Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati Reja: 1. Iste’mol qilinadigan mahsulotlar vitaminlari va ularning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati. 2. Inson organizmining sog`lom shakllanishida mineral moddalarning o`rni. 3. Suv va uning ahamiyati

Iste’mol qilinadigan mahsulotlar vitaminlari va ularning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati. Olimlar XIX asrgacha taomlar tarkibi asosan oqsillardan, uglevodlardan, yog`lardan va mineral moddalardan iborat deb taxmin qilib kelishgan. XIX asrning 80-yillarida oqsil, uglevod, yog` va mineral moddalardan iborat bo`lgan sun’iy taomlarning organizmga ta’sirini o`rganish natijalari bo`yicha rus olimi N.I. Lunin birinchilardan bo`lib, quyidagi eng muhim ilmiy xulosaga kelgan: taomlar tarkibida oqsil, uglevod, yog` va mineral moddalardan tashqari organizmning faoliyatini boshqarishda ishtirok qiladigan boshqa moddalar ham bo`lishi lozim. Bo`lishi kerak bo`lgan boshqa moddalar ustida ilmiy-tadqiqot ishlarining boshlanib ketishi uchun N.I. Luninning ushbu ilmiy xulosasi katta turtki bo`ldi. Birinchi bo`lib, 1912 yilda polshalik olim Kazimir Funk guruch kepagidan ana shunday moddalardan birini ajratib oldi. U beri-beri kasalligini (hayvonlarning) juda ham tez davolash qobiliyatiga ega bo`lib, tarkibida amin guruhi bo`lgan. Funk bu moddani lotin iborasi bilan «vitamin» deb atadi. Bu ibora hayot (vita) uchun eng zarur amin (amine) degan ma’noni bildiradi. Bugungi kunda 40 dan oshiq vitaminlar va vitaminlarga o`xshash moddalar kashf qilingan. Vitaminlarga o`xshash moddalar deganda, vitaminlarga xos barcha xossalarga ega bo`lgan, lekin xossalari oxirigacha o`rganilmagan biologik aktiv moddalar tushuniladi. Shu sababli ular ham vitaminlar qatorida qaralishi lozim. Vitaminlar fermentlarning aktiv markazlarini tashkil qiladi. Shu boisdan ham ular moddalar almashinuvi jarayonining borishida va organizm sog`ligi uchun katta ahamiyatga ega. Ular odam organizmida sintez qilinmaydi. Shu boisdan ham organizmga faqat iste’mol qilinadigan taomlar tarkibida va yetarli miqdorda tushishlari shart. Maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda vitaminlar odamning aqliy va jismoniy ish qobiliyatini hamda organizmning turli xil yuqumli kasalliklarga qarshiligini oshiradi. Bundan tashqari vitaminlar yoshlarning unib-o`sishida ham katta ahamiyatga ega.

Mavjud vitaminlar suvda va yog`da eriydiganlarga hamda vitaminga o`xshash moddalarga bo`linadi (jadval). jadval Vitaminlarning guruhlarga bo`linishi Suvda eriydigan vitaminlar Yog`da eriydigan vitaminlar Vitaminga o`xshash moddalar Vitamin S Vitamin A Xolin Vitamin R Vitamin D Mioinozit Vitamin V1 Vitamin YE Vitamin V9 Vitamin V2 Vitamin K Lipoy kislotasi Vitamin V6 Orot kislotasi Vitamin RR Vitamin V15 Vitamin V12 Vitamin V3 Foliy kislotasi Biotin Aholining oqilona ovqatlanishini tashkil qilish uchun vitaminlarning asosiy manbalarini yaxshi bilish shart. Bargli sabzavotlar (karam, ko`k piyoz, otquloq, shpinat va sh.o`.) va ko`katlar S, R va YE vitaminlariga juda ham boy. Oqilona ovqatlanish tamoyillariga ulardan xom taomlar tayyorlab iste’mol qilish organizmni son va miqdor jihatdan vitaminlar bilan to`lik ta’minlashga imkon beradi. S, R va A (provitamin A) vitaminlari respublikada yetishtiriladigan kartoshka, sabzi, osh lavlagisi, sholg`om, turp, rediska va shunga o`xshagan sabzavotlarda ko`p. S va R vitaminlariga pomidor juda ham boy. Respublikada yetishtiriladigan meva turlari ham vitaminlarga, ayniqsa S-vitaminiga, juda ham boy bo`ladi. Dukkakli va sholi mahsulotlari esa V guruhi vitaminlariga boy. Sholi mahsulotlarida asosan V1 vitamin ko`p bo`ladi. Lekin uning miqdori yorma olishda ishlov berish usuliga bog`liq. Silliqlangan guruchda bu vitamin umuman bo`lmaydi. Go`sht mahsulotlarida asosan yog`larda eriydigan vitaminlar ko`p. Lekin ularda suvda eriydigan vitaminlar V guruhining ulushi past bo`ladi. Bu vitaminlarga jigar, buyrak, miya boy bo`ladi. Baliq mahsulotlari asosan A

vitaminga boy. Sutda esa kashf etilgan vitaminlarning barchasi (A, YE, V1, V2, V6, R, RR, S va boshqalar) bo`lishi aniqlangan. Shunday qilib, respublikamizda yetishtiriladigan o`simlik va hayvonot mahsulotlarini joylarda qayta ishlanishini tashkil etish orqali aholining oqilona ovqatlanishida yil davomida zarur bo`lgan barcha vitaminlar bilan ta’minlash mumkin. Har bir vitaminning odam organizmida bajaradigan vazifasi bor. Quyida suvda va yog`da eriydigan ba’zi asosiy vitaminlarning odam organizmida bajaradigan funksiyasi ko`rib chiqiladi. Vitamin S. Ushbu vitamin aksariyat hollarda askorbin kislota deyiladi. U o`zining manbalarida, oksidlangan erkin holda va oksidlanmagan va boshqa moddalar bilan kimyoviy birikkan holda uchraydi. Meva va sabzavotlarda uning birikkan shakli 70%gacha yetadi. S-vitaminning uchta shakli ham vitaminlik xossalariga ega. Faqat boshqa moddalar bilan birikkan S vitaminning aktivligi oksidlanmagan yoki oksidlangan shakllari aktivligining 50%ni tashkil qiladi. Vitamin S fermentlar tarkibida va erkin holda ham barcha biokimyoviy jarayonlarda ishtirok qiladi. U yurak va qon tomirlari sistemasidagi, jigar va boshqa organlardagi qon tomirlarining devorlarini mustahkamlaydi. Shu sababli ham ularning faoliyatini me’yorida ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Agar iste’mol qilingan taomlar tarkibidagi vitamin S miqdori yetarli bo`lmasa, qon tomirlari, ayniqsa milk va teri tomirlari, yorilib ketishi, jarohatlarning uzoq muddat davomida bitmasligi mumkin, odamning tishlari qimirlab, yuzi oqarishi va terisining suvi qochishi mumkin. Vitamin R. Bu vitamin nomi bilan qator bioaktiv flavonoidlar (flavonlar, katexinlar, antotsianlar, tanninlar) birlashadi. Vitamin S bor manbada albatta vitamin R ham mavjud bo`ladi. S vitaminisiz vitamin R va R vitaminisiz esa vitamin S organizm tomonidan o`zlashtirilmaydi. Shu boisdan ham ushbu ikki vitaminni juft yoki qo`shaloq vitaminlar deyishadi. Vitamin R S-vitaminning organizm tomonidan o`zlashtirilishida bevosita ishtirok etadi, vitamin S bilan birgalikda qon tomirlari va kapillyarlarining devorlarini mustahkamlashda

qatnashadi va organizmda oksidlanish jarayonlarini tezlashtiradi. Vitamin R yetishmaganda ham qon tomirlari va kapillyarlarining devorlari yorilib, qon sizib chiqishi mumkin. Vitamin V1 Ushbu vitaminning asosiy vazifalaridan biri uglevodlar va suv almashinuvida V2, V6 vitaminlari hamda pantoten kislotasi bilan birgalikda oqsillarning uglevodlarga, uglevodlarning esa aminokislotalarga aylanish jarayonlarida qatnashishidir. Nerv, qon aylanish va so`laklar ajralib chiqarish sistemalarining ishiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. Bu vitamin yetishmaganda birinchi navbatda markaziy nerv va taomlar hazm qilish sistemalarining funksiyalari buziladi, natijada odam jismoniy va aqliy jihatdan tez charchaydigan bo`lib qoladi va ishtahasi yo`qolib boradi. Vitamin V2 Bu vitamin ham, xuddi tiaminga o`xshab, moddalar almashinuvida ishtirok etadi, organizmning me’yorida o`sishini va rivojlanishini ta’minlaydi. Pantoten kislotasining va vitamin V6 ning hazm bo`lishini, RR- vitaminining aktivligini oshiradi. Ushbu vitaminning organizmda yetishmaslik sabablaridan biri- uning asosiy manbai bo`lgan sut mahsulotlarini iste’mol qilmaslik yoki taomlar hazm qilish sistemasining kasalligi hisoblanadi. Bu vitamin yetishmagan hollarda og`iz quriydi, lablarida yoriqlar paydo bo`ladi, sochlar oqarib va tushib ketishi ham mumkin. Vitamin V6. Piridoksal, piridoksalamin va piridoksinlar uning asosiy vakillaridan hisoblanadi. Bu moddalar aminokislotalar (asosan triptofan va glutamin kislotasi) almashinuvida qatnashadi. Markaziy nerv sistemasi ishlarining me’yorida borishini ta’minlaydi, qon aylanish jarayonini ta’minlashda ishtirok etadi va oshqozon osti bezining kislota hosil qilish faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladi. Ushbu vitamin yo`g`on ichak mikroflorasi ta’sirida qisman hosil bo`ladi. Shu boisdan ham uning ratsionda yetishmasligi sezilmaydi. Uning yetishmasligi faqat sil kasalligidan davolanayotgan kishilarning organizmida kuzatilishi mumkin. Vitamin RR. U qondagi xolesterinning normal miqdorini ta’minlaydi va oshqozon faoliyatini normallashtiradi. U ham nerv sistemasining normal faoliyati uchun mas’ul hisoblanadi; oziqa moddalarining ma’yorida parchalanishiga va

qonga singishiga yordam beradi. Oshqozon bezlari shiralarining nordonlik darajasini va jigarning me’yorida ishlashini ta’minlashda ishtirok qiladi. U baland harorat ta’siriga chidamli bo`lganligi uchun mahsulotlar tarkibidagi miqdori kam parchalanadi. Shu boisdan ham organizmda uning yetishmasligi, agar taomlar tarkibidagi oziqa moddalar, ayniqsa oqsil, me’yorida bo`lganda, sezilmaydi. Lekin uning yetishmasligi faqat surunkali ravishda oqsili yetishmaydigan taomlarni iste’mol qilib kelinganda seziladi. Bunday hollarda organizm tez charchaydi, umumiy kuchsizlanish paydo bo`ladi va iste’mol qilingan taomning hazm bo`lishi yomonlasha boshlaydi. Vitamin A. Uni bolalar vitamini ham deb atashadi, chunki u yosh organizmning me’yorida unib-o`sishidagi jarayonlarda ishtirok qiladi. Bundan tashqari vitamin A ko`zning ko`rish qobiliyatini oshirishda qatnashadi. U oqsillar almashinuvida, gormonlar sintezida, taomning hazm bo`lishida va organizm immunitetini oshirishda ishtirok qiladi. Ushbu vitaminning yetishmasligi ularning manbalarini hisobga olmaslikda, issiqlik ta’sirida noto`g`ri ishlov berishda va yog`siz taomlarni surunkali iste’mol qilishda kuzatiladi, chunki u yog`da erigan holda qonga singiladi. Uning organizmda yetishmasligi natijasida teri oqarib, suvsizlanadi va sho`rlanadi, shabko`rlik kasalligi yuzaga keladi, yosh bolalarning o`sish jarayoni buziladi. Vitamin D. Ushbu vitaminning ahamiyati yosh organizmlar uchun juda ham katta, chunki u suyak shakllanish jarayonlarida bevosita ishtirok etadi. Uning organizmda yetishmaslik sabablaridan biri taomlar tayyorlash uchun xomashyo mahsulotlarini noto`g`ri tanlash hisoblanadi. Agar uzoq muddatlar davomida ushbu vitamin organizmda yetishmaganda yosh bolalar suyaklari qotmasdan, qiyshayib va kengayishlari mumkin. Bundan tashqari taomlar hazm qilish jarayonlarining izdan chiqishi, jismoniy va aqliy rivojlanishda oqsoqlanishlar kuzatiladi, asab buziladi, terlashlar poyda bo`ladi, umumiy charchash va tishlarning ushalib ketish jarayonlari kuzatiladi. Vitamin YE. U taomlar tarkibidagi karotinni organizm tomonidan o`zlashtirishda va A-vitaminning faolligini oshirishda hamda moddalar

almashinuvida ishtirok qiladi. Shu boisdan ham ushbu vitaminning miqdori organizmda surunkali yetishmasligi natijasida moddalar almashinuvi jarayonlari buziladi hamda qon tomiri devorlaridan qon sizib chiqishi sodir bo`ladi. Vitamin K. Ushbu vitamin qonning tez qotishida bevosita ishtirok qiladigan trombotropin va protrombinlarning sintez bo`lishida ishtirok qiladi. Shu boisdan ham jarohatlarning tez bitishida katta ahamiyatga ega. Ushbu vitamin bilan organizmni ta’minlashda oqilona ovqatlanish tamoyillaridan biri- taomlar tayyorlash uchun xom ashyolarni to`g`ri tanlashga amal qilishdir. Inson organizmining sog`lom shakllanishida mineral moddalarning o`rni. Tirik organizmning mineral moddalar tarkibi atrof-muhit mineral moddalar tarkibini ma’lum bir miqdorda o`zida aks ettiradi. Lekin ularning odam organizmidagi miqdori atrof-muhitdagi miqdoriga bog`liq bo`lmasdan, ularning faqat suvda eriydigan birikmalar hosil qilish darajasiga bog`liq bo`ladi. Masalan, dunyodagi yod elementining miqdori o`rtacha 1015 tonnani tashkil qilishiga qaramasdan uning organizmdagi miqdori milligrammlar bilan o`lchanadi. Odam organizmida Mendeleyev davriy jadvali elementlarining 90 ga yaqini borligi aniqlangan. Mineral moddalar suyak skletining shakllanishida va odam hayotida katta ahamiyatga ega. Ilmiy gigiyena asoschisi, rus olimi F.F. Erismanning (1842-1915) fikriga ko`ra, ovqatlanishning barcha talablariga javob beradigan, lekin tarkibida mineral moddalari bo`lmagan taom tez o`lishga olib keladi. Uning xulosasi angliyalik olim M. Forsterning ilmiy tajribalarida (1879 y.) ham to`liq tasdiqlangan. Mineral moddalari bo`lmagan go`shtlar bilan kuchuklar ovqatlantirilganda ular och kuchuklardan ancha oldin o`lishgan. Suyak to`qimalarining 2/3 qismi mineral moddalardan iboratligining o`zi ularning inson hayotidagi ahamiyatiga yaqqol misol bo`la oladi. Oziq-ovqat mahsulotlari va odam organizmidagi miqdoriga qarab mineral elementlar quyidagi ikkita guruhga bo`linadi: - makroelementlar;

- mikroelementlar. Makroelementlar ko`p miqdorda uchrasa, mikroelementlar esa o`zlarining manbalarida va odam organizmida juda ham kam miqdorlarda uchraydi va milligrammlarda o`lchanadi. Quyidagi jadvalda odam organizmining mineral moddalari tarkibi ko`rsatilgan. jadval Odam tanasi (70 kg.) elementlarining tarkibi Минерал элементлар Миқдори: кг. % а) Макроэлементлар Кислород 45,500 65,00 Углерод 12,600 18,00 Водород 7,000 10,00 Азот 3,000 2,10 Кальций 2,000 1,40 Фосфор 1,100 0,77 Калий 0,245 0,35 Олтингугурт 0,175 0,25 Натрий 0,105 0,15 Хлор 0,105 0,15 б) Микроэлементлар Магний, темир, маргумуш, мис, иод, кобальт, рух, стронций, молибден ва бошқалар 10 г.дан кам 0,015 Jadvalda keltirilgan materiallardan ko`rinib turibdiki, kislorod, uglerod, vodorod va azotdan tashqari odam tanasida eng ko`p miqdorda kalsiy (2,0%) va fosfor (1,1%) bo`ladi. Organizmda har bir elementning bajaradigan vazifasi bor va ularning hammasi ham organizm uchun zarur. Lekin taomning bir porsiyasi tarkibida barcha mineral elementlarni olish qiyin, chunki ularning ham, xuddi boshqa moddalardek, mahsulotlardagi miqdorlari har xil va bir xillari taomlar tarkibiga kiradigan ba’zi mahsulotlarda umuman bo`lmasligi mumkin. Shu boisdan ham birinchi navbatda ratsionlar tarkibida organizm uchun eng kerakli elementlarning tushishini ta’minlash lozim.

Maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda quyidagi elementlar, kislorod, uglerod, vodorod va azotdan tashqari, odam organizmi uchun eng zarurlardan hisoblanadi: temir, yod, kaliy, kalsiy, magniy, margumush, mis, molibden, natriy, fosfor, xlor, xrom, rux va boshqalar. Yuqorida ta’kidlanganidek, odam organizmidagi elementlar soni juda ham ko`p. Ular har birining organizmda o`ziga xos funksiyasi bor. Talabalarning mikro- va makroelementlar to`g`risida ma’lum bir ma’lumotlar majmuiga ega bo`lishlari uchun faqat ularning ba’zi birlarining funksiyasi ko`rib chiqiladi. Natriy. Ushbu elementning organizmdagi asosiy funksiyasi tug`risida birinchi navbatda ma’lumot berishning boisi shundan iboratki, u nafaqat taomlar tayyorlash uchun ishlatiladigan mahsulotlar tarkibida bo`ladi, bundan tashqari osh tuzi sifatida taomlarga tashqaridan ham qo`shiladi. Organizmning me’yoriy faoliyatini natriy elementisiz tasavvur qilish juda ham qiyin, chunki u to`qimalar va qonda suv miqdori muvozanatini ta’minlashda kaliy elementi bilan birgalikda bevosita ishtirok qiladi. Bundan tashqari yurak-qon tomirlari sistemasi faoliyatlariga hamda siydik ajralib chiqishga ma’lum bir miqdorgacha ijobiy ta’sir etadi, me’yoridan oshganda esa uning ta’siri salbiy bo`ladi. Natriy elementi taom hazm qilishda o`ta zarur bo`lgan xlorid kislotasining ham hosil bo`lishida bevosita ishtirok etadi. Mo`tadil iqlim sharoitida og`irligi o`rtacha bo`lgan mehnat bilan shug`ullanadigan kishilarning natriy elementiga bo`lgan talabi hatto uning mahsulotlar tarkibidagi miqdori bilan qoplanishi mumkin. Pol Bregg ma’lumotlariga qaraganda Amerika mahalliy aholisi umuman tuzsiz taom iste’mol qilishadi va o`zlarini juda ham yaxshi sezishadi. O`zbekistonning yozgi iqlim sharoitida aholining hamda yilning hatto sovuq fasllarida (qish, kuz, erta bahor) ham umumiy ovqatlanish, konservalash, qandolat mahsulotlarini ishlab chiqarishda mahsulotlarga issiqlik ta’sirida ishlov berish hamda qozon- tovoqlarni yuvish xonalarida va boshqa sanoat korxonalarining temir eritish, quyish, bo`yash va boshqa issiq sexlarida faoliyat ko`rsatadigan ishchi-xodimlarning organizmida natriy elementining osh tuzi sifatida hatto tashqaridan qo`shiladigan miqdori ham yetishmasligi mumkin. Uning sababi shundaki, atrofdagi havoning baland harorati

organizmning isib ketishiga olib keladi. Bunday vaqtlarda organizmning ter bezlari ishga tushadi va intensiv terlash jarayoni boshlanadi. Ter tarkibida suvda eriydigan boshqa moddalar bilan birga osh tuzi ham tashqariga chiqib ketadi. Shu sababli ham havoning issiq kunlarida aholining va issiq sexlarda ishlaydigan xodimlarning organizmida natriy elementining yetishmasligi kuzatiladi. Bunday hollarda hujayralar suvni tez yo`qotishi natijasida teri to`qimalarining egiluvchanligi pasayib ketishi, tana vaznining kamayishi, organizm haroratining oshishi va yurak-tomirlar sistemasi faoliyatining keskin buzilishi kuzatiladi. Kaliy. Uning organizmdagi miqdori natriydan deyarli 2-3 marta ko`p (jadval 4ga qaralsin). Shu bilan birga uning organizm uchun ahamiyati ham juda katta. Yuqorida ta’kidlanganidek, u natriy bilan birga organizmdagi suvning muvozanatini ta’minlashda ishtirok qiladi: kaliy organizmdan oshiqcha suvni chiqarib yuboradi, uning natijasida qon bosimi pasayadi, yurak-qon tomirlarining faoliyati ma’yorlashadi. Bundan tashqari kaliy oqsillar, uglevodlar va kalsiy almashinuvida, kislota-ishqor muvozanatini ta’minlashda va qator fermentlarning faoliyatini faollashtirishda qatnashadi. Kaliy elementining asosiy manbai dukkakli o`simlik mahsulotlari, kartoshka va olma hisoblanadi. Organizmda kaliy elementining yetishmaslik sabablaridan biri- ratsionlar tarkibini noto`g`ri tanlashdan va ovqatlanishni nooqilona tashkil qilishdan iborat Kalsiy. Organizmdagi miqdori bo`yicha kislorod, uglerod, vodorod va azotdan keyin turadi. Suyak to`qimalari asosan kalsiy, magniy va fosfordan iborat bo`ladi. Organizmdagi kalsiyning deyarli 99% suyak tuqimalarida joylashadi. U suyaklarni mustahkamlaydi. Kalsiyning 1% ga yaqin miqdori organizmning boshqa organlarida bo`ladi. Qonning quyuqlashish xossasi ham kalsiy elementining organizmdagi miqdoriga bog`liq bo`ladi. Maxsus adabiyotlarda kalsiy elementining organizm tomonidan o`zlashtirilishining ratsiondagi oqsillar, yog`lar, natriy va kaliy tuzlarining miqdorlariga hamda undagi kalsiy- fosfor-magniy elementlarining bir-birlariga bo`lgan miqdoriy nisbatlariga bog`liqligi to`g`risida ma’lumotlar berilgan. Oqsillar va yog`lar miqdori qancha ko`p bo`lsa, ratsion tarkibidagi kalsiy organizm tomonidan shuncha yaxshi o`zlashtiriladi. Fosfor va kaliy tuzlarining ko`p miqdorda bo`lishi esa kalsiy elementining o`zlashtirish darajasini

pasaytiradi. Shu boisdan ham mutaxassislar yoshlar iste’mol qilishga mo`ljallangan taomlar va boshqa mahsulotlarni tayyorlashda ushbu holatlarga e’tibor berishlari lozim. Eng tez hazm bo`ladigan kalsiy elementi sut va sut mahsulotlarida bo`ladi. Shu mahsulotlardagi kalsiyning organizm tomonidan o`zlashtirish darajasi bari bir 50%dan oshmaydi. Boshqa mahsulotlar, ayniqsa go`sht mahsulotlari, tarkibidagi kalsiyning o`zlashtirilish darajasi bundan ham past bo`ladi. Fosfor ham juda zarur makroelementlardan biri bo`lib, nerv sistemasining tarkibiga kiradi va odamning aqliy rivojlanishini hamda faolligini ta’minlashda ishtirok qiladi. Suyak to`qimalarini hosil qilishda fosforning ham ulushi katta. Suyak to`qimalari kimyoviy tarkibining deyarli 40% fosforga to`g`ri keladi. Bundan tashqari fosfor organizmda issiqlik energiyasini saqlashda va organizm tomonidan sarflashda ham katta ahamiyatga ega. U uglevodlar almashinuvi jarayonida ham qatnashadi. Lekin fosforning aktivlik darajasi, adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda, kalsiy elementi bilan ma’lum bir nisbatda (Sa/R) bo`lganda yuqori bo`ladi: - 6 yoshgacha bo`lgan bolalar uchun 1,25:1,0; - 7-12 yoshdagilar uchun 1:1; - o`smirlar (12-17 yosh) va katta yoshdagilar uchun 1:1,5. Magniy. Eng asosiy mikroelementlardan biri hisoblanadi. Uning 80%ga yaqini suyak to`qimalarida joylashgan. Qolgan qismi tananing boshqa organlarida bo`lib, eng muhim biokimyoviy jarayonlarda qatnashadi. Mavjud ma’lumotlarga qaraganda kayfiyatni osoyishtalashtiradi va yurak faoliyatini me’yorlashtiradi. Bundan tashqari u natriy, kaliy va kalsiy elementlari bilan birgalikda ATF-fazani aktivlashtiradi, ortiqcha xolesterinning organizmdan chiqib ketishiga va taomlar hazm qilish organlarining me’yorida ishlashiga yordam beradi. Uning eng muhim funksiyalaridan yana biri shundan iboratki, u antiseptik xossasiga ega va miya qobig`idagi oshiqcha suvni chiqarib yuboradi. Magniy elementining ushbu xossalarini gipertoniya va meningit bilan kasal bo`lgan kishilarning ovqatlanishini tashkil qilishda hisobga olish zarur. Organizmni magniy bilan ta’minlashda uning asosiy manbalariga e’tibor berish lozim. U eng ko`p miqdorda boshoqli mahsulotlarda, ayniqsa ularning qobig`ida,

soyada, tarvuz mag`zida, tuxumning sarig`ida, choyda va dengiz karamida juda ham ko`p bo`ladi. Temir. Odam organizmida temir elementi hammasi bo`lib 4 g. atrofida bo`ladi. Lekin uning miqdori kam bo`lgani bilan inson hayoti va sog`ligi uchun ahamiyati juda ham katta. Temir moddasi qon oqsili va pigmenti hisoblangan gemoglobin va ba’zi bir fermentlarning aktiv markazini tashkil qiladi. Shu sababli ham qon hosil qilishda va to`qima hujayralarigacha kislorodni yetkazib berishda, hamda biologik jarayonlarning tezlashishida juda ham katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari organizm sog`lig`iga salbiy ta’sir ko`rsatuvchi peroksidga o`xshagan moddalarning parchalanishida aktiv ishtirok qiladi. Uning organizmdagi funksiyasi qayd qilinganlardan ham ko`ra kengroq. Temir elementining asosiy manbalaridan no`xat (9400 mg./100 g), quyon go`shti (7500 mg./100 g.), tariq yormasi (5940 mg./100 g.), mol (4750 mg./100 g.), quy (4050mg./100 g.) go`shtlari va shunga o`xshagan mahsulotlar hisoblanadi. Yod. Uning odam organizmidagi miqdori 100-150 mg. ni tashkil qiladi. Uning yarmidan ko`pi qolqonsimon bezda yig`ilgan bo`ladi. U yodli gormonlarni sintez qilish uchun ishlatiladi. Bunday gormonlar organizm organlarining barcha sistemalarining faoliyatini boshqarishda qatnashadi. Yodning sog`liqni saqlashda ham ahamiyati juda katta, chunki u mikroorganizmlarni halok qiladi. Asosiy mahsulotlarda yodning miqdori juda ham kam. Faqat baliq go`shtlarida (treska-135, dengiz okuni-47, kumushsimon xek-33 mkg.) ko`proq bo`ladi. Oziq-ovqat mahsulotlarida yodning juda ham kamligini hisobga olgan holda O`zbekistonning Xujayikon tuz konida yodlangan tuz (25 mkg.) ishlab chiqarish yo`lga qo`yilgan. Rux. Katta yoshdagi odamlar organizmida 1,4 g.dan 2,3 g. gacha bo`lishi mumkin. U organizmda kechadigan deyarli barcha biokimyoviy jarayonlarda ishtirok qiladi, chunki oqsillar, uglevodlar va yog`lar almashinuvida va nuklein kislotalarining sintezida qatnashadigan fermentlarning (degidrogenazalar, aldolazalar, fosfotazalar, izomerazalar, transfosforilazalar va karboangidrazalar) tarkibiga kiradi. Shu boisdan ham rux modda almashinuv jarayonlarini me’yorlashtiradi. Uning uglevodlar almashinuvidagi ahamiyati ayniqsa katta, chunki u

insulin gormonining tarkibiga kirganligi sababli glyukozaning singilishiga yordam beradi. Ko`rsatilganlardan tashqari, rux organizmga tushgan infeksiya va toksinlarni zararsizlantirishda qatnashish orqali uning kasalliklarga bo`lgan qarshiligini kuchaytiradi. Mis. Organizmda uning miqdori juda ham kam. Shunga qaramasdan, u eng muhim jarayonlarda ishtirok qiladi. Taomlarning boshqa tarkibiy qismlari bilan organizmning unib-o`sishida, uni kislorod bilan ta’minlashda, eritrotsitlar hosil qilishda va qon tomirlarining devorlarini mustahkamlashda ishtirok etadi. Ovqatlanish oqilona tashkil qilinganda organizmning misga bo`lgan talabi to`liq qo ndiriladi. Suv va uning ahamiyati Maxsus adabiyotlarning aksariyatida oziq-ovqat mahsulotlari sifatida o`simlik va hayvonot mahsulotlari, oziqa moddallar sifatida esa ularning tarkibiy qismlarida bo`lgan oqsillar, yog`lar, uglevodlar, mineral moddalar va vitaminlarning organizm uchun ahamiyati ko`rib chiqiladi. Shu sababli ham odam organizmi uchun suvning ahamiyati to`g`risida yetarli darajada ma’lumotlar yo`q. Suv to`g`risidagi ma’lumotlar asosan organizmning unga bo`lgan talabi haqida. Jamiyat a’zolari hayoti tajribalaridan ma’lumki, odam ovqat iste’mol qilmasdan 40 kun va undan ko`proq ham yashashi mumkin, lekin suvsiz bir haftadan ko`p yashay olmaydi. Demak, suv organizm uchun oziq-ovqat mahsulotlaridan ham zarurroq. Shunday ekan, suv eng muhim oziqa mahsuloti sifatida qaralishi lozim. Suv maxsus fizik-kimyoviy xossalarga ega bo`lgan dunyodagi yagona suyuqlikdir. Uning molekulalari musbat zaryadlarga ega bo`lgan vodorod (N+) va manfiy zaryadli gidroksil (ON-) ionlariga parchalanadi. Hosil bo`lgan ionlar oziq-ovqat mahsulotlari va organizm tarkibidagi oqsillar, yog`lar, nuklein kislotalari va boshqa organik moddalarning tuzilishining tabiiy holatini belgilaydi. Suvning manfiy va musbat zaryadlarga ega bo`lish xossasi mineral tuzlarning, oddiy spirtlarning, shakarlarning va boshqa moddalarning unda erishini ta’minlaydi. Shu sababli ham barcha biologik va modda almashinuv jarayonlari

suvda va uning ishtirokida sodir bo`ladi. Organizmda suv miqdori kamaysa, ushbu jarayonlarning tezligi pasayadi. Faqat shugina suvning organizm uchun o`ta zarurligiga yaqqol misol bo`la oladi. Bundan tashqari u taom tarkibida organizmga tushgan va moddalar almashinuvi natijasida hosil bo`lgan zararli moddalarni eritgan holda organizmdan chiqarib ketadi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, faqat suv yordamida qattiq oziq-ovqat mahsulotlari yumshaydi, bir xil yoki suyuq konsistensiyaga ega bo`ladi. Bu esa o`z navbatida oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiy moddalarining organizm tomonidan hazm qilinishini osonlashtiradi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, suv taomlarga (birinchi taomlar, shirin ichimliklar va sh.o`.) ma’lum hajm berishi natijasida kam mahsulot bilan oshqozon hajmi to`ladi. Bu esa o`z navbatida to`yganlik hissining tez paydo bo`lishiga olib keladi. Organizm vaznining deyarli 2/3 qismini suv tashkil qiladi (jadval). jadval Organizmdagi suv miqdori, % Ko`rsatkichlar Miqdori Katta kishilar organizmidagi suvning miqdori 60 Yosh bolalar organizmidagi suvning o`rtacha miqdori 70 Suvning qondagi miqdori 79 Suvning limfadagi miqdori 96 Jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, odam organizmining deyarli 65% suvdan iborat. Organizmning suvga bo`lgan bir kunlik o`rtacha talabi 2,5 l. tashkil etadi. Uning 50% ga yaqinini organizm sof suv, har xil gazlangan yoki shirin ichimliklar, suyuq taomlar (choy, nektarlar, sut va birinchi taomlar) hisobidan, 40% yaqinini esa mevalar, sabzavotlar va quyuq taomlar hisobidan oladi. Bundan tashqari organizmda yog`lar, uglevodlar va oqsillar oksidlanganda o`rtacha 300 g. suv hosil bo`ladi. Bu suvni ham organizm o`zining talabini qondirish uchun ishlatadi.

Organizm faoliyatining me’yorida borishi uchun unda suv muvozanati ta’minlanib turiladi, ya’ni organizm qancha suv olgan bo`lsa (shu jumladan moddalar oksidlanishida hosil bo`lgan suv), u shuncha suvni yo`qotadi (jadval). jadval Odam organizmidagi suv muvozanati Сувнинг келиб тушиши манбалари Сувнинг ажралиб чиқиши манбалари л 1,2 1,0 0,3 % л % Суюқлик сифатида 48 Сийдик сифатида 1,4 56 Қуюқ таомлар, мева, сабзавотлар таркибида 40 Нафас олган ҳавонинг қайтиб чиқишида 0,50 20 Моддаларнинг оксидла- нишидан 12 Тер сифатида 0,5 20 Нажас таркибида 0,10 4 Keltirilgan ma’lumotlarning tahlili shuni ko`rsatadiki, odam qancha suv iste’mol qilsa, u shuncha miqdorda yo`qotadi. Uning aksariyat qismi siydik shaklida organizmdan chiqib ketadi. Jadvalda ko`rsatilgan ma’lumotlar mo`tadil iqlim sharoiti uchun hisoblangan. Lekin baland haroratli iqlim sharoitida ter bezlarining harakatga kelishi natijasida suvning ter bilan chiqib ketish darajasi oshib ketadi. Organizm qancha ko`p suv yo`qotsa, uning muvozanatini saqlash uchun shuncha ko`p suv iste’mol qilishi kerak. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda Markaziy Osiyo iqlim sharoitida odam bir kunda 10 l. gacha suyuqliq iste’mol qiladi; demak, uning organizmi shuncha suyuqliq yo`qotadi. Lekin shuni e’tiborga olish kerakki, odam ter bilan suvni qancha ko`p yo`qotsa, unda erigan holda inson organizmi uchun zarur bo`lgan moddalar (vitaminlar, mineral tuzlar va boshqalar) ham chiqib ketadi. Shu sababli issiq iqlim sharoitida mutaxassislarning asosiy vazifasi ovqatlanishni oqilona tashkil qilishdan tashqari suyuqliqlar iste’mol qilishni ham o`z maromida tashkil qilishdan iboratdir.

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

O'xshashlar

Vitaminlar va ma’danli moddalar

Oqilona ovqatlanish oziqa va biologik aktiv moddalarga bo`lgan talab

Taomlar oziqa moddalarining organizm uchun ahamiyati

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati

Taomlar oziqa, mineral va biologik aktiv moddalarining organizm talabidan ko‘p yoki kam miqdorlarining sog‘liqqa ta’siri