Суҳбати дилкаш олим - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Суҳбати дилкаш олим

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

19.8076171875 KB

Ko'chirib olish

Суҳбати дилкаш олим Тарих ва адабиёт бир-бирига ғоят яқин тушунчалар. Ўзини зиёли билган ҳар бир киши бу иккисидаи хабардор бўлиши шарт. Бири кимликни англатса, иккинчиси қандай яшашни ўргатади. Тадқиқотчи эса буларнинг бирини иккинчисисиз ўргана олмайди. Адабиёт ва санъат мислсиз ривожланган, европалик мутахассислар «Олтин аср» деб номлаб келишган XV асрда эса, зиёли бўлмоқ, хусусан, адабий давраларга кирмоқ учун ўттиз минг байт (йи- гирма минг салафлардан, ўн минг замондошларидан) шеърни ёд билиши шарт ҳисобланган. Алишер Навоий бир муносабат билаи эллик минг байт (ўттиз минг салаф лардан, йигирма минг замондошларидан) ёд олганини маълум қилади. Буларгина эмас, шеърга ҳарис аждодларимиз мусиқадан ҳам хабардор бўлганлар. Буюк Навоий ва Бобур мусиқанинг ҳам назарияси, ҳам амалиёти билан бевосита шуғулланганлар. Зиёлиликнинг бир кишида жамланиши шарт бўлган бундай белгиларини афсуски, ҳозир орзу қилиш мумкин, холос. Ҳолбуки, инсоннинг маънавий камолотини таъмин этишда булар буюк омиллар эди. Тараққиёт, моҳиятига қарама-қарши ўлароқ, ҳар бир кишини ўз қобиғига ўраб, тор манфаати доирасига тобора боғлаб бораётган, кўп қаватли уйда яшаётганлар гоҳо қўшнисининг кимлигини билмай ўтиб кетаётган замонда «дом»нинггина эмас, она шаҳрининг тарихини беш қўлдай биладиган одамлар билан гаплашиш ҳар қандай кишига чексиз ҳузур бағишлайди. Адабиётшунос олим, профес сор Шариф Юсупов билан суҳбатлашганмисиз? Тошкент нинг сўнгги 100—150 йиллик тарихини, маҳалла-кўйлари ни, осори атиқаларини, қўйингки, бек-амалдорларидан, қозийи қуззотларигача, идора маҳкама иморатларидан бойваччалари йиғилиб турадиган «самовар»ларигача бе-каму куст биладиган ва улар ҳақида бир-биридан қизи қарли ҳикояларни айтиб бера оладиган кишилар у қадар кўп эмас. Айниқса, сўнгги 50-60 йилдаги ўзи курган, гувоҳ бўлган воқеаларни, хусусан, санъаткорлар ҳаёти,

феълатвори, гапсўзлари, улар билан юз берган турли-туман ҳодисаларни у кишидек ўрнига қўйиб айтадиган иккинчи бир кишини топиш қийин. Домланинг жуда кўп дўстлари санъат кишилари. Машҳур хонандалар Фахриддин Ума-ров, Шоалим Шожалиловлар билан ёшликдан қадрдон... Проф. Ш. Юсупов 1928 йилнинг 28 мартида Тошкентда туғилди. Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика института (ҳозирги университет) да ўқиди. Сўнг аспиран тура, замонавий адабиёт бўйича номзодлик диссертация- си, 1990 йилда «Фурқат ва узбек маърифатпарварлик ада-биёти» мавзуида докторлик, 300га яқин мумтоз ва ҳозир ги узбек адабиёти масалаларига бағишланган мақолалар, ўнлаб китоблар, у киши сабоқ берган юзлаб шогирдлар... Бир оз шошдик. Келинг, яхшиси домланинг фаолия-тини бир бошидан кузатайлик. Шариф ака меҳнат фао-лиятини 1944 йилдан бошланғич рус гуруҳларида узбек тили ўқитувчиси сифатида бошлаган. 1946-1955 йилларда ўрта мактабларнинг юқори синфларида она тили ва адабиётдан даре берган. Домланинг санъаткорлар давра-сига яқинлашиши ҳам шу йилларга тўғри келади. 1946 йилдан Ўзбекистон радиоси мусиқий эшиттиришлар таҳририятида масъул муҳаррир бўлиб ишлай бошлайди. 50- йиллардан илмий ишга ўтади. Ўзбекистон Фанлар акаде-мияси Тил ва адабиёт институтининг Ҳозирги замон ада биёти бўлимида кичик илмий ходим сифатида иш бош лайди. Адабиёт ва санъатнинг кундалик жорий воқеала-рига бўлган иштиёқ Шариф Юсуповни 1956 йили янги ташкил топган «Ўзбекистон маданияти» газетасига олиб келади. Дастлаб мазкур ҳафталикнинг адабиёт ва санъат бўлимини, сўнг «Ўзбекистон коммуниста» журналида фан ва маданият бўлимини (1962-1970), узбек қомусида ил мий адабий назорат бўлимини (1970-1972) бошқаради. Айни пайтда 1969 йилдан ТошДУнинг журналистика факультетида ўриндошлик тариқасида ишлайди. «Публицис тика жанрлари» назарий курси ҳамда «Газетада адабиёт ва санъат масалаларининг ёритиши» ихтасослик курси бўйича маърузалар ўқийди, амалий машғулотлар олиб боради. 1973 йилдан узбек филологияси факультетида доцент, 1991 йилдан эса профессор лавозимларида ишлаб

келмоқда. Ҳозирда Миллий уйғониш даври узбек адабиети кафедрасининг етакчи профессори. Ш. Юсупов 1951 йилдан танқидчи, адабиётшунос, санъат муҳиби ва журналист сифатида республика вақтли матбуотида мунтазам қатнашиб келади. 1951-1975 йиллар давомида кўпроқ ҳозирги замон адабиети масалалари ва замондош ижодкорлар фаолиятини тадқиқ этиш билан шу- ғулланди. Кейинги чорак аср давомида эса Ш. Юсупов миллий уйғониш даври узбек адабиети вакиллари, биринчи навбатда, Зокиржон Фурқат меросини атрофлича ўрганиш ва бугунги миллий истикдол даврининг талаб ва эҳтиёжлари асосида янгича талқин этишга асосий эътиборини қарат-моқда. Унинг Фурқат ҳаёти ва ижоди масалаларига бағишланган «Фурқат йўлларида» монографияси (1984), «Дўстлик қалдирғочлари» рисоласи (1983), «Узбек маъри- фатпарварлик адабиети ва Фурқат» ўқув қўлланмаси (1992), «Худоёрхон ва Фурқат» китоби (1995), ўнларча мақолалари бунга далил. Бу тадқиқотлар янги маълумот ва хулосаларга бойлиги, муҳим назарий ва амалий муаммоларни ўртага қўйганлиги ҳамда ҳал этишга уринганлиги билан эътиборга лойиқдир. Ш. Юсупов Фурқат замондошлари фаолиятини тадқиқ этишда қизиқарли натижаларга эришмоқда. XIX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошларидаги узбек маърифатпарварлиги доираси биз тасаввур қилга-нимиздан анча кенг эканлиги маълум бўлди. Тадқиқотчи нинг «Муқимий ва Муҳйи», «Комил ҳақида янги маълу мотлар», «Камий — маърифатпарвар шоир», «Сатторхоннинг «Таржимаи ҳол» асари», «Исёнкор додхоҳ» (генерал Жўрабек) сингари салмоқли ишлари, Шарифхўжа, Му- ҳиддинхўжа, Саидрасул Азизий, Эшонхўжа мударрис ва бошқа маърифатпарварлар хусусидаги янги дадил мулоҳазалари шундан далолат беради. Айни пайтда Ш. Юсупов Туркистон тарихининг хонликлар даври ва ўрис босқини билан боғлиқ мураккаб, кўп ҳолларда чалкаш муаммолари билан жиддий қизи-қиб, турли архивларда, қўлёзмалар фондларида иш олиб бориб,

шўролар даврида ўрганилмай келган ёки атайлаб ёмон отлиқ қилинган ҳукмдорлар, саркардалар, зиёли савдогарлар фаолиятига оид янги-янги тадқиқотларини ўқув чилар хукмига ҳавола этмоқда. Худоёрхон ва унинг аж- додлари, хоннинг маърифатпарвар шоир ўғли Фансуриллобек, жасур саркарда Алимқул, мустақиллик фидойиси Хакимхўжа қозикалон, мустамлака Туркистонида тижоратчилик ифтихори бўлган Валиҳожибой, Тожимуҳаммад, Мирзо Абдулло ва бошқалар ҳақида эълон қилинган йирик тадқиқотлари, ниҳоят, Қўқон хонлиги тарихига оид яқинда тугалланган ва ҳукмингизга ҳавола этилаётган «Ху фия қатламлар» номли қизиқарли асари шулар жумласига киради. Масалан, муаллиф зикр этилган сўнгги тадқиқотида тарихий манбалардаги кўпдан-кўп фактларга суян-ган ҳолда тарихимиздан ҳадеб исён, қўзғолон қидириш-дек «номатлуб тажриба»дан воз кечиш, жумладан, Пўлатхон воқеасини қайта баҳолаш, унга ҳокимият учун олиб борилган кураш, тахтсалтанат «ўйин»лари сифатида қараш масаласини кўтарди. Тарих ва адабиётни ўзаро ҳамкорликда чамбарчас алоқада ўрганиб келаётган Ш. Юсуповнинг санъат ва санъаткорлар ҳақида ўн йиллар давомида олиб борган илмий-тадқиқот ишлари «Санъаткорлик — фидойилик», «Санъаткор ва жамоатчилик», «Нафосат илми зарур» каби йирик умумлашма мақолаларида, Мулла Тўйчи Тошмуҳа-медов, Шораҳим Шоумаров, Жўрахон Султонов, Маъмур- жон Узоқов, Маъруфхўжа Баҳодиров, Муҳаммаджон Мир- заев, ака-ука Шожалиловлар, ниҳоят Фахриддин Умаров мақомидаги йирик санъаткорлар ҳақида ёзилган адабий портретларда ўз тажассумини топди. Олимнинг 40 йил-лик меҳнати маҳсули бўлган «Санъат ва ҳайрат» номли салмоқли китоби яқиндагина босмадан чиқди. Ш. Юсу повнинг тарих, адабиёт соҳасидаги кузатишларида бўлга- нидек, бу борадаги тадқиқотларида ҳам нодир факт ва ҳужжатлар, ноёб топилмаларни тез-тез учратасиз. Маса лан, «Санъат ва ҳайрат»дан ўрин олган «Муҳрланган лаҳ-залар» мақоласида 1855 йилда Шарқий Туркистонда ки- тобат қилинган, Мўъжаз тахаллуси билан шеърлар ёзган Исматилла

Неъматилла ўғлининг «Таворихи мусиқиюн» китобидан хабар топиб, унда учраган жуда кўп янги маъ-лумотлар, чунончи, Бобурнинг шу пайтгача номинигина билганимиз мусиқа илми ҳақидаги асарининг асл номи «Асрори мусиқи» бўлганлиги, «Наво» — Навоий, «Чор- гоҳ», «Дугоҳ», «Чорзарб» — Паҳлавон Муҳаммад, «Ҳусайний» — Ҳусайн Бойқаро, «Бает» — хоразмлик машҳур бас такор ва мусиқашунос Юсуф Саккокий томонвдан яра-тилгани, қадим ўлкамизда Абу Насар Форобийдан олдин мусиқа ҳақида ёзилган икки илмий асар ва уларнинг ҳаёти, XVI асрда Хўтанда яшагаи ажойиб созанда Ноқисий та-халлуси билан шеърлар ёзган шоира «Ишратангиз» куйи-нинг, «Шуруҳул қулуб» (Қалблар шарҳи) илмий тадқиқо-тининг муаллифаси Омоннисонинг ҳает саргузаштлари ҳақидаги қизиқарли воқеаларни ҳукмингизга ҳавола қила-ди. Ё бўлмаса, домланинг XIX асрда яшаб ўтгаи бастакор аёллар муносабати билан Адолатхоним ва унинг ижодий такдири, Муқимийнинг унга бўлган меҳру муҳаббати ҳақидаги кузатишларини олинг. XX аср узбек қўшиқчи-лик санъатининг маълум ва машҳур арбоблари ҳақидаги адабий портретлар эса, миллий маданиятимиз тарихининг ўчмас саҳифаси ҳақидаги қизғин ва эҳтиросли ҳикоялар-дир. Китобнинг «Қўшиқ ва сўз ҳақида ўйлар» рукни ости-даги мақолаларда сўзнинг қадри, мумтоз адабиетимизга меҳр-ихлос, уни ардоқда сақлаш ҳисси уфуриб туради. «Ҳангомалар» эса муаллиф эътироф қилганидек, «салкам 20 йил жумҳурият матбуоти ва радиосида адабиёт ва санъат бўлимларида хоксор хизматда бўлган», «расмий ва норас-мий йиғинларда тиззама-тизза ўтириб», гап- сўзларни илиб олиб, ўқувчига у ёқ, бу ёғини тарашлаб тутқизган шингил кулгу ҳикояларидир. Ш. Юсупов Р. Тагор, М. Горький, Ю. Фучик, А. Ма ковский асарлари таржимони сифатида ҳам таниқли. Ин-донез адиби Марах Руслининг «Севги фожиаси», нигер ёзувчиси Чину Ачебенинг «Вайроналик шундай бошла- нади» романларини ҳам у ўзбекчага ағдарган. Олимнинг вактли матбуотда эълон қилинган тадқи-қотлари бир неча марта тақдирланган. Чунончи, у «Ғур-батда Фурқат» тадқиқоти учун

«Гулистон» (1979), «Куй-лар қанотида асрлар оша» мақоласи учун «Ўзбекистон санъати» (1983) журналларининг йиллик мукофотларига, «Тожимуҳаммад тужжор ва биродари» тадқиқоти учун «Савдогар» ҳафталиги танловининг биринчи мукофотига (1993) сазовор бўлди. Ш. Юсупов 1959 йилдан Ўзбекистон журналистлар уюшмаси аъзоси. Сермаҳсул олим ва педагог кечагина 70 ёшга тўдди. Яқинда «Фурқат олами» номли йирик тадқи қотини тугатди. Шу кунларда рус босқини давридаги Қўқон тарихининг долзарб муаммолари устида қизғин иш олиб бормоқда. Айни пайтда Миллий уйғониш даври узбек ада-биёти кафедрасининг профессори сифатида узбек филологияси ҳамда журналистика факультетларида бир қатор назарий ва ихтисослик курсларидан маърузалар ўқимоқда, амалий машғулотлар олиб бормоқда. Аспирантлар, дипломантлар ва истеъдодли талабаларнинг илмий ишларига раҳбарлик қилмоқда.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

O'xshashlar

Сўнгги жадид қиссаси

Амир Темурни дунёга берган шаҳар

Миллим уйғониш даври узбек адабиётини ўрганишнинг долзарб масалалари

Биз кимларнинг ворисимиз

Маънавий-маърифий ишлар жараёнида талабаларда мустақиллик тафаккурини шакллантиришнинг педагогик шарт-шароитлари