Taomlar oziqa, mineral va biologik aktiv moddalarining organizm talabidan ko‘p yoki kam miqdorlarining sog‘liqqa ta’siri - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Taomlar oziqa, mineral va biologik aktiv moddalarining organizm talabidan ko‘p yoki kam miqdorlarining sog‘liqqa ta’siri

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Taomlar oziqa, mineral va biologik aktiv moddalarining organizm talabidan ko‘p yoki kam miqdorlarining sog‘liqqa ta’siri Reja: 1. Taomlar va mahsulotlar tarkibidagi oziqa moddalar mikdorlarining yetishmasligi va me’yoridan ortig‘ining organizmga ta’siri 2. Mineral moddalar miqdorlarining me’yoridan chetlanishining organizmga ta’siri 3. Vitaminlar miqdorlarining ratsionlarda me’yoridan kam yoki ko‘pligining sog‘liqqa ta’siri

Taomlar va mahsulotlar tarkibidagi oziqa moddalar mikdorlarining yetishmasligi va me’yoridan ortig‘ining organizmga ta’siri Maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda «Oziqa moddalar» tushunchasi taomlar va mahsulotlarning oqsillarini, uglevodlarini va yog‘larini o‘z ichiga oladi. Ushbu bandda ularning miqdorlarini taomlarda yetishmaganda yoki me’yoridan doimo ortiq bo‘lganda organizmga ko‘rsatadigan salbiy ta’sirlari o‘rganiladi. Bundan oldin ta’kidlab o‘tilganidek, taomlar va oziq-ovqat mahsulotlarining oziqa moddalaridan eng asosiysi oqsil hisoblanadi. Yana bir bor talabalar diqqatini tortish o‘rinliki, hayot oqsilsiz bo‘lmaydi. Shu boisdan ham iste’mol qilinadigan taomlarda oqsil miqdorining doimo yoki uzokroq muddat davomida yetishmasligi, meyoridan oshiq tushganga qaraganda, organizm uchun juda og‘ir kechadi. Taomlar tarkibida oqsillar miqdori surunkali yetishmaganda organizmni salbiy ta’sirlardan himoya qiladigan antitelalar sintez qilinmaydi. Natijada organizm turli yuqumli va boshqa kasalliklarga ta’sirchan bo‘lib qoladi. Bundan tashqari yallig‘lanish kasalliklari og‘ir kechadi va qon aylanish tezligi kamayadi. Shu sababli, organizmni kislorod bilan ta’minlash va moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan zararli moddalarni olib chiqib ketish intensivligi ham pasayib ketadi. Iste’mol qilinadigan taomlardagi oqsillar miqdorining me’yoridan doimo past bo‘lishi organizmni zaharlaydigan kadmiy elementining jigar va buyraklarda yig‘ilib qolishi uchun eng qulay sharoit yaratadi. Taomlarda oqsillarning organizm talabidan doimo juda ham ko‘p miqdorda yetishmasligi ruxiy turg‘unliklarga olib kelishi mumkin. Bu ayniqsa yosh bolalar uchun juda og‘ir kechadi, et hosil bo‘lish, me’yorida rivojlanish va boshqa jarayonlar keskin susayadi. Oqsillar yetishmasligi natijasida organizmda kelib chiqadigan kassalliklar kvashiorkor deb ataladi. Katta yoshdagi kishilar organizmida oqsillarning doimo yetishmasligi kuzatilganda, bundan oldin keltirilgan ma’lumotlardan tashqari, eski hujayralar o‘rniga yangisini sintez qilish uchun oqsillar yetishmaydi. Bunday hollarda hujayralarning parchalanish jarayoni sintez jarayonlaridan ustun keladi. Uning natijasida odam oriqlab ketadi, chunki xujayralarni sintez qilishda organizm oqsilni boshqa birorta modda, masalan, uglevodlar yoki yog‘lar bilan almashtira olmaydi.

Hozirgi vaktda dunyo mamlakatlari xalqlari hayotining farovonligini jon boshiga iste’mol qilinadigan oqsilning o‘rtacha miqdori orqali baholash qabul qilingan, chunki u taomlar tarkibida iste’mol qilinadigan eng asosiy oziqa modda hisoblanadi. Oqsillarni organizm uchun eng zarur modda deb, doimo me’yoridan oshiq iste’mol qilib borish ham yaramaydi, chunki ularning ortiqcha qismi odamga kuch ham, aql ham ko‘shmaydi. Lekin ortiqcha oqsillarning odam organizmi uchun bezarar emasligi olimlar tomonidan katta ishonchlilik darajalarda tasdiqlangan. Organizm oqsilning ortiqcha qismini, yog‘ga aylantirib, zaxira sifatida saqlaydi. Taomlar tarkibidagi uglevodlar va yog‘lar miqdorlari organizm talabi atrofida bo‘lsa ham ortiqcha oqsil odamning semirishiga va uning natijasida organizmda ortiqcha yukning paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Semizlik o‘z navbatida moddalar almashinuvida ishtirok etadigan organlar ishining buzilishiga, odamning o‘zini yomon his etishiga va boshqa noqulayliklarga olib keladi. Ortiqcha miqdorli oqsilning zararligini organizmda kechadigan moddalar almashinuvi jarayonlari natijalari bilan isbotlash mumkin. Masalan, oqsillar almashinuvida organizm uchun zararli bo‘lgan mochevina va siydik kislotalari hamda suvda erimaydigan azotning boshqa birikmalari hosil bo‘ladi. Shunday qilib, oqsillar organizmga qancha ko‘p tushsa, zararli moddalar ham shuncha ko‘p hosil bo‘ladi, ular eski xujayralar oqsillari parchalanganda ham paydo bo‘ladi. Ko‘p miqdorda hosil bo‘lgan mochevina, siydik kislotasi va uning tuzlarining suvda yomon erishligi sababli, bir kismi organizmda qolib ketadi. Qolgan qismi xujayralarda, to‘qimalarda, bo‘g‘inlarda va kemirchaklarda to‘planaveradi. Ularning miqdori ma’lum bir darajaga yetganda, ular yig‘ilgan, ayniqsa yallig‘langan, joylarda kuchli og‘riqlar paydo bo‘ladi. Ular oqsil almashinuvi buzilishining darakchisi hisoblanadi. Ma’lumki, moddalar, shu jumladan oqsillar, almashinuvida hosil bo‘lgan zararli moddalar buyrak orqali tashqariga chiqariladi. Ular ko‘p miqdorda hosil bo‘lganda, birinchidan, buyrak ularning hammasini chiqarib ulgurmaydi; ikkinchidan, katta konsentratsiyali zararli moddalar buyrakning nozik suzgichlariga (filtrlariga) salbiy ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi. Buyrakning shiddatli ishlashi natijasida uning kuchi kamayadi,

bu esa o‘z navbatida zaharli moddalarning organizmda yanada ko‘proq to‘planib qolishiga olib keladi. Xuddi buyrakdek, jigar ham shiddatli ishlaydi. Buyrak va jigarning shiddatli ishlashi oqsillarning organizmga nafaqat me’yoridan ko‘p tushganda, me’yoridan kam tushganda ham sodir bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda yuqorida ta’kidlangan zararli moddalarning miqdori oqsillar aminokislotalarining muvozanatlangan darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Aminokislotalarning muvozanatlangan darajasi qancha past bo‘lsa, ko‘rsatilgan zararli moddalar shuncha ko‘p hosil bo‘ladi. Boshqa almashinmaydigan aminokislotalarning miqdori qancha ko‘p bo‘lmasin, faqat minimal miqdordagi aminokislota foiziga nisbatan organizm tomonidan kerakli oqsillarni sintez qilish uchun ishlatiladi. Kerakli oqsillarni sintez qilishda ishtirok qilmagan almashinmaydigan va almashinadigan aminokislotalarning ortiqcha qismlarining amin guruhlari jigarda parchalanadi va yuqorida ta’kidlangan zararli moddalar hosil bo‘ladi. Bundan tashqari ular ortiqcha qismlarining amin guruhlarini parchalash va aminokislotalarning azotsiz qoldiqlaridan yog‘larni sintez qilish uchun ham jigar shiddatli ishlaydi. Hazm bo‘ladigan uglevodlarning me’yoridan kam bo‘lganidan ko‘ra, undan ortiq bo‘lishining zarari ko‘proqdir. Ilmiy ma’lumotlarga qaraganda hazm bo‘ladigan uglevodlarga, ayniqsa shakarlarga, boy taomlar organizmni darrov semirishga olib keladi, chunki uglevodlarning organizm talabidan ortiqcha qismi yog‘ shaklida organizmda to‘planib qolaveradi va uning salmog‘i borgan sari og‘irlashib boradi. Taomlar tarkibidagi oddiy shakarlar miqdorlarining organizm talabidan ortiqcha qismi uning tezda holdan toyishiga olib keladi. Sababi shundan iboratki, oddiy shakarlar deyarli yarim soat ichida qonga so‘rila boshlaydi va ularning qondagi konsentratsiyasi birdaniga oshib ketadi. Shakarlar konsentratsiyasini pasaytirish uchun organizm qonga me’yoridan ancha ko‘p miqdorda insulin ajratib chiqaradi. Ma’lumki, insulin shakarning to‘qimalar tomonidan o‘zlashtirilishini tezlashtiradi. Natijada qonda shakarlar konsentratsiyasi darrov pasaytiriladi. Oddiy shakarlarning taomlar va shirin ichimlmklar tarkibida organizmga doimo ko‘p miqdorda tushib turishi va ularga nisbatan insulinning me’yoridan ko‘p miqdorda ajralib chiqarilaverishi shu gormon manbai bo‘lgan oshqozonosti bezi va yaxlit organizm uchun

ham ma’lum bir iz qoldirmasdan o‘tmaydi. Ma’lumki, oshqozonosti bezi qancha shiddatli ishlasa, unga tabiatdan berilgan kuch shuncha tez sarflanadi va vaqti kelib, u jismoniy jihatdan charchaydi, insulin ajratib chiqarish kobiliyati pasayib ketadi. Bu esa o‘z navbatida qand kasalligiga va u bilan bog‘liq boshqa qator kasalliklarga olib kelishi mumkin. Yana shuni ta’kidlash kerakki, insulin ortiqcha shakarni qondan olib singdirgandan keyin uning o‘zi ma’lum bir vaqt ichida yuqori konsentratsiyada qonda saqlanib qoladi. Saqlanib qolgan insulin qonning o‘zining shakarini olib boshlaydi va shakarning qondagi konsentratsiyasi me’yoridan pasaya boshlaydi. Albatta, qon shakarining me’yoridan pasayib ketishi organizmga salbiy ta’sir qilmasdan qolmaydi. Yuqorida ko‘rsatilganlardan tashqari shakarni doimo ko‘p miqdorda iste’mol qilish tishlarni karies kasalligiga olib keladi. Nafaqat hazm bo‘ladigan uglevodlarning ortiqcha miqdori, hazm bo‘lmaydigan uglevodlarning ham me’yoridan ortiq qismi organizm faoliyatiga, birinchi navbatda taomlar hazm qilish organlarining ishiga, salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ularning salbiy ta’siri quyidagilardan iborat: birinchidan, oziqa tolalari oqsil, mineral moddalar va vitaminlar bilan birikmalar hosil qilish xususiyatiga ega. Agar ular taomlar tarkibida organizmga qancha ko‘p miqdorda tushsa, oqsillar, mineral moddalarni shuncha ko‘p miqdorda biriktirib oladi. Bu esa o‘z navbatda ularning hazm bo‘lish darajasini pasaytirishga olib keladi. Misol uchun, ilmiy adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda oziqa tolalarining taomlar tarkibida me’yoridan ortiq bo‘lishi mineral moddalarning o‘zlashtirilishini 10-15 % gacha pasaytiradi; ikkinchidan, katta miqdordagi oziqa tolalari taomlar hazm qilish organlarining nozik devorlariga tez-tez tegib, ularning qisqarish tezligini oshiradi; natijada taomlar hazm qilish organlari (ichaklar) bo‘yicha taomlar qoldig‘i harakati tezlashadi. Bunday vaqtda ham iste’mol qilingan taomlarning tarkibiy qismlari organizm tomonidan to‘liq o‘zlashtirilmaydi. Agar oziqa tolalari organizmga me’yoridan o‘ta ko‘p miqdorda tushsa, ich ketish, oshqozon va ichaklarda og‘riq paydo bo‘lish hollari kuzatiladi. Uglevodlarning nafaqat me’yoridan ortiqcha qismining, taomlar tarkibida ularning doimo me’yoridan kam miqdorda tushishlarining ham organizmga zarari bor. Ma’lumki, nerv xujayralari va eritrotsitlarning normal faoliyati uchun glyukoza kerak bo‘ladi. Agar

uglevodlar hisobidan olinadigan glyukoza taomlar tarkibida yetishmasa, organizm uni oqsillarning glikogen aminokislotasidan sintez qiladi. Bu degani, oqsillar to‘g‘ridan-to‘g‘ri, ya’ni maqsadli ishlatilmasdan, uglevodlar olish uchun ishlatiladi. Yana shuni esda tutish kerakki, taomlarda uglevodlar va yog‘lar miqdorlari me’yorlarigacha yetishmaganda oqsil organizm tomonidan energiya manbai sifatida ishlatiladi. Ta’kidlanganlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, uglevodlarning yetishmasligi, birinchidan, nerv sistemasining buzilishiga, ikkinchidan esa, oqsillarning maqsadsiz ishlatilishiga olib keladi. Istemol qilinadigan taomlar tarkibida oziqa tolalarining ham uzoq muddat davomida yetishmasligi yoki umuman bo‘lmasligi organizmda turli xil, shu jumladan og‘ir kechadigan, kasalliklarning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Olimlar ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalariga asoslanib, ich qotish, nafas qisish, siyishning yomonlashishi, gemorroy (bavosil), yo‘g‘on ichak raki va intoksikatsiya kasalliklarini iste’mol qilinadigan taomlarda oziqa tolalarining doimo me’yoridan kam tushishi yoki ularning bo‘lmasligi bilan bog‘lamoqdalar. Ko‘rsatilgan kasalliklar aksariyatining kelib chiqish sababi bitta, chunki taomda uzoq muddatlar davomida oziqa tolalari yetishmaganda yoki bo‘lmaganda taom qoldiqlarining hazm qilish organlari bo‘yicha pastga qarab harakat qilish tezligi susayib ketadi va yo‘g‘on ichakka yetganda umuman to‘xtashi mumkin. Bunday vaqtlarda najas (tezak) organizmdan chiqib ketish o‘rniga yo‘g‘on ichakda yig‘ilib qolaveradi. Natijada unda toksinlar ajratib chiqaradigan va gaz hosil qiladigan mikroorganizmlar ko‘payib boradi. Hosil bo‘lgan toksinlar qonga singilishi va uning natijasida organizmni zaharlashi mumkin. Gazlarning hosil bo‘lishi, bundan oldin ta’kidlanganidek, qator noqulayliklarga olib keladi. Bunday hollarda yo‘g‘on ichakning pastki tomonida kuchli og‘riqlar paydo bo‘lishi, odam o‘zini og‘ir sezib qolishi, doimo boshining og‘rib turishi, kayfiyatining yomonlashuvi va ish qobiliyatining pasayib ketishi mumkin. Bundan tashqari, og‘izda achchiq ta’m va tilning ustida sariq rangli parda paydo bo‘ladi, qon bosimlari oshadi. Yog‘larning iste’mol qilinadigan taomlarda me’yoridan doimo ko‘p yoki kam bo‘lishining ham organizmga zarari katta. Birinchidan, yog‘larning organizmga doimo ko‘p tushishi uning semirishiga va semirish bilan bog‘liq boshqa kasalliklarga olib keladi. Ikinchidan, jigarning yog‘ bosib ketishiga va surunkali xoletsistitning kuchayishiga sabab

bo‘ladi. Adabiyotlardagi mavjud ma’lumotlarga qaraganda MDH davlatlari aholisining deyarli 27% jigar gepotozi bilan kasallangan. Hayvonot yog‘larining me’yoridan ortiq miqdorlari nafaqat taomlar hazm qilish organlarida, yurak-qon tomirlari sistemasi va organizmning boshqa organlarida kasalliklarning yuzaga kelishiga olib keladi. Yog‘ni me’yoridan ortiq iste’mol qiladigan mamlakatlarda oshqozon, yo‘g‘on ichak, o‘pka, sut bezlari va boshqa organlarining rak va yurakning ishemiya kassalliklari tez-tez uchrab turadi. Amerika olimlari Vinder va Deddi o‘zlarining hamkorlari bilan birga shimoliy Amerika mahalliy xalqining va yaponiyalik muxojirlarning ko‘p o‘lish sabablari ularning ratsionlarida hayvonot yog‘larining va mol go‘shtining (undagi yog‘ miqdori o‘rtacha 16%) juda ko‘pligi bilan bog‘liqligini tasdiqlashdi. Ularning fikrlaricha hayvonot yog‘lari ta’sirida o‘t kislotalari intensiv ravishda hosil bo‘ladi. O‘t kislotalari va xolesterin metobolitlari organizmning ko‘p organlarida, birinchi navbatda yo‘g‘on ichakda, yomon hodisalarning sodir bo‘lishiga olib keladi. Hayvonot yog‘larini doimo me’yoridan ortiq miqdorda iste’mol qilib kelish qonda yog‘ konsentratsiyasining va u bilan bog‘liq xolesterin miqdorining oshib ketishiga sabab bo‘ladi. Xuddi shuningdek, A. Kiss o‘zining hamkorlari bilan Yevropa, Afrika, Shimoliy va Janubiy Amerika xalqlarining 15 guruhi ustida olib borgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari bo‘yicha atreskleroz kasssalligining sababi hayvonot yog‘larini ko‘p iste’mol qilish bilan bog‘liq degan xulosaga kelishdi. Fransiya tibbiyot olimlarining ma’lumotlariga ko‘ra yog‘larni, ayniqsa hayvonot yog‘larini, doimo me’yoridan ortiqcha miqdorda iste’mol qilish 20-59 yoshdagi erkaklar o‘rtasida keng tarqalgan gipertoniya kasalligining asosiy sababi hisoblanadi. Buni tasdiqlaydigan ilmiy dalillar Amerika qo‘shma shtatlarida, Italiya, Yaponiya va sobiq ittifoq olimlari tomonidan ham olingan edi. O‘simlik moylari ham, agar ular iste’mol qilishdan oldin bir necha marta yuqori haroratlarda qizdirilgan bo‘lsa, organizm uchun xavfli hisoblanadi. Misol uchun, olimlarning ma’lumotlariga ko‘ra, Moskva shahridagi umumiy ovqatlanish korxonalarining birida bir necha marta mahsulotlar qovurib olingan o‘simlik moylari

namunalari bilan hayvonlar bir necha oygina davomida ovqatlantirilganda ham ularning ovqat hazm qilish organlarida (ichagida) yomon shishlar paydo bo‘lgan. Yog‘larning me’yoridan ortiq miqdoriga, ayniqsa bir necha marta qizdirilgan yoglarga, yoshlar organizmi o‘ta ta’sirchan bo‘ladi. Umumiy ovqatlanish korxonalarida va oila sharoitida oqilona ovqatlanishni tashkil qilishda hamda taomlar retsepturalarini va texnologiyalarini ishlab chiqishda mahsulotlar tarkibiy qismlarining yuqorida ko‘rsatilgan salbiy ta’sirlarini va ularning bartaraf qilish yo‘llarini hisobga olish zarur. Mineral moddalar miqdorlarining me’yoridan chetlanishining organizmga ta’siri Bugungi kunda aksariyat elementlarning organizmdagi roli o‘rganilgan, qolganlarining organizmga biokimiyoviy va fiziologik ta’siri ustida ishlar olib borilmoqda. Mikro- va makroelementlar o‘zlarining biokimyoviy va fiziologik rollarini faqat ma’lum bir miqdorlarda namoyon qiladi. Ularning ba’zilari organizmga katta miqdorlarda tushganda uni zaharlash qobiliyatiga ega. Masalan, margumush katta miqdorda organizmga zaharli ta’sir ko‘rsatsa, kam miqdorlarda esa qon hosil qilish jarayonlarini tezlashtiradi. Bunday kimyoviy elementlar uchun oziq-ovqat mahsulotlarida maksimal ijozat beriladigan miqdori (MIM) belgilanadi va nazorat qilinadi. FAO/VOZ qo‘shma komissiyasining qaroriga ko‘ra xalqaro savdo-sotiq ishlarini amalga oshirishda oziq-ovqat mahsulotlarida quyidagi elementlar miqdorlari nazorat ostiga olinish kerak: kadmiy, margumush, mis, rux, simob, stronsiy, temir va qo‘rg‘oshin. MDH mamlakatlari o‘rtasidagi savdo - sotiq ishlarida ham oziq-ovqat mahsulotlarida ba’zi bir elementlarning maksimal miqdorlari nazorat qilinadi. Ba’zi bir elementlarning MIM gacha bo‘lgan me’yoridan ortiqcha yoki kam qismlari organizmga zaharli ta’sir ko‘rsatishmasada, lekin turli salbiy ta’sirlar ko‘rsatadi. Ushbu bandda ba’zi bir elementlarning organizmga keltirishi mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirlari ko‘rib chiqiladi. Natriy. Bu element faqat oziq-ovqat mahsulotlarining tabiiy tarkibiy qismi bo‘libgina qolmasdan, dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida osh tuzi sifatida taomlarga qo‘shiladi.

Shu boisdan ham uning qo‘shiladigan miqdori, organizm talabiga bog‘liq bo‘ladi. Lekin uning talabi haqiqiy me’yoridan kam yoki ko‘p bo‘lib shakllangan bo‘lishi mumkin. Agar natriy elementi osh tuzi sifatida organizmga talabdan oshiqroq miqdorda tushganda, uning oqibatlari organizm uchun asosan salbiy bo‘ladi. Uning ortiqcha miqdorining birinchi salbiy ta’siri o‘zining konsentratsiyasini pasaytirish uchun suv talab qilishdan iborat. Lekin suv qo‘shilganda uning oshqozondagi konsentratsiyasi pasaygani bilan umumiy miqdori kamaymaydi va ko‘pligicha saqlanib qoladi. Ortiqcha natriy taomlar hazm qilish sistemasida qonga singiladi. Ma’lumki, buyrak qonni zararli moddalardan, shu jumladan ortiqcha osh tuzidan tozalaydi. Faraz qilaylikki, osh tuzi uzoq muddat davomida har kuni organizmga me’yoridan ortiq tushaversa, undan qonni tozalash maqsadida buyrak ham har kuni shiddatli ishlayveradi. Shuni esda tutish lozimki, organizmdagi bironta organning, shu jumladan buyrakning, tabiiy kuchi cheksiz emas. Vaqtning o‘tishi bilan buyrakning ham tabiiy kuchi pasayib ketishi yoki u kasal bo‘lib qolishi mumkin. Bunday holatlarda buyrak qonni ortiqcha tuzdan tozalay olmaydi yoki umuman tozalamaydi, qondagi tuzning konsentratsiyasi ko‘pligicha qolaveradi yoki umuman o‘zgarmaydi. Bunday hollarda natriy elementining o‘ziga suvni tortib olish qobiliyati katta bo‘lganligi sababli, qonning hajmi oshib ketadi. Bu esa o‘z navbatida katta hajmdagi qonni yuritish uchun yurakdan shiddatli ishlashni talab qiladi. Agar osh tuzi doimo ko‘p miqdorda organizmga tushaverganda shiddatli ishlashi natijasida yurak ham charchaydi. Yurakning charchashi so‘zsiz boshqa kasalliklarga ham olib kelishi hammaga ma’lum. Ma’lumki, qon bilan birga ortiqcha osh tuzi organizmning barcha organlari to‘qimalarigacha yetib boradi va u bug‘inlarda o‘tirib qolib, kuchli og‘riqlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday vaqtda organizm tuzning konsentratsiyasini pasaytirish uchun tuz yig‘ilgan joyda suvni to‘playdi. Suv to‘plangan joy shishadi. Adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda yaponiyaliklar va amerikaliklarning aksariyati osh tuzini juda ko‘p iste’mol qilishadi. Amerikaliklar osh tuzini kerakli miqdordan bir necha marta ko‘p, yaponiyaliklar esa yevropaliklarga qaraganda deyarli to‘rt marta ortiq iste’mol qilishadi. Shu sababli bo‘lsa kerak, ilmiy ma’lumotlarda yaponiyaliklar orasida gipertoniya bilan kasallangan kishilarning soni ko‘pligi ta’kidlanadi. O‘zbekistonda

ham osh tuzini me’yoridan ortiq iste’mol qiladiganlar soni kam emas. Buni qator kishilarning tuzda konservalangan mahsulotlarni ko‘p miqdorda va qora non, ko‘kat va ko‘k sabzavotlarni tuz bilan iste’mol qilishlarida kuzatish mumkin. Uzoq muddatlar davomida osh tuzi sifatida natriy elementi me’yoridan kam iste’mol qilib kelinsa, tuqima xujayralari suvni yo‘qotishlari natijasida teri ham suvsizlanadi, to‘qimalar o‘zlarining egiluvchanlik qobiliyatini pasaytirib yuboradi. Kaliy. Ilmiy adabiyotlarda kaliy elementining me’yoridan past bo‘lganda organizmga salbiy ta’siri to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Shu sababli ham kaliyning yetishmasligi organizmga salbiy ta’sir qiladi deb talqin qilinadi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, taomlar tayyorlash uchun ishlatiladigan mahsulotlardagi kaliy elementining miqdori organizmning unga bo‘lgan talabini to‘liq qondiradi. Kaliy elementining yetishmasligi organizmning ozib ketish, surunkali qayt qilish, surunkali ich ketish davrlarida va buyrakning kasallik davrida kuzatilishi mumkin. Boshqa vaqtlarda oqilona ovqatlanganda kaliyning yetishmasligi kuzatilmaydi. Iste’mol qilingan ratsionlarda natriy elementi organizm talablari darajasiga yaqin bo‘lsa ham kaliy elementi yetishmaganda qondagi suv miqdori ko‘payadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, suv hisobidan qon hajmining ko‘payishi yurak-qon tomirlari sistemasi faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Kalsiy. U taomlar tarkibida organizmga me’yoridan ko‘p tushganda ham unga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki uning me’yoridan ortiq qismining hazm bo‘lishi o‘z-o‘zidan to‘xtaydi. Shuning uchun ham ushbu elementning me’yoridan past bo‘lishi organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatadi: yosh organizmda suyak qotish jarayonlari sekinlashadi, katta kishilarning esa aqliy va jismoniy ishlarga bo‘lgan qobiliyati pasayadi. Kalsiy elementining ratsion tarkibida me’yorida bo‘lishiga qaramasdan, ba’zi bir vaqtlarda uning organizmda yetishmasligi kuzatilishi mumkin. Uning asosiy sabablaridan biri - taomlar tarkibida deminerallashtiradigan omillarning ko‘payishi. Bunday omillarga kletchatka, gemitsellyuloza, pektin moddalari, fitin va oksalat kislotasi kiradi. Ular mineral elementlar bilan reaksiyaga kirishib, suvda erimaydigan moddalar hosil qilishadi. Taomlar tarkibida deminerallashtiradigan moddalar miqdori qancha qo‘p bo‘lsa, ular mineral

elementlar bilan shuncha ko‘p reaksiyaga kirishadi va organizm tomonidan kalsiyning hazm qilish darajasini pasaytiradi. Kletchatka, gemitsellyuloza va pektin moddalari bilan meva va sabzavotlarning barchasi boy. Oksalat kislotasi shovul, shpinat, osh lavlagisi va rovochlarda ko‘p bo‘lsa, fitin esa dukkakli o‘simliklar donlarida, kepakli unda va makkajo‘xorida ko‘p bo‘ladi. Ratsionda magniy elementining me’yoridan oshiq bo‘lishi ham kalsiy elementining hazm bo‘lish darajasini pasaytiradi. Fosfor. Ratsionlar tarkibidagi fosforning organizm tomonidan ko‘p hazm qilinishi kuzatilmaydi. Lekin bunday hodisa ro‘y berganda organizmda kalsiy elementining hazm bo‘lishi va D vitaminning hosil bo‘lish tezligi pasayib ketadi, qalqonsimon bezining faoliyati buziladi. Ovqatlanish oqilona tashkil qilinganda ham fosforning organizm talabidan kam o‘zlashtirilishi kuzatiladi. Lekin u faqat oshqozon medasi shirasining kislotalilik darajasini pasaytirish maqsadida alyuminiy gidrooksidini qabul qiladigan katta kishilar va ona sutini emmaydigan bolalar organizmida yetishmasligi mumkin. Magniy. Uning organizmda yetishmasligi miakordo infarkti bo‘lishining xavfini oshiradi, nerv sistemasining yomonlashishiga, yurak urishining tezlashishiga va uning natijasida ishemiya kasalligining kelib chiqishiga olib kelishi mumkin. Magniy taomlarda surunkali ravishda me’yorigacha yetishmaganda tomir devorlarida ularga mustahkamlik beradigan elastin miqdorining kamayib ketishiga va hatto uning oqibatida o‘limga ham olib kelishi mumkin. Taomlarda uglevodlar miqdori doimo ko‘p bo‘lganda ham elastin miqdori qon tomirlari devorlarida kamayib ketishi mumkin. Bugungi kungacha organizmga mikroelementlardan 65 tasining ta’siri o‘rganilgan. Ulardan eng asosiysi yod hisoblanadi. Yod. Uning yetishmasligining ham, me’yoridan ortiqcha qismining ham organizm uchun zarari katta. Uzoq muddatlar davomida organizmda yodning yetishmasligi organizmning rivojlanmasligiga va odamning badbashara bo‘lib qolishiga olib keladi. Katta yoshdagi organizmda moddalar (yog‘lar, suv) almashinuvi buziladi, unda yog‘ va suv to‘planib qolib, vazni oshadi. Bundan tashqari ularning aqliy va jismoniy ish qobiliyati pasayib ketadi, ruhi buziladi hamda ularda skleroz kasalligi erta boshlanadi. Yod

yetishmasligining eng birinchi alomatlari shundan iboratki, darrov qalqon bezi shishadi. Yosh bolalarda yod yetishmaganda ular aqliy va jismoniy rivojlanmaydilar. Yodning yetishmasligi uning tuproqdagi suvda eriydigan miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham ba’zi bir tog‘li regionlarda uning yetishmasligi kuzatilishi mumkin. Bugungi kunda O‘zbekistonda yod bilan aholini ta’minlash muammosi respublika xududlarida joylashgan konlardan, birinchi navbatta Surxondaryo viloyatidagi «Xo‘jaikon» tuz konida qazib olinayotgan tuzlarni yodlash orqali hal qilinmoqda. Yodning me’yoridan ko‘p miqdori ham organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatadi: odam juda badjahl, yuragi tez uradigan bo‘lib va moddalar almashinuvi tezlashib ketadi. Moddalar almashinuvining tezlashishi organizmning ozib ketishiga sababchi bo‘ladi. Rux. Bundan oldin ta’kidlanganidek, rux elementi katta miqdorlarda organizmni zaharlash qobiliyatiga ega. Uning miqdori ratsionlarda yetishmaganda ham organizmga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Birinchidan, ribonuklein kislotalarining, oqsillar va insulinning organizmda sintez bo‘lish jarayonlarining tezligini pasaytirib yuboradi; ikkinchidan, yosh bolalarning jismoniy rivojlanishi to‘xtashiga hamda o‘spirin va qizlarning balog‘atga yetish davrining chuzilib ketishiga olib kelishi mumkin. Ruxning organizmga salbiy ta’siri faqat shu bilan chegaralanib qolmaydi, chunki u 80 ga yaqin fermentlarning tarkibiga kiradi. Vitaminlar miqdorlarining ratsionlarda me’yoridan kam yoki ko‘pligining sog‘liqqa ta’siri Vitaminlar to‘g‘risidagi maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, birinchidan, vitaminlar me’yoridan ortiq qismining organizmga ta’siri to‘g‘risida ma’lumotlar juda ham kam; ikkinchidan, mavjud materiallarning barchasi ular miqdorining me’yoridan past bo‘lganda organizmga salbiy ta’siriga bog‘ishlangan. Shu boisdan ushbu bandda faqat adabiyotlardagi mavjud materiallar umumlashtirilgan. Doimo iste’mol qilib kelingan ratsionlarda bitta yoki bir necha vitaminlar yetishmay kelganligi yoki umuman bo‘lmaganligi gipo-va avitaminoz kasalliklariga olib kelishi mumkin. Gipovitaminoz kasalligi taomlar tarkibida bir yoki bir nechta vitaminlarning uzoq muddat davomida surunkali ravishda kam miqdorda tushishi,

avitaminoz kasalligi esa ratsionlarda vitaminlarning umuman bo‘lmasligi natijasida kelib chiqadi. Ushbu kasalliklar vitaminlar ishtiroqida sodir bo‘ladigan biokimyoviy jarayonlarning buzilishi yoki umuman sustlashib ketishi natijasidir. Bugungi kunda vitaminlarning iste’mol qilinadigan taomlarda yetishmasligi natijasida kelib chiqadigan kasalliklar to‘liq bartaraf qilingan. Lekin oxirgi yillarda oqilona ovqatlanish bo‘yicha targ‘ibot ishlarining va ovqatlanish bo‘yicha ommabop kitoblarning respublikada juda ham kam chop etilishi natijasida ovqatlanishga bo‘lgan e’tibor ancha pasayib ketdi. Shu sababli ham respublikamizning ba’zi bir viloyat va mintaqalarida gipovitaminoz alomatlari paydo bo‘lishi mumkin. Gipovitaminoz kelib chiqishining asosiy sababi- taomlar tayyorlash uchun ishlatiladigan maxsulotlarni tanlashda ularning vitamindorligiga ahamiyat bermaslik, issiqlik ta’sirida notug‘ri ishlov berish, xom ashyo va tayyor mahsulotlarni saqlash rejimlariga rioya qilmaslik va shunga o‘xshagan boshqa noto‘g‘ri harakatlar hisoblanadi. Vitaminlarning yetishmasligi qishning bahor fasliga o‘tish davrida ham kuzatilishi mumkin, chunki bu davrda ho‘l meva va sabzavotlarni iste’mol qilish o‘ta chegaralangan bo‘ladi, ho‘l mevalar saqlanganda ulardagi vitaminlar miqdori bahorgacha minimal miqdorlarda saqlanib qoladi. Shu boisdan ham gipovitaminozning oldini olishga qaratilgan tadbirlardan eng asosiysi aholining va oila azolarining ovqatlanishini oqilona tashkil qilishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasining issiq iqlim sharoitida, ayniqsa yoz paytlarida, vitaminlarga boy taomlarni iste’mol qilishga qaramasdan suvda eriydigan vitaminlar (S, R, RR va vitamin V guruhlari) odam tanasidan ter bilan birga chiqib ketadi. Badandan qancha ko‘p ter chiqsa, u bilan birga suvda eriydigan vitaminlar shuncha ko‘p yo‘qoladi. Iste’mol qilinadigan ratsionlarda uzoq muddat davomida qaysi vitamin yetishmagan bo‘lsa, odam organizmida xuddi shu vitaminga xos ko‘zga ko‘rinadigan alomatlar paydo bo‘ladi (jadval). jadval Vitaminlar yetishmaganligining klinik alomatlari

Vitaminlar Alomatlari Vitamin S Tish milklari qonaydi, rangi uchadi, terining suvi qochadi, organizm kuchsizlanadi. Vitamin V1 Ruhiy va jismoniy tez charchaydi, ishtahasi yo‘qoladi, ichi qotadi, oyoqda og‘riqlar seziladi, nafas olish qiyinlashadi. Vitamin V2 Lablar quriydi va ko‘karadi, og‘iz lunjlarida yoriqlar paydo bo‘ladi, lovullagan quriq til, konyunktivit paydo bo‘ladi, ko‘z qovoqlari shishadi. Vitamin RR Odam badjahl bo‘lib qoladi, o‘yqu qochadi, kayfiyati tushadi, harakati sekinlashadi, ich ketadi (shilimshiqsiz va qonsiz); to‘qimalari og‘riydi; lablari oqaradi va quriydi; tili yorilgan va shishgan bo‘ladi; terisi pust tashlaydi, pigmentatsiyalanadi. Vitamin V6 Yosh bolalarning o‘sishi tuxtaydi, ichi buziladi, tez hayajonlanish paydo bo‘ladi, kam qonli bo‘lib qoladi, tomirlar tortiladi. Katta yoshdagi odamlarning ishtahasi yo‘qoladi, qayt qiladi, xotirjamsizlanib qoladi, dermatit va konyunktivit kasalliklari paydo bo‘ladi. Vitamin A Terisining rangi uchadi va suvi qochadi, terisi yiringlaydigan kasalliklar bilan kasallanadi, sochlari quruq va rangsiz bo‘ladi, tirnoqlari sinuvchan va tirnalib qoladi; konyunktivit, blefariy, yorug‘liqdan qo‘rqish, shapko‘r kasalliklari paydo bo‘ladi; yuqumli kasalliklarga ta’sirchan bo‘lib qoladi. Vitamin D Bolalar o‘ta badjahl, xavotrli bo‘lib qoladi, umumiy charchash, terlanuvchanlik paydo bo‘lib, tishlari kechikib rivojlanadi, nafas olish yo‘llari tez-tez kasallanib turadi. Katta yoshdagilarda lanjlik, charchash, to‘qimalarida uzoq og‘riq paydo bo‘ladi, tishlari ushala boshlaydi. Ba’zi bir vitaminlarning me’yorlaridan ortiqcha miqdori ham odam organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Adabiyotlarda faqat vitamin S, V va A larga nisbatan bu to‘g‘rida ma’lumotlar mavjud. Masalan, vitamin S me’yoridan o‘ta oshiq miqdorda (1-5 g.) organizmga tushganda umuman uyquni qochirib yuboradi, og‘riqlarni keltirib chiqaradi va kapillyarlarning yorilib ketish xavfini oshiradi. Ma’lumki, organizmda

vitamin S parchalanganda undan oksalat kislotasi hosil bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida tuz hosil bo‘lish va buyrakda yig‘ilib qolish xavfini oshiradi. Vitamin V1 ham me’yoridan ortiqcha bo‘lganda ba’zi bir kishilarning (6%) organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Uning ta’sirida allergiya paydo bo‘ladi, ayniqsa uning eritmasi bilan ukol qilinganda. A vitaminni ham me’yoridan ortiq iste’mol qilmaslik kerak, chunki uning ortiqcha miqdori, ayniqsa yosh bolalar organizmiga, o‘ta salbiy ta’sir ko‘rsatadi: qayt qilish, terisida nuqtasimon qon quyilish va tana haroratining ko‘tarilib ketishi kuzatiladi. Uta katta miqdordagi vitamin A hatto o‘limga ham olib kelishi mumkin. Bu to‘g‘rida aniq ma’lumotlar mavjud. Vitamin D ham, xuddi A vitamindek, yosh bolalar organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Uning ham preparatlarini faqat tibbiyot xodimlarining tavsiyasi asosida iste’mol qilish shart.

Adabiyotlar: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

O'xshashlar

Taomlar oziqa moddalarining organizm uchun ahamiyati

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati

Oqilona ovqatlanish oziqa va biologik aktiv moddalarga bo`lgan talab

Oqilona ovqatlanishda taomlar tarkibiy qismlarini optimallashtirish

Vitaminlar, mineral moddalar va suvning odam organizmi uchun ahamiyati