Ovqatlanish fiziologiyasi asosiy energetik va plastik oziq moddalar - Oziq-ovqat texnologiyasi - Referatlar

Ovqatlanish fiziologiyasi asosiy energetik va plastik oziq moddalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.5771484375 KB

Ko'chirib olish

Ovqatlanish fiziologiyasi asosiy energetic va plastic oziq moddalar Reja: 1. Oqsillar 2. Yog’lar 3. Uglevodlar

Bu qismda asosiy (oqsillar, uglevodlar va yog‘lar) va qo‘shimcha (vitaminlar, ma’danli moddalar va bosq.) ozuqa moddalari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari, inson organizmida tutgan o‘rni, manba'lari, ularga bo‘lgan talab va ehtiyojlar haqida zamonaviy ma'lumotlar keltirilgan. Hozirgi paytda yer yuzidagi aholining 1 mlrd.dan ko’prog’i to’yib ovqatlanmayotgan yoki och qolayotgan bo’lsa, taxminan yana shuncha kerakligidan ko’p miqdorda ovqatlanish sababli aziyat chekmoqda. Bu noxush holatning oldini olishda eng muhim tadbir aholi orasida ratsional, ya’ni to’g’ri yoki oqilona ovqatlanishni joriy qilish kerak. Ratsional ovqatlanishga o’tishda esa qator omillarga, jumladan ob-havo sharoitiga, insonlarning yoshi, jinsi bajaradigan mehnati xususiyatlariga tegishli e’tibor berish lozim. Shuning uchun ushbu qismda keltirilgan ma’umotlar (turli oziq-ovqat mahsulotlarini qabul qilishga nisbatan) aytib o’tilgan omillarni hisobga olingan holda berilgan. Yana shu narsa muhimki aholi turli guruhlarining ovqatlanish me’yorlari tamoman o’zgarmas miqdor bo’lmasdan u turli ob’yektiv omillar ta’sirida (masalan ekologik omillar) o’zgarib turadi. Biz kishilar uchun ovqatlanish me’yorlarini aniqlashda nafaqat sobiq ittifoq davrida qilingan me’yor jadvallaridan (1982 va 1992 yillar) yana O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqilib joriy qilingan ma’lumotlardan ham foydalandik. Asosiy energetic va plastic, yani qurilish vazifasini o’tuvchi moddalarga oqsillar, yoglar va uglevodlar kiradi. Oqsillar Oqsillar azotli, yuqori molekulali polimerlar bo‘lib, aminokislotalardan tuzilgan. Ular ik kita katta guruhga bo‘linadi, ya'ni proteidlar (murakkab oqsillar) va proteinlar (oddiy oqsillar). Tana vaznining 20%, hujayra quruq vaznining esa 50% ini oqsillar tashkil qiladi. Oqsillarning vujuddagi vazifasi xilma-xil bo’lib, ular hujayra tarkibining asosini tashkil qiladi, ya'ni hujayra va to’qimaning hosil bo’lishida qatnashadi, mushaklar qisqarishida ishtirok qiladi, fermentlar, gormonlarning asosini tashkil qiladi. Proteinlar vujudda himoya vazifasini ham

bajaradi. Oqsillar toksinlarni zararsinlantirib vujuddan chiqarib yuboradi. Qon ivishi, qon orqali kislorod, karbonat angidrid, oziq moddalarning tashilishi ham oqsillar ishtirokida sodir bo’ladi. Oqsillar boshqa oziq moddalarga o’xshab (yog’ va uglevodlarga o’xshash) vujudda zahira holatda saqlanmaydi, shuning uchun u ovqat bilan peshma-pesh doimiy holda qabul qilib turilishi kerak. Oqsillarga bo’lgan talabni o’rganish uchun tanada oqsil muvozanati, ya'ni kecha-kunduz davomida oziq moddalari bilan qabul qilingan proteinlar va shu vaqt ichida ularning parchalanishidan hosil bo’lgan moddalar nisbati solishtiriladi. Oqsil muvozanati haqida xulosa azot muvozanatini o’lchash bilan chiqariladi. Agar ovqat tarkibida to’la qiymatli oqsil yetarli bo’lsa, tanaga kirgan hamda chiqarib yuboriladigan azot miqdori bir-biriga teng bo’lib, bu azot muvozanati (balansi) deyiladi. Yosh, o’suvchi vujudda anabolik jarayonlar ustun bo’lib, mushaklarda oqsil vazni ko’payadi, gormonlar, fermentlar hosil bo’ladi. Shu bois bolalarda musbat azot muvozanati, ya'ni ovqat bilan tanaga kirgan azot miqdori chiqarib yuboriladiganidan ko’p bo’ladi. Keksalarda va oqsili kam hamda to’la qiymatsiz oqsilli ovqat iste'mol qilinganida buning teskarisi, ya'ni manfiy azot muvozanati kuzatiladi. Bunda ovqat bilan kiradigan azot miqdori chiqarib yuboriladiganidan kam bo’ladi. Manfiy azot muvozanati vitaminlar, ayrim aminokislotalar va mineral moddalar me'yoridan kam yoki butunlay iste'mol qilinmasa, oshqozon-ichaklardagi so’rilish jarayonlari buzilsa ham sodir bo’ladi. Oqsillarning biologik qiymati uning tarkibidagi almashinmaydigan aminokislotalari, ularning almashtirib bo’ladiganlariga nisbati hamda me'da-ichak yo’lida qanday hazm bo‘lishi bilan belgilanadi. Almashinmaydigan aminokislotalarga lizin, triptofan, valin, leytsin, metionin, fenilalanin, izoleytsin va treoninlar kiradi. Keyingi yillarda bu qatorga yana gistidin va arginin ham kiritildi. Almashtirib bo’ladigan aminokislotalarning (alanin, serin, asparagin kislotasi, glutamin kislota, lizin, prolin, glutamin, sistein) kundalik ratsionida yetarli miqdorda bo’lishi muhim bo’lib, bu hol almashinmaydiganlarini tejab sarflashga olib keladi.

Har ikkala guruh aminokislotalarining bir-biriga nisbati ona suti va tuxum tarkibida eng ma'qul darajada bo’ladi. Kattalarda almashinmaydigan aminokislotalarga talab bir kecha-kunduzda triptofan–1, leytsin–4-6, izoleytsin–3- 4, valin–3-4, treonin–2-3, lizin–3-5, metionin–2-4, fenilalanin–2-4, gistidin–1; 5- 2,0, arginin 6 g ga teng bo’lib, homiladorlik, sut emish va sport bilan shug’ullanish bu miqdorlarning bir muncha ko’payishiga olib keladi. Oqsillarning tarkibida almashinmaydigan aminokislotalarning barchasi yoki ko’pchiligi bo’lsa, ular to’la qiymatli oqsillar, faqat almashtirib bo’ladigan va ayrim almashinmaydigan aminokislotalardan tarkib topgan bo’lsa, to’la qiymatsiz oqsillar deyiladi. Biologik to’la qiymatli oqsillar go’sht, tuxum, jigar, sut, sut mahsulotlari, baliq va 1-toifali ichak-chavoq aralashmasida uchraydi. O’simlik oqsillari odam vujudiga asosan non bilan kiradi (7%), yana dukkaklilarda ham oqsil anchagina (24%). Odam vujudi tomonidan hayvon oqsilining esa 83-85% qismi o’zlashtiriladi. Oqsillarning o’zlashtirlishiga taomlarning tayyorlanish jarayoni ham ta'sir qiladi. Mahsulotlarning pishirilishi, sirka kislotasining past zichlikdagi eritmasi bilan aralashtirilishi ularning tarkibidagi oqsillarga tegishli fermentlarning ta'sir etish imkoniyatlarini kengaytiradi, natijada ular yaxshi o’zlashtiriladi. Agar ovqat pishirilganidan keyin yuqori haroratda uzoq vaqt ushlab turilsa uning tarkibidagi oqsillar zichlashib, fermentlar ta'sirida parchalanishi yomonlashadi, qiyin hazm bo’ladi. Shuning uchun qaynatilgan go’shtdan uning yuqori haroratda qovurilgani qiyin o‘zlashtiriladi. Qovurib pishirilgan go‘shtning qiyin hazm bo‘lishi ko‘pchilikka ma'lum, bunday taomning yetarli darajada o‘zlashtirilishi uchun shuncha miqdordagi qaynatilib pishirilgan go‘shtga sarflanadigan fermentdan ko‘proq va faolroq ferment kerak bo‘ladi. Fermentning o‘zi ham oqsildan iborat, uning ishlab chiqarilishi vujuddan tegishli quvvat va aminokislotalar sarflanishini talab qiladi. Shu bois me'da-ichaklari nosog‘lom kishilar uchun qovurilgan go‘shtli ovqat tavsiya qilinmaydi, ularda ko‘pincha hazm shiralari tegishli faollikdagi proteolitik fermentlarga ega bo‘lmaydi.

3 -jadval Ayrim o‘simlik donlaridagi oqsillarning miqdori Mahsulotlar Oqsillar (%) Mahsulotlar Oqsillar (%) Soya Kungaboqar Yeryong‘oq Kunjut urug‘i Uzum urug‘i Makkajo‘xori murtagi 34,9 20,7 26,3 19,4 12,0 24,8 Paxta chigiti Zig‘ir Raps Maxsar Pomidor urug‘idan siqib olingan modda 34,5 22,0 22,3 10,0 35,0 Aholini tegishli miqdorda to ’ la qiymatli oqsillar bilan ta ' minlash ancha muhim muammo bo ’ lib , uni hal qilishda eng avval oqsilga boy bo ’ lgan go ’ sht , baliq , tuxum , sut - qatiq , dukkakli o ’ simliklar , don kabi turli - tuman mahsulotlarning yetarli bo ’ lishiga erishish zarur . Bulardan tashqari yana oqsillarning noan ' anaviy manbalari ham mavjud bo ’ lib , ularga ko ’ pgina o ’ simlik donlari , xususan , yog ’ olinadigan donlar , bir hujayralilar ( xlorella va b ), sintetik yo ’ l bilan tayyorlanadigan aminokislotalar va boshqalar kiradi . Yog ’ i olingandan keyin donning qolgan qismi ko ’ pincha tashlab yuboriladi yoki ozuqa sifatida mollarga beriladi , vaholangki ular oqsilga juda boy . 3 - chi jadvalda shunday donlar tarkibida qancha oqsil bo ’ lishi haqida ma ' lumot berilgan .

4-jadval Tavsiya qilinadigan oqsil me'yorlari Aholi guruh lari Yoshga ko‘ra qo‘shimcha guruhlar Oqsilga bir kecha-kunduzda bo‘lgan talab, g Erkaklar uchun Ayollar uchun jami shu jumladan hayvon oqsili jami shu jumladan hayvon oqsili I 18 - 29 30 - 39 40 - 59 72 68 65 40 37 36 61 59 58 34 33 32 II 18 - 29 30 - 39 40 - 59 80 77 72 44 42 40 66 65 63 36 36 35 III 18 - 29 30 - 39 40 - 59 94 89 84 52 49 46 76 74 72 42 41 40 IV 18 - 29 30 - 39 40 - 59 108 102 96 59 56 53 87 84 82 48 46 45 V 18 - 29 30 - 39 40 - 59 117 111 104 64 61 57 - - - - - - Mol go ’ shtida 21,6%, jigarda 17,9%, kolbasalarda o ’ rtacha 15,5%, tuxumda 12,7% oqsil mavjudligini 3 - jadvalda keltirilgan ma ' lumotlar bilan solishtirsak , o ’ simlik donlarida bu qimmatli mahsulotlarning ancha ko ’ pligini ko ’ ramiz . Lekin hayvon mahsulotlaridagi oqsillar tarkibida ayrim almashinmaydigan aminokislotalar o ’ simlik oqsillariga qaraganda ko ’ proq bo ’ ladi . Shunga qaramasdan o ’ simlik oqsillarini maqsadga muvofiq holda aralashtirib iste ' mol qilish yo ’ li bilan vujudning to ’ la qiymatli oqsillarga bo ’ lgan ehtiyojini to ’ liq qondirish mumkin . Bu hol kelajakda kishilarning oqsillarga bo ’ lgan ehtiyojini o ’ simlik mahsulotlari hisobidan ta ' minlash arzon va osonroq degan xulosaga olib keladi . Buning uchun o‘simlik mahsulotlaridan to‘laqonli oqsil sintez qilishda qishloq xo‘jalik texnologiyasining yangi yutuqlaridan unumli foydalanish zarur.

Yana shu narsa muhimki, o’simliklarni hayvonlarga berib ularning oqsilidan iste’mol uchun foydalanish ancha samarasizdir. Chunki hayvon yegan oqsilining atigi 15–25% go’sht va sut sifatida qaytarib olinib, 75–85% hayvonni o’zi uchun sarflanishi aniqlangan. Buning o’rniga o’simlik oqsilini turli xil zamonaviy biotexnologik jarayonlar vositasida ajratib olib to’g’ridan-to’g’ri (bevosita) foydalanilsa, uning samaradorligi yuqori bo’ladi. Boz ustiga o’simliklardan ajratib olingan quruq oqsillar uzoq vaqt uy haroratida saqlansa ham buzilmaydi, hyech qanday salbiy o’zgarishlarga uchramaydi, ular zararkunandalar va noqulay ob-havo sharoitlarida yaroqsiz holga kelmaydi, aminokislotalari kamaymaydi. Shuning uchun ularni kerakli miqdorda zahira qilib olish va ancha davomli muddatda saqlash mumkin. O’rtacha bir kecha-kunduzda qabul qilinadigan oziq moddalar quvvati qiymati ko’rsatkichining 11–13% oqsillar hisobidan qoplanishi kerak. Bu miqdor o’z o’rnida 55% hayvon oqsiliga to’g’ri kelishi kerak. Katta yoshlilarda azot muvozanati bir kecha-kunduzda 55–60 g sof holdagi oqsil iste'mol qilinganida ta'minlanadi. Lekin har xil muhit sharoitlari, bajariladigan jismoniy ishlar hisobga olinsa, bunday ovqatlanish manfiy azot balansiga olib kelishi mumkin, shuning uchun kecha-kunduzlik oqsilga bo’lgan talab 85–90 g/sutkani tashkil qiladi. O’rtacha olganda kishi bir kecha-kunduzda 1 kg tana og’irligi hisobiga 1 g oqsil qabul qilishi kerak. Yosh bolalarda oqsilga talab bir muncha yuqori bo’lib, u o’rtacha sutkasiga 1 kg tana vazniga 1,5–4,0 g tashkil qiladi. Shuningdek, og’ir jismoniy ish bajarilganda oqsilga talab oshib ketadi (jami oqsil 120–150 g). Hayvon mahsulotlari tarkibidagi oqsillar nisbatan oson tanamiz oqsillariga aylanadi, o’simlik oqsillari esa tarkibida almashmaydigan aminokislotalar juda kam bo‘lgani bois, bu o‘rinda anchagina past o‘rinni egallaydi. Shunga qaramasdan, vegetarianlarga o’xshab faqat o’simlik mahsulotlaridan iste'mol qilib ham yashash mumkin. Iste'moldagi o’simlik mahsulotlari tarkibidagi almashmaydigan aminokislotalar (masalan, don va don mahsulotlarida) hisobidan ham tegishli to‘qimalar, hujayralar sintez qilinadi. Lekin ularda (boshqa odamlarda

ham) almashmaydigan aminokislotalarning ichak mikroflorasi faoliyati tufayli hosil bo‘lishi mumkin, degan fikrlar ham bor. Agar oqsillar ko‘rsatilgan miqdordan ko‘p qabul qilinsa, to‘qimalarda ammiak hosil bo‘lishi kuchayadi, yo‘g‘on ichakda ularning parchalanishidan zaharli moddalar ko‘plab hosil bo‘ladi, natijada jigar va buyraklar zo‘riqadi. Aminokislotalar vujudda dezaminlanish yo‘li bilan uglevodlar va yog‘larga aylanishi ham mumkin. Yog’lar Yog‘lar (lipidlar) eng avvalo hujayra va to‘qimalarning tarkibiga kiradi. Odam tanasida o‘rtacha 10-20% yog‘ bo‘lib, semirish tufayli bu ko‘rsatkich 50% gacha yetadi. Lipidlar energiya manbai (1 g yog‘–9,3 kkal yoki 37,66 kDj), ular oksidlanganda ko‘p miqdorda suv ham hosil bo‘ladi (100 g yog‘–107 g endogen suv beradi). Bu xususiyat vujud uzoq vaqt suvsiz qolganida muhim ahamiyatga ega. Yog‘lar bilan organizmga unda erigan A, D, E, K darmondorilari (vitaminlar), fosfatidlar, to‘yinmagan yog‘ kislotlari kiradi. Lipidlar asab tolasi bo‘ylab impulslarning o‘tishini yaxshilaydi, undan jinsiy gormonlar, buyrak usti bezi po‘stlog‘ining gormonlari hosil bo‘ladi. lipidlar organizmni mexanik ta'sirotdan, sovuqdan himoya qilish xususiyatiga ega, shuningdek, ular teri elastikligini ham ta'minlab turadi. Odam tanasida yog‘lar tarkibiy va zahira holida-ikki xil ko‘rinishda bo‘ladi. tarkibiy lipidlar hujayra tarkibida murakkab birikma- lipoproteinlardan iborat uyg‘un holda uchraydi. Bu birikmalardan hujayra o‘zagi, ribosomalar hamda mitoxondriyalar hosil bo‘ladi. Tarkibiy lipidlar, odam uzoq vaqt och qolsada, bir xil miqdorda saqlanib qolish xususiyatiga ega. Zaxira yog’ zaxira sifatida teri tagida, ichaklar atrofida charvi shaklida, buyraklar atrofida to‘planadi. Zaxira yog‘ning oz yoki ko‘p bo‘lishi ovqatlanish xususiyatlariga, yoshga, jinsga, moddalar almashinuvi jadalligiga, ichki sekretsiya bezlari faoliyatiga hamda vujudning shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq. Jinsiy bezlar va qalqonsimon bezlar faoliyatining sustligi tanada yog‘ to‘planishiga olib keladi.

Yog‘larning tarkibini yog‘ kislotalari va glitserin tashkil qiladi. Yog‘lar 40 dan oshiq har xil yog‘ kislotalaridan tashkil topgan bo‘lib, tabiiy holda trigletsiridlarning aralashmasi holida bo‘ladi. Yog’ kislotalari to‘yingan va to‘yinmagan va o‘ta to‘yinmagan shakllarda bo‘lib (qo‘y va mol yog‘ining 50% i to‘yingan yog‘ kislotalaridan iborat), ularning bu holati yog‘ning fizikaviy xususiyatlarini belgilashda muhim o‘rin tutadi. Agar yog’ tarkibida to‘yingan yog‘ kislotalari ko‘p bo‘lsa, uning eruvchanligi past, to‘yinmagan yog‘ kislotalari ko‘p bo‘lganida esa eruvchanligi yuqori bo‘ladi. Ya'ni to’yingan yog’ kislotalariga boy yog‘ xona haroratida quyuq yoki qattiq, to‘yinmagan yog‘ kislotasi esa suyuq holda bo‘ladi. Margarin tayyorlash jarayonida undagi to‘yinmagan yog‘ kislotalari to‘yingan yog‘ kislotalariga aylanadi. Ko‘pchilik yog‘ deganda sariyog‘ni birinchi o‘ringa qo‘yadi va uni ko‘proq iste'mol qilishga harakat qiladi. To‘g‘ri, sariyog‘ boshqa yog‘larga qaraganda ancha yoqimli, uning tarkibida retinol ko‘p uchraydi va oson hazm bo‘ladi. 5-jadval Ayrim mahsulotlarda uchraydigan yog’ miqdori (100 g mahsulotda g hisobida) Mahsulotlar Umumiy yog‘ Yog‘ kislotalari jami Shundan to‘yinmaganlari Qora non Makaronlar Bodom Yong‘oq Kungaboqar holvasi Sigir suti Qaymoq Siriyog‘ Kungaboqar yog‘i Mol go‘shti Tovuq go‘shti Tuxum Zog‘ora baliq 1,20 2,76 57,70 65,20 29,70 3,60 30,00 82,50 99,9 16,00 18,40 11,50 5,30 0,88 2,06 54,50 61,40 27,50 3,42 28,44 77,96 94,90 15,10 16,20 9,26 4,09 0,56 0,49 12,80 40,40 18,90 0,21 1,42 0,91 59,80 0,56 3,17 1,26 0,36

6 jadval Mehnat turiga qarab turli aholi guruhlari uchun tavsiya qilinadigan Yog ' miqdori (g hisobida) Aholi guruhlari Yoshga qarab qo‘shimcha guruhlar Erkaklar uchun Ayollar Uchun I 18 - 29 30 - 39 40 – 59 81 77 70 67 63 60 II 18 - 29 30 - 39 40 – 59 93 88 83 73 72 70 III 18 - 29 30 - 39 40 – 59 110 105 98 87 85 83 IV 18 - 29 30 - 39 40 – 59 128 120 113 102 98 95 V 18 - 29 30 - 39 40 – 59 154 144 137 - - - Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki , vujudning ehtiyoji hayvon o ‘ simlik yog ‘ lari aralashtirib iste ' mol qilinganida to ‘ liqroq qoniqadi . Kunlik iste'mol qilinadigan yog‘ning 1/3 qismi o‘simlik, 2/3 qismi hayvon yog‘i bo‘lishi lozim. Aksariyat hollarda o‘simlik yog‘lari ikkinchi, uchinchi darajali yog‘ hisoblanib, hayvon yog‘lariga yuqoriroq baho beriladi. Ko‘pgina tekshirishlar esa o‘simlik yog‘larida uchraydigan o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalari vujudning himoya vazifasini kuchaytirib, yuqumli kasalliklarga va radiatsiyaga chidamliligini hayvon yog‘ida ko‘p bo‘ladigan to‘yingan yog‘ kislotalariga qaraganda bir necha bor oshirar ekan. To‘yinmagan yog‘ kislotalari (lenol, lenolen, araxidon yog‘ kislotalari) katta biologik ahamiyatga ega bo‘lib, ular hujayralarning muhim tarkibini tashkil qiladi, asab to‘qimasi membranasining po‘sti tarkibiga kiradi, xolesterinning oksidlanishi va vujuddan chiqarib yuborilishida qatnashadi, qon tomirlari holatini

yaxshilaydi, B guruh vitaminlarining alamashinuvida qatnashadi. Shuningdek, ular vujudning nurlanishga hamda yuqumli kasalliklarga chidamliligini oshiradi. Yog‘simon moddalardan fosfolipidlar, xolesterinlar yog‘da eruvchi vitaminlar ham salomatlik uchun juda muhimdir. Fosfatidlar tarkibida gidrofob va gidrofil guruhlari borligi tufayli yog‘lar suvda eruvchi vitaminlar bilan bog‘lanadi va asab hujayrasi, jigar, mushak, yurak, jinsiy bezlar pardalari tarkibiga kiradi. Fosfalipidlar qon ivishida faol qatnashib, oqsil va yog‘larning yaxshi o‘zlashtirilishida ishtirok etadi. Fosfalipidlardan letsitin aterosklerozning oldini olishda muhim ahamiyatga ega. Yog‘simon moddalardan yana sterinlar ichakda xolesterin so‘rilishini tormozlaydi va shu yo‘l bilan aterosklerozning oldini oladi. Xolesterin ma'lum miqdorda salomatlik uchun foydali, u o‘t kislotalarining, jinsiy va buyrak usti bezlari, po‘stloq qismi gormonlarining manbai hisoblanadi. Odatda xolesterin qon va o‘t suyuqligida fosfatidlar, to‘yinmagan yog‘ kislotalari oqsillar bilan birikib kolloid eritma shaklida bo‘ladi. Lekin moddalar almashinuvining buzilishi tufayli u tomirlarda kristall holda cho‘kib, yopishib qoladi. Xolesterin qondagi globulin bilan birikib lipoproteinlar hosil qiladi. Lipoproteinlar uch xil: yuqori, past va o‘ta past zichlikda bo‘ladi, shulardan past va o‘ta past zichlikdagilari skleroz hosil bo‘lishiga olib keladi. Agar oziqovqat bilan xolesterin kam qabul qilinsa, uning vujudda sintezlanishi kuchayadi va qayd qilingan holatning teskarisi bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra umuman xolesterinli mahsulotlar iste'mol qilmaslik noto‘g‘ri. Lipidlarning hazm bo‘lishi, o‘zlashtirilishi va tarkibidagi yog‘ kislotalari ularning biologik ahamiyatini belgilaydi. Vujudda sintez bo‘lmaydigan lenol va boshqa to‘yinmagan yog‘ kislotalari bor yog‘lar eng yuqori biologik qiymatli yog‘lar hisoblanadi. Yog‘larning erish harorati qancha past bo‘lsa, ular shunchalik osonlik bilan o‘zlashtiriladi. Odam tanasi haroratidan past haroratda eriydigan yog‘larning 97-98 %, 37 0 da eriydiganlar 90%, va nihoyat 50-60 0 da eriydigan yog‘ esa 70-80% o‘zlashtiriladi. Sariyog‘ 93-98%, cho‘chqa yog‘i 96-98%, mol yog‘i esa 80-94% hazm bo‘ladi. Yog‘larning energetik qiymati uglevod va oqsillardan ikki baravar ziyod, shuning uchun 25 g yog‘ bu jihatdan 175 g go‘sht, 330 g sut,

100 g non yoki 222 g kartoshkaga to‘g‘ri keladi. Odamning yog‘ga bo‘lgan bir kecha-kunduzlik ehtiyoji 80-100 g bo‘lib, bu miqdorga alohida va har xil ovqatlar bilan qo‘shib iste'mol qilingan yog‘lar kiradi. Bu ko‘rsatkich odamning yoshi, jinsi, bjaradigan jismoniy ish miqdori, iqlim sharoitiga bog‘liq. Umuman yog‘lar hisobiga bir kecha-kunduzga vujud ehtiyojining 33% qondirilishi kerak. Bu ko‘rsatkich shimoliy o‘lkalarda 38-40% gacha chiqsa, janubda 27-28% ga tushadi. Uglevodlar Uglevodlar inson uchun asosiy quvvat manbai bo‘lib, tanadagi barcha a'zo va tizimlar ular tarkibidagi potensial quvvat hisobidan faoliyat ko‘rsatadi. 1g uglevodning oksidlanishidan 4,1 kkal quvvat ajralib chiqadi. Odam ovqatining asosiy qismini uglevod tashkil qilib, kunlik quvvat sarfining 60% ular hisobiga to‘g‘ri keladi. Odam umri davomida o‘rtacha 14 tonnadan oshiqroq uglevod iste'mol qiladi. Jismoniy faoliyat qancha davomli va jadal bo‘lsa, uglevodlarga bo‘lgan ehtiyoj shuncha oshib boraveradi. Odatda uglevodlarning 52-66% donlar va ularning mahsulotlari ko‘rinishida, 14-26% oson hazm bo‘ladigan shakar va shakar mahsulotlari shaklida, 8-10% ildizmevalar holida va 57% poliz ekinlarining mahsulotlari va meva-chevalar hisobidan qabul qilinadi. Uglevodlar vujudda asosiy quvvat manbai ekanligidan tashqari yana ular plastik, ya'ni “qurilish” materiali bo‘lib ham xizmat qiladi. Biriktiruvchi to‘qimalar (tog‘ay, pay, suyak, yog‘, qon va limfani tashkil qilgan hujayralar majmuasi) tarkibida uglevodlar va ularning hosilalaridan iborat bo‘lgan mukopolisaxaridlar bo‘ladi. Uglevodlarga kiradigan geperin qon tomirlarida qonning ivib qolmasligini ta'minlasa, gialuron kislota turli xil bakteriyalarning hujayra po‘sti orqali uning ichiga o‘tishini cheklaydi. Glyukuron kislota esa jigarning himoya faoliyatida qatnashib, moddalar almashinuvi oqibatida hosil bo‘ladigan bir qator zaharli moddalarni tanadan chiqarib yuborishda ishtirok etadi. Oziq moddalar tarkibida uchraydigan karbonsuvlar uch guruhga, ya'ni monosaxaridlar (glyukoza, fruktoza), oligosaxaridlar (sazaroza, laktoza) va polisaxaridlarga (kraxmal, glikogen, kletchatka, pektin va b) bo‘linadi.

Monosaxaridalar oddiy shakarlar bo‘lib, oziq modda sifatida uning ikki turi, ya'ni glyukoza yoki uzum shakari hamda fruktoza yoki meva shakari ovqatlanishda keng ko‘lamda ishlatiladi. Ular odam iste'mol qiladigan uglevodlarning o‘rtacha 20% tashkil qiladi. Glyukozaning qondagi miqdori 80–120 mg%, ya'ni 100 g qonda 80-120 mg glyukoza bo‘lishi kerak, bu ko‘rsatkich kamaysa ham, ko‘paysa ham vujudda bir qator salbiy holatlar (bosh aylanishi, darmonsizlik, moddalar va quvvat almashinuvining buzilishi va boshqalar) ro‘y beradi, kishi o‘zini yomon sezadi. Glyukoza osonlik bilan parchalanib, undan tanaga tegishli quvvat o‘tadi yoki glikogen zahirasi hosil bo‘ladi. Qon tarkibida glyukoza meva–chevalar, sabzavot va poliz mahsulotlarini to‘g‘rdan-to‘g‘ri iste'mol qilish bilan, qabul qilingan kraxmal, glikogen, saxaroza, laktoza kabi uglevodlarning me'da-ichak yo‘lida fermentativ parchalanishidan hamda ayrim aminokislotalardan sintez qilinish orqali ma'lum miqdorda saqlanib turadi. Qonda uning miqdori yetarli bo‘lsa, qo‘shimcha qabul qilingan glyukoza jigarda muhim zahira glikogenga aylanadi. Fruktoza glyukozaga nisbatan 3 marta shirinroq bo‘lib, u olcha, gilos, olma, nok, uzum kabi mevalar hamda tarvuz, qovun kabi poliz mahsulotlari tarkibida mo‘l bo‘ladi. Fruktozaga eng boy mahsulot asal bo‘lib, uning tarkibida 25-37% glyukoza va 39-40% fruktoza bor. Fruktoza qonda shakarni tez ko‘paytirmaydi. Yana uning shirinligi yuqori bo‘lganligi uchun shakarga nisbatan oz miqdordagi fruktoza vujud ehtiyojini tezroq qondiradi. Turli xil mahsulotlar tarkibidagi har xil shakarlar miqdorini bilish to‘g‘ri ovqatlanish nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois quyidagi 6- jadvalda kundalik ovqatda ko‘p ishlatiladigan ba'zi bir mahsulotlar glyukoza, fruktoza hamda saxarozaning qancha bo‘lishi haqida ma'lumot beramiz. Saxarozaning (qamish yoki lavlagi shakari ham deb ataladi) tabiiy manbalari lavlagi, shakarqamish, asal, meva-chevalar bo‘lib, vujudda tegishli fermentlar ta'sirida tez parchalanadi va quvvat beradi. 7-jadval

Oziq–ovqat mahsulotlarida uchraydigan uglevodlar Mahsulotlar Shakarlar, 100 g da g hisobida Glyukoza Fruktoza Saxaroza Qora non II nav bug‘doy non Baqlajon Karam Kartoshka Piyoz Sabzi Lavlagi Tarvuz Qovun Qovoq Gilos Nok Shaftoli Olma Uzum 0,12 0,26 3,0 2,6 0,6 1,3 2,5 0,3 2,4 1,1 2,6 5,5 1,8 2,0 2,0 7,3 0,15 0,003 0,8 1,6 0,1 1,2 1,0 0,1 4,3 2,0 0,9 4,5 5,2 1,7 5,5 7,2 0,02 0,04 0,4 0,4 0,6 6,5 3,5 8,6 4,2 5,9 0,5 0,32 2,0 4,8 1,5 0,5 Shakar Xindistonda bundan 2500 yil ilgari ma'lum bo‘lgan va uni Aleksandr Makedonskiyning jangchilaridan biri bu yurtda shirin mazali qandaydir o‘simlik mavjudligini va uni arisiz asal berishini yozib qoldirgan. Keyinchalik shakar Xitoyga, Arabistonga olib o‘tilgan va VII asrga kelib u arablar tomonidan ilk bor yevropaga tarqatilgan. Rossiyada lavlagi shakari XII asrdan beri ma'lumligi aniqlangan va XVI asrgacha u juda noyob shirinlik sifatida dorixonalardagina qimmat narxda sotib kelingan. 1918 yili Pyotr I ning buyrug’i bilan Peterburgda boshqa davlatlardan olib kelingan xom ashyo bilan ishlaydigan birinchi shakar zavodi qurilgan. 1747 yili lavlagida shakar mavjudligi nemis fizigi A. Markgraf tomonidan kashf etilib, bu haqda Berlin Fanlar akademiyasida e'lon qilinadi va Germaniyada lavlagidan shakar olinadigan zavod barpo qilinadi. Rossiyada bunday zavod ilk bor 1801 yili qurilib, o‘sha yili bor yo‘g‘i 5 pud shakar olingan.

Keyinchalik 1820-1821 yillari 8 tonna, 1845 - 46 yillari esa 124 ming tonna shakar ishlab chiqarilgan. XIX asrda ham shakar Rossiyada unchalik mo‘lko‘l bo‘lmagan. XX asrga kelibgina shakar butun dunyo bo‘yicha keng tarqalib, insoniyat eng ko‘p iste'mol qiladigan mahsulotlardan biriga aylanadi. Keyingi 150 yil ichida shakar va shakar qo‘shilgan mahsulotlar shunchalik ko‘p iste'mol qilinmoqdaki, buning oqibatida turlituman kasalliklar (ateroskleroz, semizlik, qandli diabet va b) yuzaga kela boshladi. Buning asosiy sabablaridan biri shuki, ko‘rib o‘tganimizdek, insoniyat taxminan 200 yildan beri kimyoviy toza shakarni iste'mol qilishga o‘tdi. Ungacha ajdodlarimiz bunday mahsulotlarni yemaganlar va, tabiiyki, ularning vujudida uni hazm qilish borasida tegishli moslanishlar yuz bermagan. Keyingi avlodlar tanasida esa bunchalik qisqa davr ichida kimyoviy toza shakarni bezarar o‘zlashtirishga fiziologik moslashuv yuz berishi qiyin. Shakarning ko‘p iste'mol qilinishi natijasida tanada moddalar almashinuvi, birinchi navbatda uglevod almashinuvi izdan chiqadi, qonda shakar miqdori ancha oshib ketadi. Buning yuzaga kelish jarayoni shundan iboratki, ko‘p shakar iste'mol qilinishi uni hazm qilish uchun tegishli fermentlar tizimining ham doimiy suratda mo‘l ajralishiga olib keladi va qandli diabet hosil bo‘lishidan oldin aksariyat hollarda qonda shakarning ancha kamayib ketishi kuzatiladi, ya'ni tegishli fermentlar va gormonlar ko‘p chiqaverib qondagi bor shakarning parchalanib ketishiga sabab bo‘ladi. Ma'lum vaqtga kelib bu tizim toliqadi, chunki tanada har bir a'zo va me'yoridan ko‘p ishlayversa charchab, o‘z faolitini pasaytirib yuborganidek, shakarni parchalovchi tizim ham zaiflashadi va qonda shakar miqdori me'yoridan oshib ketadi. Ba'zi parhyezshunos olimlarning fikriga ko‘ra odam vujudi ko‘pi bilan 20 yil davomida tanaga oshiqcha shakar kirishiga chidar ekan. Shundan keyin qonda uning miqdori me'yoridan oshib ketib, surunkali giperglikemiya, ya'ni qandli diabet paydo bo‘ladi. Shunga o‘xshash ma'lumotlar keyingi paytlarda ko‘paymoqda va shu bois xalq orasida shakar iste'mol qilishni ko‘paytirmaslik bo‘yicha tushuntirish targ‘ibot ishlarini olib borish lozim. Bolalarda ham, kattalarda ham shakar iste'mol qilish (yeyiladigan qandqurslar, shakarli choy,

pishiriqlar, muzqaymoq, shirin ichimliklar va boshqalar tarkibidagi shakarlar ham shunga kiradi) kuniga 50 g dan oshmasligi kerak. Qandli diabet inson hayoti uchun ancha xavfli bo‘lib, umumiy moddalar almashinuvining buzilishiga, tanada yog‘ to‘planishiga (qondagi ortiqcha shakar yog‘ga aylanadi), yurak va qon tomirlari xastaliklari va boshqa kasalliklarga olib keladi. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti hisobotida shu narsa qayd qilinganki, yurak-qon tomirlari xastaliklaridan o‘lim kam davlatlarda kunlik shakar iste'moli 56 g bo‘lsa, shu kasalliklardan ko‘p o‘lim kuzatiladigan davlatlarda bu ko‘rsatkich 118 g ni tashkil qilar ekan. Ko‘pincha qandli diabetga yoshlikdan asos solinadi. Bolalar shirinlikni yaxshi ko‘rishi hammaga ma'lum, lekin tez-tez qand-qurslarni ko‘p miqdorda yeyaverish bola vujudida uglevod almashinuvining (yuqorida aytib o‘tilgan mexanizm asosida) buzilishiga olib keladi va bu hol yo bolalik paytidagi qandli diabetga sabab bo‘ladi, yoki ulg‘ayganidan keyin bu kasallikka chalinadi. Buning o‘rniga tarkibida shakarlar ko‘p turli mevalar (olma, nok, uzum, anor, o‘rik, olcha, gilos va boshqalar) ni iste'mol qilish ma'qul. Bular birinchidan, bola vujudining shakarga bo’lgan ehtiyojini to’liq qondiradi, ikkinchidan, bunday shira tanaga sof holda emas, balki vitaminlar va mineral moddalar bilan birga qabul qilinadi va bunday hol inson uchun tabiiyroqdir. Chunki ajdodlarimiz aynan shu yo’l bilan shirinliklarga bo’lgan ehtiyojini qondirib kelgan va hazm a'zolari bunday shirinliklarni o‘zlashtirishga ming yillar davomida moslashgan. Tabiiy shirinliklarni iste'mol qilish turli xil qand-qurslar va shirin ichimliklar bilan qabul qilinadigan bo’yoqlar va boshqa kimyoviy zararli moddalardan foydaliroqdir.

8-jadval Sut va sut mahsulotlaridagi laktoza (100 g da g hisobida) Mahsulotlar Lakt o za Miqdori Mahsulotlar Lakt o za Miqdori Sigir suti Yilqi suti Qo‘y suti Echki suti Tuya suti 4,8 5,8 4,8 4,5 4,9 Qaymoq Qatiq Quruq sut Quyuqlashtirilgan sut 3,1 3,6 37,5 9,5 Sut shakari yoki laktoza ham oziq modda sifatida ishlatiladigan uglevod hisoblanib , u ichaklarda maxsus ferment – laktaza ta ' sirida glyukoza va galaktozagacha parchalanib energiya beruvchi sifatida foydalaniladi . Sut shakarining shirinlik darajasi ancha past ( agar saxarozaning shirinlik darajasi 100 bo ’ lsa , laktozaniki 16), u sut emuvchi bolalar uchun uglevod sifatida to ’ liq kifoya qiladi . Turli mollarning sutida hamda sut mahsulotlari tarkibida laktoza miqdori har xil. 7-jadvalda shu haqda ma'lumot berilgan. Kishilar o’rtasida sutni hazm qila olmaslik kasalligi uchrab turadi. Uning asosiy sababi ichaklarda aytib o’tilgan laktaza fermentining kamligi yoki faolligining pastligidir. Bunday odamlar sut qatig’i yoki suzmasini iste'mol qilishi mumkin, chunki ularda laktoza kam bo’ladi. Yuqori harorat va boshqa favqulodda omillar ta'sirida laktaza fermentining faolligi pasayib ketadi, shuning uchun bunday iqlimli o‘lkalarda, jumladan O‘zbekistonda ham, bolalar orasida yoz oylarida sutni hazm qila olmaslik holatlari uchrab turadi. Bunday paytlari bolalarni salqin joylarga olish va laktozasi ajratib olingan sut bilan ma'lum vaqtgacha oziqlantirib turish tavsiya qilinadi. Polisaxaridlardan oziq modda sifatida eng ko’p ishlatiladigan kraxmaldir. U o’simlik mahsulotlarida ko’p bo’lib, iste'mol qilingandan keyin oshqozon-ichak yo’lida tegishli fermentlar ta'sirida di- va monosaxaridlargacha parchalanadi va quvvat beruvchi asosiy modda sifatida foydalaniladi. Kraxmal eng ko’p donlar tarkibida (40-73%), dukkakdoshlarda (4045%) va kartoshkada (15%) bo’ladi. Hayvon mahsulotlarida uchraydigan va fermentativ yo’l bilan parchalanib

ishlatiladigan polisaxarid bu glikogendir. U jigarda (10%), mushakda (0,3-1,0%) uchraydi. Me'daichak fermentlari ta'sirida parchalanib energiya bermasada, sog’liq uchun ancha foydali bir qator polisaxaridlar ham bor (sellyuloza, kletchatka, pektin, lignin va boshqalar), ular umumiy nom bilan oziq tolalari deb ataladi. Oziq tolalari donlarning kepagida, mevalarning urug’lari tarkibida, o’simliklarning poya, barg va ildizlarida ko’p bo’ladi. Ularni parchalaydigan ferment odam me'daichagi yo’lida sintezlanmaydi. Faqat o’txo’r hayvonlar yo’g’on ichagidagi mikroflora bunday fermentlarni sintez qiladi va shu yerda ular parchalanib, quvvat beradi. Oziq tolalari suvni biriktirib olish xususiyatiga ega bo’lganligi uchun unda erigan turli xil yot va zararli moddalarni me'daichak yo’lida o’ziga shimib tanadan olib chiqib ketadi. Ikkinchidan, oziq tolalari me'da-ichak yo’lining harakatini yaxshilaydi. Agar iste'mol toamlarida oziq tolalari kam yoki umuman bo’lmasa, ichaklardagi to’liq so’rilish hisobiga, najas yaxshi shakllanmaydi va bu xol ichaklar yarakatini susaytiradi. Natijada hazm jarayonlari buziladi. Uchinchidan, oziq tolalari o’t kislotalarining tuzlarini o’ziga biriktirib olib, qonda xolesterin miqdorining ko’payib ketishini cheklab turadi. Xuddi shuningdek, qonda shakar miqdorining tez ko’tarilib ketmasligini ham oziq tolalari ta'minlab turar ekan.

9-jadval Oziq-ovqat mahsulotlarida kraxmal va oziq tolalar miqdori (100 g da g hisobida) Mahsulotlar Polisaxaridlar Jami Kraxmal Oziq tolalari Qora non II nav bug‘doy non Makaronlar Baqlajon Karam Kartoshka Piyoz Sabzi Bodring O‘rik Gilos Nok Shaftoli Olma Uzum Bug‘doy yormasi No‘xat Loviya 40, 3 48,3 7 2 ,9 2,7 2,2 16,8 1,4 1,49 1,3 1,8 0,9 1,9 1,8 3 1,8 69,4 55,1 54,8 33,0 43,8 67,7 0,9 0,1 15,0 0,1 0,2 0,1 0 0 0,5 0 0,8 0,6 64,8 44,0 43,4 7,3 4,5 5,2 1,8 2,1 1,8 1,3 1,29 1,2 1,8 0,9 1,4 1,8 2,2 1,2 4,6 11,1 11,4 Keyingi yillarda shu narsa aniqlandiki , oziq tolalari me ' da ichakka tushgan turli konserogen ( saraton kasalligini chaqiruvchi ) moddalarni ham zararsinlantirib , yomon sifatli o ’ smalardan himoya qilar ekan . Ovqatda oziq tolalarining kamligi yoki bo ’ lmasligi yo ’ g ’ on ichakda najas shakllanishini kamaytiradi , bori ham juda sekin siljiydi . Natijada u yerda bosimning ko ’ tarilishiga olib keladi . Taomlarda oziq tolalarning kam bo ’ lishi o ’ t tosh kasalligiga olib kelishi ham aniqlangan . Oziq tolalarning iste ' mol taomlaridagi taqchilligi semirish , qandli diabet , yurak – qon tomirlari kasalliklari , erta qarish kabi holatlarga olib keladi . Aytib o ’ tilgan barcha

sifatlarni o ’ zida mujassamlashtirgan oziq tolasi bu donlarning kepagi hisoblanadi . Shuning uchun kepaklik undan tayyorlangan non va boshqa shunga o’xshash mahsulotlar iste'mol qilish foydali. Xuddi shuningdek, bug’doy va boshqa donlarning yormasi ham oziq tolalariga ancha boy. Bu o’rinda otabobolarimiz iste'mol qilgan taomlardan bug’doy yormasi alohida ahamiyatga ega, unga quritilgan o’rik, no‘xat va ko‘katlar qo‘shib tanovul qilib turish ayni muddaodir. Odamning bir kecha-kunduzda oziq tolalarga bo’lgan talabi o’rtacha 30 g. Ayni paytda shuni ham aytib o’tish kerakki, agar taomlar tarkibida oziq tolalari tegishli me'yordan ko‘p bo‘lsa, bir qator mineral moddalarning (Ca, Mg, Zn, Cu, Fe) ichaklardan qonga so‘rilishi qiyinlashadi. Shu bois, xususan keksa odamlarning oziq tolali ovqatlar iste'mol qilishida masalaning bu tomonini ham hisobga olishi kerak. 8-jadvalda oziq mahsulotlarida polisaxaridlarning qancha bo’lishi haqida ma'lumot keltiramiz. Boshqa oziq moddalari singari uglevodlarga bo’lgan kecha-kunduzlik talab ham, yosh, jins va qilinadigan mehnat turiga qarab o‘zgaradi. 9-jadvalda shu haqda ma'lumot keltiramiz.

10-jadval Aholi turli guruhlarida uglevodlarga bo’lgan kecha-kunduzlik talab Aholi guruhlari Yoshga nisbatan qo‘shimcha guruhlar Uglevodlarga talab (g) Erkaklar uchun Ayollar Uchun I 18 - 29 30 - 39 40 - 59 358 335 303 289 277 257 II 18 - 29 30 - 39 40 - 59 411 387 366 318 311 305 III 18 - 29 30 - 39 40 - 59 481 462 432 378 372 366 IV 18 - 29 30 - 39 40 - 59 566 528 499 462 432 117 V 18 - 29 30 - 39 40 - 59 586 550 524

Adabiyotlar : 1. Битти А.Д. Диагностические тесты в гастроэнтерологии: Пер с англ.- М.:Медицина, 1995.-224 с. 2. Бузник И.М. Энергетический обмен и питание. М., 1978. 3. Витебский Я.Д. Питайтесь рационально. Курган, 1991. 4. Габи Хаубер-Швенк, Михаэль Швенк Питани e . Atlas . Москва 2004. 183 с. 5. Гистология: учебник: Ю.И. Афанасьев, Н.А. Юрина и др., под ред Афанасьева Ю.И.- М.: Медицина, 1989. 6. Гогулан М. Законы здоровья. М., 1998. 7. Горшков В.А., Жигалова Т.Н. Внутрижелудочный протеолиз при хроническом гастрите: Развитие идей В.Х. Василенко в современной гастроэнтерологии. -М., 1993. 8. Гроздова Т.Ю., Черненков Ю.В. Актуальные вопросы детской гастроэнтерологии «Желудочное кислотообразование (методы исследования, клиническое значение, коррекция терапии)» - Учебно- методическое пособие. - Саратов, 1998. 9. Do ’ schanov B . O . Xorazm taomlari . Toshkent, 1994. 10. Do ’ schanov B.O., Yusupova O.B. Bolalarning oilada to ’ g ’ ri ovqatlanishining gigenik asoslari. Pediatriya. – Toshkent, 2001. - №2. – B.26-29.

O'xshashlar

Oqilona ovqatlanish nazariyasi va ovqatlanish konsepsiyalari

Ehtiyojdan kam ovqatlanish sabablari va oqibatlari

Oqilona ovqatlanishning inson sog`ligi va hayoti uchun ahamiyati

Oziq-ovqat sanoatining bugungi kundagi asosiy vazifalari

Ovqatlanish tartibi