilsa, ular kon tuzini ma'qul ko‘rishadi. Chunki bu bilan ular nafaqat natriy xlorga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi, balki boshqa unsurlarni ham tegishli nisbatga ola oladi. Sanoat yo‘li bilan olingan tuz asosan sof natriy xlor birikmasidan iborat xolos. Kon tuzi va dengiz suvi bug‘latilib olingan tuz tarkibida natriy, kalsiy va boshqa unsurlar qatori magniy unsuri ham bo‘ladi, magniy esa saraton (rak) kasalligining oldini olishda muhim mikroelementdir. Onkologlarning aniqlashicha, agar hayvonga magniysiz ovqat berilsa, ularda rak kasalligi ko‘roq uchrar ekan. Shu narsa sir emaski, dengiz mahsulotlaridan ko‘proq istemol qilib, kon tuzini ishlatadigan mamlakatlarda (Ispaniya, Yaponiya) kishilar ancha sog‘lom bo‘lishadi, miokard infarkti, skleroz, hafaqon bilan kam kasallanadi. Shunday bir kichik tajriba qilib ko‘rish mumkin, bir xil lahm go‘shtdan ikki bo‘lak olib, birini oddiy kimyoviy toza tuz bilan, ikkinchisini maydalangan kon tuzi bilan tuzlab bir joyga qo‘ying. Oddiy tuz ishlatilgan go‘sht ikkinchisiga qaraganda tezroq buziladi. Ba'zi bir kasalliklar bilan og‘rigan bemorlar tuzni nihoyatda kam miqdorda iste'mol qilishi maqsadga muvofiq. Bular jumlasiga ayrim buyrak kasalliklari, semizlik, hafaqon, saraton va boshqalar kiradi. Sog‘lom odam uchun kecha-kunduzda o‘rtacha 6-8 g osh tuzi iste'mol qilishi me'yor hisoblanadi. Lekin issiq sharoitda davomli jismoniy mehnat qiladiganlarga bu ko‘rsatkich 15-20 g gacha yetishi mumkin. Odam issiq kunlari og‘ir mehnat bilan shug‘ullansa tanasidan ajralgan ter suyuqligining umumiy miqdori bir kecha-kunduzda 10 litrgacha yetishi mukin. Bunda ter bilan 50 g gacha osh tuzi tanadan ajralib chiqadi. Bunday paytlari yo‘qotilgan tuz o‘rnini qoplash

maqsadida ichiladigan suvga ozmincha kon tuzidan qo‘shib qo‘yish kerak. Yana turli xil mikroelementlarga boy mineral suvlardan ichish foydali hisoblanadi. Odam tanasidan ajralgan ter suyuqligi tarkibida aminokislotalar, mochevina, vitaminlar va turli xil mineral moddalar ko‘p bo‘ladi. Jumladan, 100 g ter suyuqligida 10 mg kalsiy, 40-45 mg kaliy, 40-166 mg xlor bo‘lishi mumkin. Shularni e'tiborga olgan holda yuqori haroratda mehnat qiladigan odamlarning iste'mol taomlarini, albatta mineral moddalar boyitish kerak. Issiq iqlim sharoitda ko‘p terlash sababli faqat toza suv iste'mol qilaverish bilan chanqoq bosilishi qiyin, shuning uchun ko‘p suvich ishga to‘g‘ri keladi. Bu holat o‘z navbatida yurak qon tomirlari, ajratish a'zolari tizimi faoliyatini zo‘riqtiradi, odam lanj bo‘lib, yurak urishi tezlashadi, mehnat qobiliyati pasayib ketadi. Bunday paytlari ko‘proq sabzavot va mevalardan tayyorlangan salatlar yeb, ularning sharbatlaridan ichib turilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shunday qilinsa qayd qilingan mahsulotlarni iste'mol qilish bilan terlash tufayli yo‘qotilgan mineral moddalarning o‘rni tegishli nisbatda qoplanadi. Yozning issiq kunlarida shahar va qishloqlarda meva-cheva va sabzavotlar mo‘l bo‘ladi va ko‘pchilik ulardan kerakligicha foydalanish imkoniyatiga ega. Osh tuzini keragidan ko‘p miqdorda qabul qilish natijasida tanada to‘qimalararo suyuqlik va qon plazmasi ko‘payib ketadi, bu holat esa o‘z navbatida arterial bosimning ko‘tarilib kelishiga olib keladi. Hozir iste'mol qilinadigan osh tuzining miqdori va xafaqon kasalligi o‘rtasida to‘g‘rdan-to‘g‘ri bog‘liqlik borligi aniqlangan. Ma'lumki, yaponiyaliklar boshqa xalqlarga nisbatan osh tuzini ko‘p iste'mol qilishadi, masalan, Kyusyu orolida kecha-kunduz davomida odamlarning o‘rtacha osh tuz iste'mol qilishi 26 g ga teng. Ularda arterial qon bosimi 50-60 yoshli erkaklarda 173/90 mm simob ustuniga, shu yoshdagi ayollarda esa 169/90 mm simob ustuniga teng ekan. Bir vaqtning o‘zida Panamada yashaydigan hindular, grenlyandiyalik eskimoslar bir kecha-kunduzda ko‘pi bilan 5 g osh tuzi ishlatishadi va ularda arterial qon bosimi yaponiyaliklarga qaraganda ancha past bo‘ladi.

Yoshi 50 dan oshgan, qon bosimi meyoridan bir oz yuqori, terlab jismoniy mehnat qilmaydiganlar osh tuzini kam iste'mol qilishlari kerak, shunda ular o‘zlarini nafaqat xafaqon kasalligidan, balki miokard infarktidan ham himoya qiladilar, chunki olib borilgan maxsus hisobkitoblarlarga qaraganda qon bosimiga ega odamlar orasida miokrd infarkti 78 marta ko‘proq uchrashi kuzatiladi. Kaliy Bu unsurning muhim tomoni shundan iboratki, u vujuddagi barcha “yumshoq” to‘qimalarning me'yoriy ishlashini ta'minlaydi (miya, buyrak, oshqozonichak, jigar, ichki sekretsiya bezlari, tana va yurak mushaklari). Yuqoridagi 16-jadvalda ko‘ringanidek, kaliy ko‘pgina o‘simlik mahsulotlarida ancha mo‘l bo‘ladi. Bular loviya, no‘xat,kartoshka, sholg‘am, olma, o‘rik, olxo‘ri, sarimsoq va boshqalardir. Shu bilan birga u ayrim hayvon mahsulotlarida, masalan, mol go‘shtida (241 mg/100 g), baliqda (162 mg/100 g), sutda (127 mg/100 g) ham anchagina uchraydi. Odam kundalik iste'mol qiladigan ovqati bilan o‘ziga yetarli bo‘lgan kaliyni yig‘ib oladi. Odatda kaliyga bo‘lgan bir kecha- kunduzlik ehtiyoj 3-6 g atrofida, lekin kaliyga bo‘lgan talab osh tuzini ko‘p iste'mol qilish hollarida oshib ketadi. Natriy bilan kaliyning iste'moldagi nisbati 2:1 bo‘lishi lozim, ya'ni ikki hissa natriyga bir hissa kaliy to‘g‘ri kelishi kerak. Bu nisbat buzilganda ko‘pchilik to‘qimalarda me'yoriy almashinuv jarayonlari buzilib, u yoki bu a'zolarda shish paydo bo‘ladi. Chunki tanada natriy ko‘paysa, uning suvni ushlab qolish xususiyati tufayli to‘qimalar suyuqliklarda miqdori oshib, shish paydo bo‘ladi. Bunday paytlari kaliyga boy mahsulotlardan ko‘proq iste'mol qilish kerak. Kaliy almashinuv jarayonlari nuqtai nazaridan natriyga qaramaqarshi hisoblanganligi uchun u qanchalik ko‘paysa natriy shunchalik ko‘p tashqariga chiqarib yuboriladi. To‘qimalarda natriyning kamayishi bilan oshiqcha suyuqlik ham bartaraf qilinadi. Ushbu usuldan tanada paydo bo‘lgan shishlarni, yallig‘lanishlarni yo‘qotishda yaxshigina foydalansa bo‘ladi. Buning uchun olma sirkasiga asal qo‘shib og‘rigan joyga surtish va har kuni bir stakan suvga bir choy qoshiq sirka va shuncha asal qo‘shib ichib turish kerak (kun uzog‘ida bunday aralashmadan 3-4 stakan ichiladi).

Kaliyning tanaga tegishli miqdorda qabul qilib turilishi tomirlarda natriy tuzlarining cho‘kma bo‘lib to‘planishini kamaytiradi va shu yo‘l bilan u tegishli kasalliklarning oldini olishni ta'minlaydigan dorilar safiga kiradi.

Kalsiy Bu unsur ham natriy, kaliy kabi asosan tuz ko‘rinishida qabul qilinadi. Tanadagi kalsiyning 99% suyaklar, tishlar, tirnoqlar tarkibida bo‘ladi, 1% qon va boshqa biologik suyuqliklarda hamda “yumshoq” to‘qimalarda uchraydi. Lekin kalsiyning ahamiyati faqat suyaklar va tishlarning shakllanishi bilan cheklanib qolmasdan, balki, qon hosil bo‘lishi, ivishi, asab va mushaklardagi qo‘zg‘aluvchanlik, hujayra pardasidagi o‘tkazuvchanlik jarayonlarida faol qatnashadi. Kalsiyga bo‘lgan bir kecha-kunduzlik talab o‘rtacha 800 mg bo‘lgani holda yosh bolalar va keksa odamlarda bu ko‘rsatkich 1000-1200 mg gacha oshadi. Yosh bolalarda suyakning o‘sishi uchun qo‘shimcha kalsiy zarur bo‘lsa, keksa kishilar me'da-ichak yo‘lida kalsiy so‘rilishi yomonlashgani uchun undan ko‘proq iste'mol qilib turish kerak. 16-jadvalga asosan kalsiyga boy mahsulotlarni tanlab ehtiyojni qondirib borish mumkin. Ulardan tashqari yana kalsiy sut, qatiq, pishloq tarkibida ham mo‘l bo‘ladi. Iste'mol taomlari bilan qabul qilinadigan kalsiy kerakligidan kam bo‘lsa yoki uning me'daichak tizimidan qonga so‘rilishi pasaysa, suyakdagi kalsiy qonga chiqib ketadi, natijada skelet suyaklari g‘alvirsimon bo‘lib qoladi. Bunday suyak mo‘rtlashib sinuvchan bo‘ladi. Bu holatni ayniqsa keksa odamlarda ko‘p kuzatish mumkin, chunki ularda yuqorida aytganimizdek kalsiyning qonga so‘rilishi ancha kuchsiz bo‘ladi. Tarkibida kalsiy kamayib g‘alvirsimon bo‘lib qolgan suyaklarga birinchi navbatda jag‘ suyaklari kiradi. Keksa kishilar vujudida kalsiy kamaymasligi uchun ularga bu unsurga boy o‘simlik mahsulotlaridan iste'mol qilib turish tavsiya qilinadi. Gap shundaki, kalsiyning o‘z vaqtida tanaga yaxshi singishi uchun fosfor D, S, V 9 vitaminlari kerak. Shunga ko‘ra vujudni kalsiyga boyitish uchun bu vitaminlarning oziq mahsulotlarida tegishli darajada bo‘lishini ta'minlash lozim. Ma'lumki, olma, loviya, no‘xat, bodring, karam, sholg‘om, qatiq, pishloq, tuxum sarig‘i, sariyog‘ va boshqalar bir yo‘la kalsiy hamda fosforga boy mahsulotlar bo‘lib hisoblanadi. Bulardan tashqari kunjut urug‘i eng ko‘p kalsiy saqlaydigan mahsulotdir. Kunjut yog‘ini dog‘lamay ishlatish mumkin, unda

nafaqat kalsiy, balki boshqa ma'danli moddalar, vitaminlar ham mo‘l bo‘ladi. Kunjutning yana bir xususiyati shundaki, uning yog‘i tez hazm bo‘lishi bilan birga juda foydalidir. Kalsiy ichimlik suvi bilan ham qabul qilib turiladi. Bu borada ayniqsa, “qattiq” suv (quduq va buloq suvi) muhim ahamiyatga ega. Uning tarkibida bir qancha mikroelementlar (magniy, litiy, rux, kobalt va boshqalar) bilan bir qatorda kalsiy ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun ichishga “yumshoq” suvdan ko‘ra “qattiq” suv ma'qul. “Yumshoq” suv tarkibida natriy elementi “qattiq” suvga nisbatan ko‘p bo‘ladi, natriyning esa ko‘p iste'mol qilingandan xavfli tomonlarini yuqorida aytib o‘tgan edik. Kalsiyga bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun har kuni ovqatdan oldin har xil ko‘kat va sabzavotlardan tayyorlangan salat, meva-chevalar, sut va sut mahsulotlaridan yeb turish va haftada ikki-uch marta yong‘oq, bodom, o‘rik danagining mag‘zidan iste'mol qilish kifoya. Fosfor Bu ma'danli unsur miya, mushaklar, ichki sekretsiya bezlari hamda ter bezlari faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Mushaklar fosforli birikmalarning to’planadigan asosiy joyi hisoblanadi. Fosfor birikmalari oziq moddalarni parchalovchi fermentlar tarkibiga kiradi. Eng muhimi fosforli guruhlar ADF bilan birikib barcha hujayralarning fiziologik faoliyatini ta’minlab turadigan ATF hosil qiladi. Fosfor kalsiy bilan birgalikda suyaklar va tishlarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Odamning fosforga bo‘lgan bir kecha-kunduzlik talabi 16001800 mg, u go‘sht mahsulotlarida ko‘p bo‘ladi. Unga eng boy mahsulot, 16-jadvaldan ko‘rinib turganidek, loviya va no‘xat hisoblanadi. Vujudda fosfor almashinuvi kalsiy almashinuvi bilan chambarchas bog‘liq, kalsiyning so‘rilishi fosforsiz o‘tmaydi yoki fosfor o‘zlashtirilishida albatta kalsiy kerak. Shuning uchun fosforga taqchillik ham fosforli – kalsiyli mahsulotlarni tanlab iste'mol qilish bilan bartaraf etiladi.

Odatda kalsiy va fosfor o‘rtasidagi nisbat 1:1,0 – 1,5 bo‘lganida ular yaxshi o‘zlashtiriladi va bu ikkala unsur ishtirokida yuz berib turadigan fiziologik jarayonlar me'yorida bo‘ladi. Ba'zan go‘sht va baliqni ko‘p iste'mol qiluvchilarda (shimoliy qutbda yashovchilarda) aytib o‘tilgan nisbat buzilib 1:3,9 ga o‘zgaradi. Magniy Magniy barcha hayotiy jarayonlarda ishtirok etadi. Ma'lumki, tanadagi har bir a'zo hujayralar yig‘indisidan iborat, ana shu hujayralarning har bir faoliyatida ham bu bioelement faol qatnashadi. Shuning uchun ham magniy yetishmasa, asabiylashish, uyquning buzilishi, tez charchash, bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, obhavo o‘zgarishiga sezgirlik, parishonxotirlik, yurakning tez urishi va maromining buzilishi, me'da-ichak tizimida og‘riq paydo bo‘lishi, ich ketishi va boshqalar yuzaga keladi. Magniy vujuddagi “axborotlar” jarayonlarini boshqarib boradi. Gap shundaki, uning yordamida asab tolasi bo‘ylab impulslarning o‘tishi amalga oshiriladi. Shu boisdan magniyning kamayishi “axborotlarning” tana bo‘ylab tarqalishiga salbiy ta'sir qiladi, natijada hayotiy jarayonlarning boshqarilishi buziladi, immun tizimi izdan chiqadi. Magniy skleroz, miokard infarkti, asab xastaliklari, ichki sekretsiya bezlari kasalliklari, saraton va boshqalarning oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ma'lumki, yurak qon tomirlari kasalliklari qonda xolesterin moddasining ko‘payishi bilan xuruj qiladi. Xolesterin miqdori esa letsitin aminokislotasi bilan boshqarb boriladi. Bu aminokislotaning o‘simlik mahsulotlaridan sintezlanishi uchun B 6 (piridoksin) vitamini mavjud maxsus ferment kerak. Piridoksin esa magniysiz ishlay olmaydi. Shu bois tanada xolesterin miqdorining me'yoridan oshib ketmasligi uchun iste'mol taomlarida magniy miqdorini ko‘paytirish kerak. Bunday mahsulotlarga maysa holigacha o‘stirilgan bug‘doy doni, loviya, no‘xat, soya, mosh, tuxum sarig‘i, pishloq, qatiq, qaymoq, baliq, karam, lavlagi, kartoshka kabi o‘simlik hamda hayvon mahsulotlari kiradi. U yoki bu sabablarga ko‘ra yuqoridagi mahsulotlar yetarli darajada bo‘lmasa, har kuni shifokor bilan masalahatlashgan holda 500600 mg magniy tuzlaridan qabul qilish tavsiya qilinadi.

Kardiolog olimlarning aniqlashicha, tanada magniy yetishmasligi dastlab har xil kasalliklarga, bunday taqchillikning chuqurlashuvi esa miokard infarktiga olib kelar ekan. Quduq va buloq suvlarida kalsiy bilan bir qatorda magniy ham “yumshoq” suvdagiga qaraganda mo‘l bo‘ladi. Bunday suvda ovqat tayyorlaydigan va undan ichimlik suvi sifatida foydalanadigan aholi orasida gipertoniya, miokard infarkti kabi yurak kasalliklarining kam uchrashi isbotlangan. Ma'lumki, hozirgi zamon kishisi turli xil stress omillar (kuchli his’hayajon, yuqori harakat, kamharakatlilik yoki gipodinamiya, sertashvishlik, rejalashtirilgan ishlarga ulgurmaslik va b) ta'sirida yashaydi. Bunday holatda kishining magniyga bo‘lgan ehtiyoji oshadi. Agar ovqatda magniy yetishmasa, buning ustiga yana kuchli stress omil ta'sir qilib tursa, yurakqon tomirlari xastaliklarining kelib chiqishi uchun keng yo‘l ochiladi. Magniyning odam tanasiga serqirra ta'siri shu bilan izohlanadiki, u ko‘p fermentlarning bevosita tarkibiga kiradi. Fermentlaisiz esa tirik vujudda moddalar va quvvat almashinuvi sodir bo‘lmaydi. Qon bosimini me'yorlashtirishda yoki gipertoniyani bartaraf qilishda magniyning ahamiyati katta. Gap shundaki, qon bosimi turli sabablarga ko‘ra qon tomirlarining torayishidan yuzaga keladi. Jumladan, achchiqlanish, xafa bo‘lish, ruhan tushkunlikka tushish, doimiy ravishda tashvishlanish, qattiq hayajonlanish, har xil obhavo omillarining ta'siri, tanada zaharli moddalarning ko‘payishi va boshqalar qon tomirlarining o‘z holatiga qaytarish uchun magniy juda zarur, u asab tizimini tinchlantiruvchi omil bo‘lib hisoblanadi. Magniy ta'sirida me'daichak harakatlari tezlashadi, u o‘t suyuqligi ajralishini rag‘batlantiradi. Magniy buyraklarda, o‘t va siydik qopida tosh paydo bo‘lishining oldini oladi. Kalamushlarda o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, hayvonlarga beriladigan ovqat tarkibidan magniy moddasi butunlay olib tashlansa, ularning buyraklarida toshlar hosil bo‘lar ekan. Odamlarda ham o‘t va siydik qoplarida oksalat tosh hosil bo‘lishining oldini olishda magniyli mahsulotlarni iste'mo qilib turish juda katta foyda beradi. Ba'zi kishilarda ma'lum sababalarga ko‘ra o‘t qopida yoki buyraklarida tosh hosil bo‘lib, bu toshlar oldirib tashlangandan keyin ular

ovqatlanishiga ko‘proq e'tibor berish kerak. Tosh paydo bo‘lishining asosiy sababalaridan biri bunday odamlar iste'mol qiladigan taomlarda milliy an'ana va tegishli odatlar bois magniy unsuri yetishmasligi yoki qabul qilayotgan kalsiy va magniy nisbati buzilganidir. O‘t qopi yoki siydik yo‘llaridan tosh oldirganlar yana avvalgidek ovqatlanaversa qaytadan tosh paydo bo‘lish xafi tug‘iladi. Buyraklarning tosh paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun eng muhim tadbir tegishli ravishda to‘g‘ri ovqatlanishdir. Buning ustiga iste'mol qilinadigan ovqatlarning 70% “tirik” mahsulotlardan, qolgan 30% esa qaynatilgan, pishirilgan oziqovqatlarni iborat bo‘lishi tavsiya qilinadi. Shu narsa aniqlanganki, Finlandiya va Afrikada ayrim aholi guruhlari nuqul tabiiy mahsulotlar bilan ovqatlanishadi, buning ustiga meva-chevalar, sabzavot va donlarning po‘stini olmasdan iste'mol qilishadi. Shu bois ularda magniy, kalsiy, boshqa mineral moddalar va vitaminlarga taqchillik kuzatilmaydi. Agar odam faqat yuqori navli un va undan tayyorlangan non, makaronlar, turli xil shirinliklar, pishiriqlar, shakar iste'mol qilib, meva-cheva, sabzavotlarni “tirik” holda yemasa, uning tanasida magniy taqchilligi vujudga kelib, u tez asabiylashadigan, tez charchaydigan, yomon uxlaydigan, xatto aqliy jihatdan ham nuqsonlarga ega bo‘lib qoladi. Odam bu elementdan har kecha-kunduzda 400-600 mg qabul qilib turishi kerak. Bunday miqdoridagi magniy kakao, loviya, no‘xat, yong‘oq, soya va boshqa magniy elementi ko‘p mahsulotlarida bo‘ladi. Yarim stakan loviyada 150 mg, shuncha miqdordagi soyada esa 200 mg magniy bo‘ladi. Donlarning po‘stini ajratish, ulardan yuqori navli un tayyorlash tufayli magniy ancha kamayib ketadi, masalan, bunday qayta ishlash tufayli bug‘doy unida uning 78%, arpa unida 70% yo‘qoladi. Ko‘k no‘xatni konservalash undagi magniyni 43% kamaytirib yuboradi. Kartoshkaning po‘stini ajratish bilan undagi magniy 35% kamayib ketadi. Har xil meva-chevalar va sabzavotlardan konservalar tayyorlanganida ulardagi magniy qator mineral moddalar va vitaminlarning asosiy qismi ular yuvilib to‘kib tashlanadigan suvga o‘tadi. Konserva suvlarini to‘kib tashlash bilan juda ko‘p foydali elementlar yo‘qotiladi. Shu boisdan bunday qoldiq

suyuqliklardan foydalanish yo‘llarini topish kerak, masalan, bunday suvlardan suyuq ovqatlar tayyorlash mumkin, bir oz shirinlik aralashtirib sharbat sifatida ichish mumkin. Mahsulotlarni aytilgan yo‘llar bilan qayta ishlash, ayniqsa, sanoat texnologiyasi usullaridan foydalanish nafaqat ular tarkibidagi magniyning, balki boshqa ko‘p foydali oziqa tarkibining kamayib ketishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ham bug‘doy, arpa, grechka va boshqa donlardan oddiy usullar bilan tayyorlangan yormalar juda foydalidir. Donlar bir oz undirilib maysa holiga keltirilganidan keyin iste'mol qilinsa, kishi salomatligi ancha mustahkamlanadi. SHuning uchun uy sharoitida, umumovqatlanish joylarida, oshxonalarda kundalik iste'mol uchun tez-tez yorma tayyorlanishi maqsadga muvofiqdir. Rux Bu unsurning foydaliligini insoniyat ancha ilgari sezgan, masalan, qadimgi arablar tanadagi jarohatlarning ruxli aralashma yordamida tezroq tuzalishini aniqlashgan. Keyinchalik, XX asrning boshlarida, kalamushlardagi teri kuyishi va jarohatlar, agar ular ovqatidagi rux yetarli bo‘lsa, tezroq bitishi tajribalarda tasdiqlangan. Odam qonida rux miqdorini aniqlashda shu narsa qayd qilinganki, davomli va ko‘p miqdorda shirinlik hamda tuzli mahsulotlar iste'mol qilinsa, turli xil kasalliklarni davolashda kortizon ishlatilsa va homiladorlikning oldini olish uchun dori darmonlardan tez-tez foydalanilsa ruxga nisbatan tanqislik yuzaga kelar ekan. Ruxning tanada kamayib ketishi dastlab suyaklarning g‘alvirsimon bo‘lib qolishiga olib keladi. Bu jarayonda, albatta, kalsiy, fosfor, magniy, ftor va kremniylarning ham tanqisligi o‘z ta'sirini ko‘rsatadi. Bolalarda rux taqchilligi bo’y o‘smay qolishi, jinsiy rivojlanish juda sekinlashishi, terisi quruqlashishi, ishtaha yomonlashishi, jigar va taloq kattalashishiga olib keladi. Rux yetishmasligi tufayli sodir bo‘ladigan belgilardan biri bu ich ketishdir. Bunday odamlarda harakat muvofiqligi buzilib, barmoqlar titraydi, qo‘zg‘aluvchanlik oshadi. Shuningdek ruxga nisbatan taqchillik kuchaysa jigarda zaxira saqlanadigan A vitamini foyda bermaydi. Bu vitamin faqat rux yetarli bo‘lgandagina jigardan ajralib chiqib vujud

ehtiyojlari uchun sarflanadi. Alkogol ta'sirida tanada ruxning kamayib ketishi hayvonlar ustida olib borilgan tajribalarda tasdiqlangan. Agar kalamushlarga oz – ozdan etil spirtining eritiasidan berib borilsa, ular tanasidi spirt qabul qilmagan guruh hayvonlariga qaraganda rux miqdori sezilarli darajada pasaygan. Bolalarda rux yetishmasligidan ishtaha yo‘qoladi, sochi juda sekin o‘sadi, har xil metall buyumlarni yalash va yutish ishtiyoqi paydo bo‘ladi. Ruxga bo‘lgan taqchillik kamqonlikka ham olib keladi. Vujudning ruxga bo‘lgan talabini qondirishda eng samarali shu yo‘l unsurga boy mahsulotlar bilan oziqlanishdir. Uning manbalari serob bo‘lib, eng ko‘p uchraydiganlaridan birinchi navbatda endi o‘sayotgan bug‘doy maysasi, bug‘doy kepagi, mol jigari, baliq, quyon go‘shti, tuxum sarig‘i, kakao, loviya, no‘xat, yong‘oq, ko‘k choy, olma, apelsin, limon, anjir, asal, lavlagi, pomidor, kartoshka, sholg‘om, sarimsoq va boshqalardir. Bir kecha-kunduz davomida vujudga o‘rtacha 10-20 mg rux kerak. Ruxning shunday bir xususiyati borki, u mavjud mahsulotlar ba'zan ko‘proq iste'mol qilinsa ham tanadagi miqdori oshib ketmaydi. Ruxning ortiqchasi ajratish a'zolari orqali tashqariga chiqarib yuborilaveradi. Temir Odam tanasidagi barcha hayotiy jarayonlarning me'yorida borishi uchun natriy, kaliy, kalsiy, fosfor, magniy bilan bir qatorda temir ham juda zarur. Odam tanasidagi mavjud temirning 57% gemoglabin tarkibida, 7% mushaklarda mioglobin ko‘rinishida, 16% to‘qimalarda uchraydigan metallofermentlar tarkibida, qolgan 20% esa jigar, taloq, buyraklarda, ilikda zahira holida turadi. Uning kundalik me'yori o‘rtacha 10-18 mg ni tashkil qiladi. Iste'mol qilinadigan taomlarda temir kam bo‘lsa, odamda tez charchash, teri rangparligi, nafasga to‘ymaslik kabi holatlar paydo bo‘ladi. Bu belgilarning paydo bo‘lishiga sabab qonda kislorod va karbonat angidridni tashuvchi gemoglabin moddasining kamayib ketishidir. Gemoglobin esa temirsiz hosil bo‘lmaydi. Gemoglabin qizil qon tanachalarining yoki eritrotsitlarning asosini tashkil qiladi. Bitta eritrotsitda 250 millionta gemolobin molekulasi bo‘lib, uning har qaysisida bittadan temir

atomi bo‘ladi. Ma'lumki, eritrotsitlar tirik hujayralar hisoblanib, asosan iliklarda hosil bo‘ladi va 90-120 kundan keyin jigar, taloqda o‘z vazifasini o‘tab o‘ladi va bir vaqtning o‘zida tarkibidagi temirni ham yo‘qotadi. Shu bois yangi eritrotsitlarning shakllanishi va hosil bo‘lishi uchun oziqovqat mahsulotlari bilan temir doimiy suratda qabul qilib turilishi shart. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining e'lon qilgan ma'lumotlariga qaraganda kamqonlilik (anemiya) yer yuzidagi aholining 20 % ida uchraydi. Shu kasallikning 80% temir yetishmasligi tufayli sodir bo‘lar ekan. Turli-tuman sabablarga ko‘ra tanadan qon yo‘qotilishi vujudda temir moddasining kamayib ketishiga olib keladi. Ayniqsa ayollarda bunaqangi (hayz ko‘rish, bola tug‘ish va boshqalar) temir taqchilligi tez-tez kuzatiladi. Shuning uchun ayollar ovqatlanishida ushbu moddalarning yetarli bo‘lishiga alohida ahamiyat berish zarur. Temir yetishmasligi tufayli kamqonlilik kasalligiga chalingan ayollardan tug‘ilgan bolalar nimjon, kasalliklarga tez chalinuvchan, injiq, terisi rangpar, asab tizimi kuchsiz bo‘ladi. Bunday bolaning teztez boshi og‘rib turadi, ichi dam bo‘ladi, sochlari to‘kilib siyraklashadi, og‘iz chetlarida yorilish bo‘lib turadi. Respublikamizning janubiy viloyatlarida, Qoraqalpog‘iston va Xorazm viloyatlarida tug‘ish yoshida bo‘lgan ayollar orasida anemiya bilan og‘riganlar ko‘p uchraydi. Bularning aksariyatiga noto‘g‘ri ovqatlanish sabab bo‘ladi, ya'ni ularning yegan ovqatida temir yetarli bo‘lmaydi yoki ovqat bilan u tegishli miqdorda qabul qilinsada, me'da ichakda yaxshi so‘rilmaydi. Agar ovqatda temir yetarli bo‘lib, C vitamini bo‘lmasa u ichakdan qonga o‘tmaydi yoki uning so‘rilishiga ba'zi birikmalar (masalan, fosfotidlar) salbiy ta'sir qiladi. Aholi orasida mikro va makroelementlar, jumladan temir moddasi haqida ularga bo‘lgan talab va ularning manbalari hazm jarayonlari to‘g‘risida tushuntirish, targ‘ibot ishlarini olib borish kerak. Ayniqsa qishloq joylarida bunga ehtiyoj katta. Qishloq aholisi o‘zi yetishtiradigan mahsulotlarining qaysisida qanday ma'danli moddalar borligini, ularni iste'mol qilish tartiblarini yaxshi bilmaydi. Bunday ahvol shahar aholisi orasida ham yo‘q emas, shaharliklar ovqatning ko‘p qismini o‘ta tozalangan undan tayyorlangan taomlar, har xil

pishiriqlar, shakar, turlituman shirinliklar tashkil qilib, ularning tarkibida temir juda kam bo‘lganligi bois kamqonlilik vujudga kelishi ehtimoldan holi emas. Qaddi-qomatim chiroyli bo‘lsin deb faqat jinday shirinlik bilan kifoyalanadigan qizlarning iste'mol qilgan taomlari tarkibida temir yetishmasligidan ularning kamqonlilik xastaligiga mubtalo bo‘lishi teztez uchraydi. Turli xil oziqovqat mahsulotlari bilan qabul qilinadigan temirning 10% o‘zlashtiriladi, ya'ni qonga so‘riladi. Shuni qayd qilish kerakki o‘simlik mahsulotlaridagi temirga nisbatan hayvon go‘shti, jigaridan u ancha yaxshi o‘zlashtiriladi (o‘simliklar 1%, go‘shtdan 1025% o‘zlashtiriladi). Ba'zi bir oziq moddalar temirning o‘zlashtirilishiga salbiy ta'sir qiladi, bularga sut, tuxum va choy kiradi. Choy ko‘p ichilsa temirning o‘rtacha o‘zlashtirilishi 10-12% dan 2% ga tushib qoladi. Shuning uchun ham kamqon odamlarning achchiq choy ichmasligi tavsiya qilinadi. Homiladorlik paytida temirga ehtiyoj ancha oshadi, lekin bunday ayollarning ko‘pchiligi bu paytda odatdagidek ovqatlanaverishadi, shu bois 30- 73% homilador onalarda temir tanqisligianemiya paydo bo‘ladi. Bunday anemiyaga uchragan ayollarda bola tashlash, chala va hatto bolaning o‘lik tug‘ilishi holatlari kuzatiladi. Shuning uchun bu ko‘rsatkichni oqilona ovqatlanishni tashkil qilishda hisobga olish lozim. Shunisi ham borki, har – xil mahsulotlardan temir ichaklar orqali turli miqdorda so‘riladi. Uning so‘rilishini yaxshilash uchun iste'mol qilinayotgan mahsulotlarga C vitaminiga boy ko‘katlardan qo‘shish lozim, masalan, tuxum sarig‘idagi temirning maksimal darajada qonga o‘tishi uchun unga petrushka, shivit va boshqa ko‘katlarni qo‘shib iste'mol qilish kerak. Shuningdek, na'matak, apelsin, limon kabi meva sharbatlari ham temir o‘zlashtirilishini ancha jadallashtiradi. Keksa odamlarda temirni o‘zlashtirish ancha sekin kechadi. Shu bois ular ovqatida C vitaminiga boy mahsulotlar boshqalarnikiga qaraganda ko‘proq bo‘lishi kerak. Temir moddasi mo‘l oziq-ovqatlarga mol go‘shti, jigari, tuxum sarig‘i, kepagi ajratmasdan tayyorlangan non, bug‘doy kepagi, karam, olxo‘ri, o‘rik, mayiz, yong‘oq, kupgaboqar va oshqovoq urug‘i, bug‘doy maysasi, loviya no‘xat

va boshqalar kiradi. Bug‘doy uni kepagidan ajratilsa temir miqdori sezilarli darajada kamayib ketadi, masalan, kepakli unning 1 kg da 30 mg temir bo‘lsa, u kepagidan ajratilgandan keyin bu ko‘rsatkich 8,2 mg ga tushib qoladi. Tayyorlanadigan salatlarni temirga boyitishning eng oson yo‘li unga bug‘doy kepagidan sepib iste'mol qilishdir. Shuningdek olma, nok, gilos, yertut, shaftoli va olxo‘rida ham temir mo‘l. Kundalik ovqatda va konservalar tayyorlashda kon tuzidan foydalanish oddiy tuzga qaraganda temir bilan yetarli darajada ta'minlanishi borasida muhim ahamiyat kasb etadi. Bir kilogramm kon tuzi tarkibida 450 mg temir bor. Temirga eng boy o‘simliklardan biri bu qichitqi (krapiva), shuning uchun ham kamqonlikni davolashda tabiblar undan keng ko‘lamda foydalanib kelishgan. Bu o‘simlikdan olingan sharbatga bir oz asal aralashtirib ichilsa yaxshi naf qiladi. Temir yetishmasligidan hosil bo‘ladigan kamqonlilik tufayli bir qator hastaliklar kelib chiqadi, bunga issiqlik almashinuvining buzilishi, me'da shirasida kislotaning pasayib ketishi, asosiy oziq moddalarining hazm bo‘lishini olib boradigan fermentlar faolligining kuchsizlanishi, ichaklar shilliq qavatining atrofiyalanishini olish mumkin. Ushbu holatlar iste'mol qilingan ovqatlar tarkibidagi uglevod, oqsillar va yog‘larning hazm bo‘lishini yomonlashtiradi. Me'da-ichak yo‘lining distrofiyasi, ishtahaning pasayib ketishi, ovqatlangandan keyin qusish holatlari, bo‘r, kesak kabi moddalarni iste'mol qilishga moyillik paydo bo‘lishiga olib keladi, natijada kamqonlilik tufayli kuchsizlanib qolgan vujud ovqat hazm qila olmaslik tufayli yanada darmonsizlanadi. Bunday paytlari me'da – ichakdagi noxushliklarni davolashdan avval temir taqchilligini bartaraf qilish maqsadga muvofiqdir. Mis Uning odam salomatligiga ta'siri azaldan ma'lum bo‘lgan. Masalan, mis konlarida ishlaydiganlar radikulit kasalligi bilan kam xastalangan, ularda qon bosimi ham sezilarli darajada ko‘tarilib ketmagan va saraton (rak) kam uchragan. Mis qon hosil bo‘lishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi, u taqchil bo‘lsa jigarda temir miqdori yetarli bo‘lsa ham gemoglobin hosil bo‘lishi qiyinlashadi. Moddalar

almashinuvida ishtirok qiladigan ayrim fermentlar mis ishtirokida ishlaydi. Mis asab tolalarini o‘rab turadigan va ularda o‘tkazuvchanlikni yaxshilaydigan mielin po‘stining hosil bo‘lishida faol qatnashadi. Mis taqchilligi ikki holatda, ya'ni uning iste'mol taomlari tarkibida tanqisligi va ovqat bilan yetarli miqdorda qabul qilingan misning ichaklardan yomon so‘rilishi tufayli ro‘y beradi. Mis yetishmasligi tufayli soch oqaradi, buning oldini olish uchun yong‘oq, tuxum sarig‘i, qatiq, qora non, jigar kabi shu unsurga boy mahsulotlarni ko‘proq iste'mol qilish lozim. Yana u jenshen o‘simligining barglarida ko‘p bo‘ladi. Misga bo‘lgan kecha – kunduzlik talab 1 – 3 mg, lekin uning tanada ko‘payib ketishi zahar kabi ta'sir etadi. Ayniqsa, uning oltingugurt bilan birikmasi ancha xavflidir. Konserva, ovqat mis qozonlarda tayyorlansa, ular tarkibidagi S vitamini tamoman yo‘qolar ekan. Yod Yod odam uchun zarur ma'danli moddalardan biri hisoblanadi. Qadimki hindiston va Xitoyda qalqonsimon bezning kattalashishi bilan bog‘liq kasallikni dengiz bulutlarining kuli bilan davolashgan. Keyinchalik bu moddaning yod ekanligi aniqlandi. Yod yetishmasligi natijasida moddalar almashinuvi buzilib, qalqonsimon bez kattalashadi, sochlar to‘kila boshlaydi, tana harorati pasayadi, odam jismonan va aqliy jihatdan zaiflashib qoladi. Yod qalqonsimon bez gormoni tiroksinning sintezlanishi uchun kerak. Yod yetishmasligi tufayli qalqonsimon bezning kasallanishi dengizdan uzoq tog‘ va tog‘ oldidi yashaydigan aholi orasida ko‘p uchraydi. Buning sababi shundaki qayd qilingan hududlardagi yod birikmalarini tuproqdan yomg‘ir suvlari yuvib, iste'mol qilinadigan mahsulotlarda uning miqdori kamayib qoladi. Shuning uchun dengizlar bilan o‘rab olingan Yaponiyada aholi qalqonsimon bez faoliyati buzilishi bilan bog‘liq kasalliklar bilan kam hastalanadi. Tayvanliklar dengiz mahsulotlaridan mahalliy urf – odatga ko‘ra foydalanishmaydi, shuning uchun ularda bu kasallik ko‘proq uchrar ekan. Odam uchun bir kecha-kunduzda 100 – 200 mkg yod zarur va uning 90%i o‘simlik mahsulotlari bilan qabul qilinadi.

Yodga boy mahsulotlarga dengiz baliqlari, tuxum, go‘sht, dengiz o‘simliklari, sholg‘om, sarimsoq, qovun, sabzi , karam, pomidor, loviya, shovul va boshqa ko‘katlar kiradi. 1 kg har – xil sabzavotlarda – 20 – 30 mkg, 1 kg donlar yig‘indisida (bug‘doy, arpa va boshqalar) 50 mkg, 1l suvda 55 mkg, bir tuxumda (xomida) 35 mkg, 1 kg baliqda 100200 mkg baliq uchraydi. 17-jadvalda oziqovqat mahsulotlaridan ayrimlaridagi yod miqdori to‘g‘risida ma'lumot keltilgan. 18-jadval Ayrim oziq - ovqat mahsulotlari tarkibidagi yod miqdori Mahsulotlar Yod miqdori 100 g da mkg Mahsulotlar Yod miqdori 100 g da mkg Tuxum Sut Piyoz Shovul Karam 60 45 44 39 37 Sabzi Kartoshka Loviya Qora non No‘xat 35 32 24 14 10 Shuni aytib o‘tish kerakki, oziq-ovqatlarni pishirish, qaynatish tufayli ularning tarkibidagi yod ancha kamayib ketadi. Masalan, go‘sht qovurilganida undagi yodning 64,5%, qaynatilganida 48,3%, kartoshka qaynatilganida 37-40%, non pishirilganida 38,7-84,0% gacha yod yo‘qotiladi. Oziqovqat mahsulotlarini uzoq vaqt saqlashda tegishli qoidalarga rioya qilinmasa, ulardagi yodning 35-50% gacha qismi yo’qolishi mumkin. Yodga bo’lgan taqchillikning oldini olish uchun osh tuzi kaliy yodi bilan yoki natriy yodi bilan boyitiladi. Buning uchun aytilgan yod birikmasidan har 100 kg osh tuziga 1,0-2,5 g qo’shiladi. Yodning spirtdagi eritmasi yoki suvdagi aralashmasi dezinfeksiyalovchi, zararsizlantiruvchi, kuydiruvchi modda sifatida tibbiyot amaliyotida keng qo’llaniladi. Ovqatlanishda kon tuzidan foydalanish yodga bo’lgan ehtiyojni qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki kon tuzi tarkibida boshqa mikroelementlar bilan bir qatorda yod ham mavjuddir.

Dengiz havosidan nafas olish qalqonsimon bez faoliyati buzilganda katta yordam qiladi. Bu o‘rinda Boltiq va Qora dengizlar alohida ahamiyatga ega. Chunki ular suvining tarkibida yod ko‘p bo‘ladi. Kobalt Bu ma'danli moddaning biologik ahamiyati aniqlanganiga u qadar ko‘p vaqt bo‘lgani yo‘q. Ammo u shunday unsurlar qatoriga kiradiki, uning me'yoridan kami ham, ko‘pi ham salomatlik uchun zarar keltiradi. Kobalt B 12 vitaminining (kobalamin) tarkibiy qismiga kirib (B 12 vitamini molekulasida 1 atom kobalt bor), unga bo‘lgan taqchillik kamqonlik (anemiya) kasalligini keltirib chiqaradi. Kobaltga bo‘lgan kunlik ehtiyoj o‘rtacha 14-78 mkg, kamqonlilik alomatlari sezilganida bu ko‘rsatkich 50-150 mkg gacha chiqariladi. Kobaltning asosiy manbalari bo‘lib jigar, buyraklar, sut va sut mahsulotlari, tuxum, bug‘doy va grechka yormasi, makkajo‘xori, loviya, no‘xat, sarimsoqlar hisoblanadi (18-ladval). Aniqlanishicha, qaerda kobaltga taqchillik bo‘lsa, o‘sha yerda yashaydigan odam va hayvonlarda anemiya ko‘p uchraydi. Odam tanasining turli a'zolarida kobaltning miqdori har xil, masalan, taloqda 35 mkg%, jigarda 25 mkg%, mushaklarda 2,3 mkg%, qonda 60 mkg%. 19-jadval Ba'zi bir oziq - ovqat mahsulotlarida kobalt miqdori (100 g da mkg hisobida) Oziq - ovqat turlari Kobalt Oziq - ovqat turlari Kobalt Oziq - ovqat turlari Kobalt Non Grechka yormasi Makaronlar Loviya No‘xat Kartoshka Sabzi Karam 2 3 2 8 8 1 2 2 Lavlagi Piyoz Sarimsoq Bodring Shivit Sholg‘om Qizil qalampir 4 2 8 1 2 3 3 Sut Mol go‘shti Cho‘chqa go‘shti Mol jigari Mol buyragi Tuxum Baliq Petrushka 7 2 5 8 5 2 5 4

Kobalt yetishmasligi soch oqarishiga ham sabab bo‘ladi. U tanada nuklein kislotalarning sintezlanishi uchun kerak, kasalliklardan keyin tana kuchga enishida bu unsur muhim ahamiyatga ega. Kobaltning me'daichak tizimidan qonga so‘rilishi oson kechadi. Doim o‘simlik mahsulotlari bilan oziqlanish kobaltga nisbatan taqchillikni keltirib chiqarishi mumkin, shuning uchun sut, mol jigari, buyraklardan tegishli ravishda ovqatda ishlatib turish oqilona ovqatlanishni tashkil qilishda muhim bo‘lib hisoblanadi. Ftor Kobalt singari tanada ftor miqdori kamaysa ham, ko‘paysa ham zarar keltiradigan unsur hisoblanadi. Unga bo‘lgan kunlik talab 23 mg. Ftor eng ko‘p uchraydigan oziq moddalar mol buyraklari, jigari, go‘shti, bug‘doy uni, karam, sabzavotlar va mevalardir (19-jadval). Ftor skelet suyaklari va tishning tarkibiy qismiga kirib, hozirgi sharoitda ko‘pincha nafas olish yo‘li bilan qabul qilinadi. Buning sababi shundaki, sanoati rivojlangan shaharlarda ftor har xil mahsulotlar ishlab chiqaruvchi zavod chiqindisi bilan havoga ko‘plab ko‘tariladi. Tanada ftorning ko‘payib ketishi ozteoxondroz, suyaklar shakli, rangining o‘zgarishi, bo‘g‘inlar qo‘pollashishi, harakatchanlikning yo‘qolishi kabi xastaliklarni keltirib chiqaradi. 20-jadval Ba'zi bir oziq - ovqat mahsulotlari tarkibida ftor miqdori (100 g da mkg) Oziq - ovqat Turlari Ftor Oziq - ovqat turlari Ftor Qora non Bug‘doy non Bug‘doy uni Grechka yormasi Makaronlar Loviya No‘xat Qo‘ziqorin Sut Mol buyragi Tuxum 72 48 95 28 26 24 30 33 22 81 27 Sabzi Kartoshka Karam Pomidor Bodring Petrushka Salat Uzum Mol go‘shti Mol jigari 27 17 36 27 24 22 63 26 34 76

Tishlardagi karies kasalligining oldini olish uchun ichiladigan suv ftor bilan boyitiladi, lekin 1 l suvga 1,0-1,5 mg ftor aralashtirish kerak, undan ko‘pi ham, ozi ham salomatlikka zarar keltiradi. Choy tarkibidagi ftorning yaxshi o‘zlashtirilishi uchun uni damlashdan oldin uzoq vaqt qaynatmaslik va damlangan choyni uzoq saqlamasdan ichish kerak, aks holda undagi ftor cho‘kma holiga tushib qoladi va tanada ftor tanqisligi yuzaga kelishi mumkin. Achchiq choyda ftor miqdori me'yoridan ko‘p bo‘ladi, shuning uchun bunday choyga odatlanmagan yaxshi. Ftor ko‘plab qabul qilinsa tishlarda qora dog‘lar paydo bo‘ladi, tish sarg‘ayib, mo‘rtlashadi, ushala boshlaydi. Oziqovqatlar tarkibidagi ftorni kamaytirish uchun iste'mol qilinadigan mahsulotlarni suvda obdon yuvish kerak, chunki ftor suvlari suvda tez eruvchanlik xususiyatiga ega. Sanoati rivojlangan katta shaharlarda bu narsaga ko‘proq e'tibor berish kerak, chunki metall, g‘isht, cho‘yan, superfosfat va boshqa mineral o‘g‘it ishlab chiqaradigan zavodlar havoni ftor bilan boyitib yuboradi. Margimush Margimush qadim zamonlardan beri xalq orasida dori va zahar sifatida ma'lum. U fosfor almashinuvida bevosita ishtirok etadi. Agar u yetishmasa vujuddan ftorning chiqib ketishi tezlashar ekan. Margimush kam miqdorda ishlatilsa ishtaha ochadi. Shu bois undan kamqonlilikning oldini olishda foydalanish mumkin. Agar iste'mol taomlarida margimush miqdori tegishli me'yoridan oshib ketsa u zahar sifatida ta'sir qilib, tomoq va ko‘z saratonini keltirib chiqaradi, oqqon kasalligiga olib kelishi mumkin. Margimush barcha o‘simlik va hayvon mahsulotlarida uchraydi, shuning uchun uni kundalik iste'mol qilinadigan taomlar bilan yetarli miqdorda olib turamiz, bir kecha-kunduzlik ovqat bilan odam tanasiga o‘rtacha 11,5-24,6 mkg margimush kirib turadi va shu miqdor inson uchun yetarli hisoblanadi. Margimush eng ko‘p uchraydigan mahsulotlar bu dengizlardan ovqatlanadigan yumshoq tanlilardir.

Xrom Bu unsurning tanada yetarli bo‘lishi uglevodlar almashinuvini yaxshilaydi. Keksalar vujudida uning tegishli miqdori bo‘lishiga alohida e'tibor berish kerak, chunki yosh o‘tishi bilan uglevodlar o‘zlashtirilishi yomonlashib boradi. Xrom birikmalari hujayra pardasidan glyukoza o‘tishini osonlashtiradi. Agar tanada xrom yetishmasa qonda shakar hamda xolesterin miqdori ko‘payib ketar ekan. Sanoati rivojlangan katta shaharlardagi zavod va fabrikalar chiqindisi havoda xrom miqdorini ko‘paytirib yuboradi, natijada kishilar xromli havo bilan nafas olib bir qator kasalliklar orttiradi. Ulardan eng ko‘p uchraydigani o‘pka saratonidir. Xrom mis kukuni chiqaradigan zavodlar chiqindisida ancha ko‘p bo‘ladi. Hisobkitoblarga qaraganda, qayd qilingan shaharlarda yashaydigan odamlar orasida o‘pka saratoni xromi me'yoridan oshmaydigan havo bilan nafas oladiganlarga qaraganda 2030 marta ko‘proq uchrar ekan. Xromli havo bilan nafas olish yana dam qisma kasalligiga ham chalintiradi. Xromi eng ko‘p mahsulotlar bu pivo achitqisi va jigardir. Unga bo‘lgan kecha-kunduzlik talab 0,8 mg atrofida. Homilador va sut emizadigan ayollarda xromga nisbatan talab birmuncha yuqori bo‘ladi, shuning uchun ham ular teztez jigar iste'mol qilishi yoki 23 qoshiq pivo achitqisidan tanovul qilib turishlari kerak. Marganets Marganets har bir hujayraning shakllanishi va rivojlanishi uchun kerak, yana u temir, mis unsurlarining yaxshi o‘zlashtirilishini ta'minlaydi. B 1 vitaminining ham faoliyati marganetsga bog‘liq, u tanada kam bo‘lsa, bu vitamin hyech bir ta'sir kuchiga ega bo‘lmaydi. Marganets ko‘pgina zaharli moddalarni zararsizlantirish xususiyatiga ega. Shuning uchun ham ovqatdan zaharlanish holatlari bo‘lganida me'daichak yuvilgandan keyin marganetsning kaliyli tuzidan tayyorlangan kuchsiz eritmasini ichish tavsiya qilinadi.

21-jadval Ba'zi bir oziq - ovqat mahsulotlari tarkibida marganets miqdori (100 g da mkg) Oziq - ovqatlar Marganets Oziq - ovqatlar Marganets Qora non Bug‘doy non Grechka yormasi Makaronlar Loviya No‘xat Kartoshka Malina Mol buyragi Tuxum Sabzi 1460 1165 1460 406 1390 1270 243 930 164 78 269 Karam Lavlagi Sarimsoq Pomidor Shivit Shovul Petrushka Mol jigari Mol go‘shti Baliq 240 638 370 137 810 980 627 345 67 62 Marganetsga bo‘lgan kecha-kunduzlik ehtiyoj 5-7 mg atrofida bo‘lib, u ko‘p uchraydigan mahsulotlarga qora non, bug‘doy non, grechka yormasi va boshqalar kiradi. 20-jadvalda ayrim oziqovqat mahsulotlarida uchraydigan marganets miqdori haqida ma'lumot keltirilgan. Yuqorida biz ko‘rib o‘tgan ma'danli moddalardan tashqari yana shundaylari ham borki ular zaharli bo‘lib, vujudga zahar sifatida ta'sir qiladi. Ular havo, suv va oziqovqatlar mahsulotlari tarkibida turli yo‘llar bilan (zavod va fabrikalar, transport vositalaridan ajraladigan chiqindilar va b) orqali kirib qoladi va shu bois nafas olish, suv ichish va ovqatlanish jarayonida tanamizga singadi. Kadmiy, qalay, simob ana shular jumlasiga kiradi. Kadmiy U rux rudasining qayta ishlashda ajratib olinadigan qo‘shimcha unsur bo‘lib, oq kumush rangli, turli xil asbobuskunalar va buyumlarni qoplash uchun va atom energetikasida ishlatiladi. Neftni qayta ishlaydigan va metall ishlab chiqaradigan korxonalar atrofida yashovchi aholi shu hududda o‘sadigan sabzavot, meva-chevalarni iste'mol qilib, suvidan ichish orqali ko‘p qabul qiladi va zaharlanadi. Buning oqibatida mushaklarda kuchli og‘riq paydo bo‘ladi, suyaklar mo‘rtlashib tez sinadigan bo‘lib qoladi, buyraklar va o‘pka vazifasi buziladi.

Tamaki tutunining kanserogen modda ekanligi hozir isbot qilingan. Bu tutunga aynan shunday xususiyat beradigan narsa kadmiy bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham chekadigan odam tanasida kadmiy miqdori yuqori bo‘lib, uning jigari va buyraklarida to‘planishi aniqlangan. Tamaki tutuni nafaqat chekuvchilar uchun koni zarar, balki u tevarakatrofdagi kishilar, ayniqsa yosh bolalar uchun ham xavflidir. Qalay Bu modda tanada ko‘payganida saraton kasalligi xavfi kuchayadi. Uning vujudda miqdori oshmasligi uchun birinchi navbatda yashash joylari, uylar, dam olish joylari, oshxonalar, choyxonalar katta serqatnov yo‘llardan kamida 500 metr chetroqda bo‘lishi kerak. Chunki avtomobillarning tutuni va uning g‘ildiraklaridagi rezinalar yeyilishidan havoga, yerga va suvga ko‘p miqdorda qalay tarqaladi. Bunday havodan nafas olish saraton bilan og‘rish xavfini tug‘diradi. Ichki yonuv dvigatelli avtotransportlar serqatnov bo‘lgan yo‘llar yaqinida yashaydigan bolalar tengqurlariga qaraganda asabiy, serjahl, o‘qish va o‘rganishga qiziqmaydigan bo‘ladi. Buning asosiy sababi ularda nafas olish orqali tanada qalay miqdorining ko‘payishidir. Bunday bolalar orasida jinoyatga moyillari ko‘p bo‘ladi, chunki qalay miya faoliyatini ishdan chiqarish xususiyatiga ega. Qadimda Rimda vino tayyorlashda unga qalayli qozonlarda tayyorlangan uzum sharbatini qo‘shib mazali qilishgan. Bunday vino tarkibida qalay ko‘p bo‘lib, uni iste'mol qilganlar ichak sanchig‘i kasalligi bilan og‘rigan. Bu og‘riq yuzaga kelishidan oldin kishining umumiy holati yomonlashadi, ichi dam bo‘ladi, ko‘ngli ayniydi, yurak bezovta qiladi. Serqatnov katta yo‘llar chetidagi daraxt barglarning kuz kelmasidan sarg‘ayib qolishi ham ko‘p hollarda mashinatransport vositalaridan tarqalgan qalay sabablidir.

Simob Simob ham og‘ir sanoati rivojlangan shaharlarning suvi, havosi va oziqovqat mahsulotlarida uchrab turadigan zaharli unsurlardan biridir. Simob bilan zaharlanish oqibatida bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, uyqusizlik, sochlarning tushib ketishi, xotira pasayishi, asabiylashish, qonda oq qon tanachalarining kamayib ketishi natijasida yuqumli kasalliklar bilan teztez xastalanish hollari yuz beradi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar orqali oqib o‘tgan daryolar suvidagi simob ko‘pincha baliqlar tanasida to‘planib qoladi, bunday baliqlarni iste'mol qilgan kishilar zaharlanishi mumkin. Hozirgi paytda ekologiyaning yomonlashib, sanoatning rivojlanishi daryo va dengiz suvlarida simob miqdorini oshirib yubormoqda. Ushlanadigan baliqlar va boshqa oziqovqat mahsulotlarida simob miqdori har bir kg mahsulotda 0,5 mg dan oshmasligi kerak.

Adabiyotlar : 1. Битти А.Д. Диагностические тесты в гастроэнтерологии: Пер с англ.- М.:Медицина, 1995.-224 с. 2. Бузник И.М. Энергетический обмен и питание. М., 1978. 3. Витебский Я.Д. Питайтесь рационально. Курган, 1991. 4. Габи Хаубер-Швенк, Михаэль Швенк Питани e . Atlas . Москва 2004. 183 с. 5. Гистология: учебник: Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др., под ред Афанасьева Ю.И.- М.: Медицина, 1989. 6. Гогулан М. Законы здоровья. М., 1998. 7. Горшков В.А., Жигалова Т.Н. Внутрижелудочный протеолиз при хроническом гастрите: Развитие идей В.Х. Василенко в современной гастроэнтерологии. -М., 1993. 8. Гроздова Т.Ю., Черненков Ю.В. Актуальные вопросы детской гастроэнтерологии «Желудочное кислотообразование (методы исследования, клиническое значение, коррекция терапии)» - Учебно- методическое пособие. - Саратов, 1998. 9. Дўсчанов Б.О. Хоразм таомлари. Тошкент, 1994. 10. Do ’ schanov B.O., Yusupova O.B. Bolalarning oilada to ’ g ’ ri ovqatlanishining gigenik asoslari. Pediatriya. – Toshkent, 2001. - №2. – B.26-29.

O'xshashlar

Shirinlik beruvchi moddalar

Vitaminlar va ma’danli moddalar

Yog`lar tarkibidagi yo`ldosh moddalar

Ovqatlanish fiziologiyasi asosiy energetik va plastik oziq moddalar

Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati