Сўнгги жадид қиссаси - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Сўнгги жадид қиссаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22.9755859375 KB

Ko'chirib olish

Сўнгги жадид қиссаси Озод Шарафиддинов, Узбекистан Қаҳрамони Ўртоқлари ҳазиллашиб уни шундай деб аташарди. Дар-ҳақиқат, Бегали Қосимов илмий фаолиятининг ҳаммаси-ни тўлалигича жадидлар мавзуига бағишлаган, уларнинг маърифатпарварлик соҳасидаги, миллатни уйғотиб ҳозирги замон цивилизациясига эш қилиш йўлидаги ҳаракатларини давом эттирган эди. Деярлик ярим аср давом этган бу иш жараёнида Бегалининг ўзи ҳам жадидларнинг қай бир хис-латларини ўзлаштириб олгандай кўринарди. Шунинг учун «Сўнгги жадид» деган лақаб унга жуда мое тушган эди. Бегали Қашқадарё вилоятининг Касби туманига қа-рашли кичикроқ бир қишлоқда туғилиб ўсган эди. Унинг болалиги уруш йилларига тўғри келди. У кезлари, айниқса, қишлоқларда шароит оғир эди. Шунинг учун Бегали ҳам бошқа қишлоқ болалари каби болаликнинг кўпгина қу-вончларидан маҳрум бўлиб ўсган. Қишлоқ аҳли чорвачи-лик билан шуғулланарди. Қўй- қўзиларнинг кетидан юриш, уларни парвариш қилиш, вақти келганда улоқлар билан қувлашмачоқ ўйнашлар қишлоқ болаларининг ягона овун- чоғи эди. Шунга кўра, Бегалининг қалбида илк марта ва тан туйғусини она табиат уйғотди. Қашқадарё адирлари, айниқса, баҳор кезларида бетакрор бир гўзаллик касб эта-ди. Адирлар ям-яшил либос кияди, ўт-ўланлар, майсалар кишига хуш ёқувчи муаттар ҳидлар таратиб гуркираб усади, теварак-атрофдан узлуксиз эшитилиб турадиган қўй-қўзи ларнинг маъраши адирлар бағрида ёқимли музика садо-ларидек туюлади. Ложувард осмон тип-тиниқ, кишида ранго-ранг ҳис-туйғуларни уйғотади. Бу гўзаллик ичида яшаб, улғайиб уни севиб қолмаслик мумкин эмас. Бегали она қишлоғини, унинг теварагидаги паст-баланд адирларни жуда яхши кўрарди. У 50 ёшга кирганида бир гуруҳдўстла-рини қишлоққа таклиф этганди. Қишлоқ озода, саришта, ғоятда файзли эди. Бегали ўзи ўқиган мактабни, болалиги ўтган қишлоқдаги кўчалар

ва манзилларни қандайдир ички бир ғурур билан бизга кўз-кўз қилди. Кейин бизни туман марказидан унча олис бўлмаган қабристонга етаклади. Қабристон қадимий бўлиб, жуда катта эди. Ҳар бир мақ-бара таъмирланган, супуриб-сидирилган. Одамларнинг бу қабристонга ихлоси ва ҳурмати ғоят баландлиги аён кўри-ниб турарди. Бу қабристонда жуда кўп улуғ уламолар ва олимлар сўнгги макон тутганди... Мени ҳайрон қолдир-ган нарса шу бўлдики. Бегали ҳар бир мақбарадаги азиз-авлиёларнинг кимлиги, қайси даврда яшагани, қандай иш-лар билан халқ ўртасида донг чиқаргани, улар тўғрисида қандай эски-эски китобларда маълумот берилганини жуда яхши билар эди. Бегали бу тўғрида тўлиб-тошиб гапирар экан, биз гўё олис тарихнинг садоларини эшитаётгандек ҳис қиддик ўзимизни. Мен Бегалидан бу гапларни қаер-дан билишини сўрадим. — Болаликда уйимизда ҳам, мактабда ҳам кўп гапи-ришар эди. Неча марта кабристонни зиёрат қилиб, бу ерда ётган азиз-авлиёларни тавоф қилганман. Қолган гаплар ни ҳар хил китоблардан ўқиб билиб олганман. Суҳбатдошимга яна бир бор қойил қолдим - мен унинг билимдонлигини билар эдим, аммо ўз қишлоғини, унинг тарихини, қадриятларини бу қадар эъзозлашини билмас эдим. Демак, унинг ёшлик йиллари шунчаки ўйинқароқ- лик билан ўтмаган экан. Бегали болалик кезлариданоқ синчков, ҳар нарсага қизиқадиган, ҳар нарсани таг-туги билан чуқур билиб олишга интиладиган одам бўлиб ўсган экан. Хуллас, бу синчковлик, юрт тарихига, маданиятига қизиқиш уни ҳозирги Миллий университет даргоҳига олиб келди. Бегали ўз гуруҳидаги талабалар ичида энг жуссаси ки-чиги эди. Эркин адирлар бағрида, ўт-ўланлар салтанатида, бир чўпончалик қўй-қўзилар кетидан югуриб ўсган Бега ли нега бунчалик кичкина бўлиб қолган — билмадим. Ле-кин бир-икки йил ўқигандан кейин спорт билан астой-дил шуғулланиб, бу қусурини анча тўғрилаб олди. У уни верситет командасида 15 —20 йил муттасил волейбол ўйна- ди. Жуда эпчил ва чаққон эди. Жуда қийин тўпларни ҳам ўйинга қайтара олар, умуман яхши ўйинчилардан бири ҳисобланарди. Бегали дурустгина шахмат ҳам ўйнарди. Кафедрамиз аъзолари ёзги таътил вақтларида ҳар хил са-фарлар ва саёҳатларга кўп бориб турарди.

Бегали бу са- фарларнинг доимий иштирокчиси эди. У билан Кашқа- дарёнинг тоғлиқ ҳудудларига сафар қилганмиз. Ҳисарак шоввасини, Қизил эмчак тоғини, Ғилон деган афсонавий масканни бирга кезганмиз. Узоқ Шарққа, Бадахшонга, Арошон бува булоғига, Сурхон воҳасига бирга борганмиз. Бегали жуда дилкаш йигит эди. У кўп гапирмас, лекин индамас ҳам эмас эди. У ҳадеб бўлар-бўлмасга кулавер-мас, бироқ кулса, чин дилдан куларди. Бирон нарсадан ранжиса ёки жаҳли чиқса, дарғазаб бўлиб, бақириб- ча-қирмас, балки бирон оғиз заҳарханда ran айтиб ёки би рон пичинг билан, қошларини чимириб, муносабатини маълум қиларди. Бегали жуда яхши ўқиди. У, айниқса, эски узбек ти-лини, араб ёзувини мукаммал ўрганди, бу унинг мумтоз адабиёт билан шуғулланишига имкон берди. У семинар-ларда, илмий конференцияларда жуда мазмунли маъруза- лар қилар, ўрни келганда илмий масалаларда мунозара қилищдан қочмасди. Унинг ҳар бир чиқишида, албатта, қандайдир янгилик бўларди. Бегалининг фаоллиги ва ғайрати, илмга астойдил бе-рилгани домлаларнинг назаридан четда қолмади. Айниқса, профессор Ғулом Каримов унга алоҳида эътибор билан қарай бошлади. Кўп ўтмай улар ўртасидаги муносабат ус-тоз-шогирдлик муносабатига айланди. Кейин Бегали Ғулом Каримовнинг аспиранти бўдди. Албатта, унинг ном-зодлик иши ҳам жадидчиликка бағишланган эди. Лекин Бегали, эҳтимол Ғулом Каримовнинг маслаҳати билан бўлса керак, жадидчиликнинг умумий муаммолари усти-да эмас, бу ҳаракатнинг атоқли вакили Мирмуҳсин ижо-ди устида иш бошлади ва «Мирмуҳсин Шермуҳамедов (Фикрий) ва унинг адабий муҳити» мавзуидаги номзод-лик диссертациясини муваффақият билан якунлади. На- тижада унинг номи тикланди, узбек адабиёти ўзининг яна бир йирик сиймосини қайтадан бағрига қайтарди. Бу Бе гали Косимовнинг илмий жасорати эди. Шундан кейин Бегали докторлик диссертацияси устида иш бошлади. Табиийки, бу тадқиқот ҳам жадидизм масаласига бағиш ланган бўлиб, энди Бегали уни катта кўламда, ҳамма на-зарий жиҳатлари билан бирга ёритишни мақсад қилиб қўйган эди. Бироқ бу пайтга келиб, мафкурамизда яна бир эврилиш содир бўлди - энди жадидлар масаласини

умуман тилга олиш мушкул бўлиб қолди. Маҳаллий «до-ҳийлар»имиздан аллақайсиси, билса-билмаса, «Жадидлар синфий душманимиздир», деган ҳикматни айтибди. Шўро-лар даврида, айниқса, Узбекистонда мафкура ана шунақа аҳволда эди. Мима қилмоқ керак? Бу мавзудан воз ке-чиш — узбек адабиётининг чорак асрлик тарихидан воз кечиш демак эди. XX аср биринчи чорагидаги адабиёт тарих саҳифаларидан ўчириб ташланса, адабиёт ривожи- да узилиш рўй берар, унинг тадрижий ривожланиш йўлла-рини изоҳлаш мумкин бўлмай қоларди. Бунинг устига, материаллар жадидчилик ҳаракатининг халқчил, демок-ратик ҳаракат бўлганидан далолат бериб турган бўлса, ундан қандай воз кечиш мумкин? Хуллас, бу ерда мавзу-ни тасдиклатиш учун анчагина муғамбирлик ишлатишга тўғри келди. Бегали ишиинг мавзуини «Узбек инқилобий поэзиясининг майдонга келиши ва тараққиёти (1905— 1917)» деб белгилади. Албатга, биринчи қарашда жадид адабиётини «инқилобий» адабиёт деб аташ эриш туюла-ди. Бироқ масаланинг моҳиятига назар ташланса, бу ерда ҳеч қандай муболаға ёки сохталик йўқ эди. Негаки, эски тартибларга, феодал муносабатларга, қотиб қолган расм-русумларга қарши чиққан жадидлар ўзбекларнинг турмуш тарзини замонавийлаштириб, бутунлай янги йўлга солиб юбориш ғоясини олға сурган эдилар. Бу эса, шубҳасиз, инқилобий ғоя эди. Шундай қилиб, диссертация мавзуи тасдиқланди ва Бегали ғайрат билан ишга киришди. Иш жараёнида Бегалининг олим сифатидаги муҳим бир хис-лати намоён бўлди ва камолга етди. Бу — академизм эди. Шўро замонида илмдаги академизм мактаби у ер-бу ерда сақланиб қолган бўлса-да, илмда енгил-елпи йўлларни қидирган ва осонгина фан чўққиларига кўтарилиб, шон-шуҳрат орттиришни истаган одамлар академизмни қора-лай бошладилар. Улар академизмни услубий жиҳатдан мураккаб, деб эълон қилдилар. Бу йўл билан яратилган асарлар кенг халқ оммасига тушунарли эмас, деб даъво қилдилар. Ҳолбуки, бу академизмдан халос бўлган тадқи-қотлар адабиётшуносликдаги саёзликни, масаланинг мо ҳиятига чуқур кира билмасликни, фактларни умумлашти-риш салоҳиятининг заифлигини оқлар эди. Бегали бу йўлдан қочди ва тадқиқот услубида, Ғулом Каримов каби, академизмга содиқ қолди.

Бироқ бу тадқиқот устида бир неча баравар кўпроқ ва қаттиқроқ меҳнат қилишни, иш-даги ҳар бир факт, тилга олинган ҳар бир исм, унинг тўғри- сидаги маълумотлар аниқбўлишини талаб этарди. Бу усул-да иш кўрувчи олим баландпарвозликдан, юзакиликдан қочмоғи, олдинга сураётган ҳар бир фикрни, ҳар қандай ғоясини ҳар томонлама далиллаши керак эди. Абдулла Қаҳҳор таъбири билан айтганда, ўз фикрини олға сураёт ган олим бу фикрни деворга мих қоққандек қоқиб, бу михнинг қалпоғини узиб ташламоғи лозим эди, шунда бу михни, яъни фикрни ҳеч ким жойидан суғуриб ололмайди. Бегалининг докторлик диссертацияси материаллари тар-қоқ ҳолда эди. Бу тадқиқотчи олдига қўшимча қийинчи-ликлар қўярди. Жадидлар, гарчи XX асрда, яъни нисба-тан яқинда яшаб ўтган бўлсалар-да, шўро ҳукуматининг сиёсатида қоралангани важидан асарлари деярли уну-тилаёзган эди. Бегали бу борада ҳам чинакам матонат ва ғайрат билан иш юритди. Олим Тошкент ёки Самарканд кутубхоналаридаги ма-териалларни аниқлаш ва тўплаш билангина шуғуллангани йўқ. У материал тўплаш учун қўшни республикаларга ил-мий сафарлар қилди, айниқса, Татаристон ва Бошқирдис-тон кутубхоналарида кўп ишлади. Айтмоқ керакки, Уфа-да ва Қозонда XX аср бошидаги узбек адабиёти намуна-лари Тошкентдагига Караганда кўпроқ сақланиб қолган. Масалан, мен ҳам Чўлпоннинг Узбекистондан топилма-ган биринчи шеърий тўплами «Булоқлар»ни Қозон уни-верситетининг фундаментал кутубхонасидан топган эдим. Ва, умуман, бу кутубхона каталогидан узбек адабиётининг менга маълум бўлмаган 400 га яқин намуналари номини ёзиб олган эдим. Хуллас, Бегали материалларни мисқол-лаб йиғди. Ниҳоят, материал излаш жараёнида у Қрим-нинг Боқчасарой шаҳарчасига ва унинг яқинидаги Гасп-рали қишлоғига ҳам борди. Бу қишлоқда бутун туркийлар дунёсини уйғоттан, маърифат гояларини тарқатган Исмоил Гаспринский туғилиб ўсган ва ижод қилган эди. Бегали бу буюк инсоннинг уй-жойи, унинг хотираси билан боғ-лиқ жойлар, шу жумладан, унинг қабри ҳам қаровсиз, ха-роб бўлиб ётганини кўриб қаттиқ изтиробга тушди ва бу тўғрида мақолалар езди. Албатга, Бегали йиллар давомида тўплаган материаллар уни бу соҳанинг зукко билимдонига

айлантирди. Бутун Ўзбекистондаги Миллий Уйғониш дав рини, унинг адабиётини ўрганишни истаган ёшлар Бега ли атрофига уюша бошлади, бутун бир илмий мактаб шаклланди. Бу эса кейинчалик Миллий университет тар- кибида Миллий уйғониш даври адабиёти кафедрасини ташкил қилишга имкон берди. Кафедрага тўпланган ил мий жамоа қисқа муддатда катта ишларни амалга ошир-ди. Жумладан, ҳозир «Маънавият» нашриёти чоп этаёт-ган «Истиқлол фидойилари» туркумида биринчи марта жадид адиблар ва шоирларининг асарлари нисбатан тўла равишда дунё юзини кўрди. Бу китоблар, шунингдек, жа-дидларга бағишланган монографиялар, рисолалар, мақо-лалар Бегалини фақат бизда эмас, чет эл илмий доирала-рида ҳам танитди. Америка, Франция, Германия олимла-ри билан унинг ўртасида ёзишмалар вужудга келди, улар манба сифатида Бегали чоп қилган асарларга мурожаат эта бошладилар. Туркиядаги туркшунос олимлар эса тур-кий халклар адабиёти бўйича ўнлаб жилдни ташкил этув-чи тадқиқотлар матнларини нашрга тайёрлаш ва чоп этиш ишига Бегалини муаллиф ва муҳаррир сифатида таклиф қилишди. Бегали бир неча марта Туркияга тахрир ҳайъ-атининг мажлисларига борди. У ерда нутқлар сўзлади. Бегалининг айтишича, бу улкан нашрнинг узбек адабиё-тига бағишланган жклдлари лойиҳасида парокандалик ва юзакилик мавжуд. Уни тузганлар узбек адабиётини яқин-дан билмасликларини ошкор этиб қўйганлар. Албатта, катта меҳнат сарфланиб тайёрланган лойиҳанинг танқид қилиниши ҳеч кимга ҳам ёқмайди. Унинг устига, адабиётлар бўйича янгидан лойиҳага яна нималарнидир киритиш ҳақидаги таклифлар ҳам жуда катта қийинчилик билан қабул қилинади. Чунки ҳажм чекланган ва уни ҳадеб кенгайтираверишнинг имкони йўқ. Бегали бу масалаларда принципиал позицияда турди ва турли мамла-катлардан келган туркшунослардан ташкил топган таҳ-рир ҳайъатига ўзининг танқидий фикрларини ва так-лифларини сингдиришга муваффақ бўлди. Натижада, ло-йиҳадаги узбек адабиётига бағишланган жилд анча тўла, илмий жиҳатдан асосланган ҳолда нашр этидди. Фақат афсусланадиган жойи шундаки, бу қимматли китоб Ўзбе- кистонга 2-3 донагина етиб келди, холос! Бегали бу жилд ни менга кўрсатган,

ҳатто бир неча кунга бериб ҳам тур-ган эди. Мен у билан танишиб чиққач, бу китоб ҳақида тақриз ёзишни буюрдим ва уни «Жаҳон адабиёти» журна-лида эълон қилдик. Бегали Қосимов нафақат етук истеъдодли тадқиқотчи олим эди, у айни чоғда ўқитувчилик санъатини пухта эгал-лаган моҳир педагог ҳам эди. Талабалар уни жуда яхши кўришар ва унинг теварагидан аримас эди. Бегали ҳам талабаларни гоятда ҳурмат қиларди. Бироқ бу ҳурмат ҳар нарсада уларга ён босишда, уларни етаклашда эмас, ак-синча, маърузаларнинг сифатида, уларда ҳар гал қандай-дир илмий янгиликларга интилишида, адабиёт тарихидан олинган мароқли ҳикояларга бойлигида кўринарди. Бега ли талабаларни ҳар қанча ҳурмат қилмасин, уларга нис батан талабчанликни асло бўшаштирмас эди. Унинг фа-нидан имтиҳон топшириш гоятда қийин эди, бироқ бу қийинчилик домланинг ўринсиз инжиқлигидан туғила-диган сунъий қийинчилик эмасди. Талаба материални Бегалининг кўнглидагидек тўла ўзлаштирмаса, буюрилган бадиий адабиётларни ўқиб чиққан бўлмаса, Бегали унга ижобий баҳо қўймас эди. Албатта, қўпгина нўноқ талаба- ларнинг кетидан юрадиган «илтимосчи» одамлар кўп бўлар- ди. Улар қўрқа-писа Бегалидан ҳам илтимос қилишарди. Бироқ Бегали уларнинг кўпчилигига рад жавобини бе-рарди. У ҳатто менга ҳам шунақа муомала қилган. Мен ким тўғрисидадир илтимос қилган эдим. Бегалининг эн-саси қотди, қошларини чимириб, истеҳзо билан: - Ўқиб келсин, майли, қўйиб берарман, - деди. Бегали талабчан бўлса-да, адолат билан иш тутар, им- тиҳонни талабадан ўч олиш қуролига айлантирмасди. Эҳти- мол, университетда бунақа талабчан домла жуда кам бўлгандир, ҳарҳодда талабаларнинг Бегалидан ўқиган фа- нидан билимлари пишиқ-пухта бўларди. Бегалининг та-лабчанлиги ўз фанини жуда яхши кўрганидан, унга садо-қатидан туғилган эди. Қани энди ҳамма домлалар шундай бўлса. Менимча, таълим сифатини ошириш, биринчи нав-батда ўқитувчининг талабчанлигига боғлиқ. Сўнгги марта биз Бегали билан 2004 йилнинг июль ойида кўришдик. Яхши мутахассис ва ажойиб инсон Омо-нулла Мадаев ўқитувчиларнинг

таътилга чиқиши олди-дан яқин дўстларига маҳалла чойхонасида ош қилиб бе-радиган раем чиқарган. Бегали ҳам шу йиғинларга келар-ди, лекин ҳар доимгидай бардам ва ҳаракатчан эмас эди. Ранги ҳам сўлғин, кайфияти паст. Ҳеч парса емайди ҳисоб. Фақат домлалар билан гаплашиб ўтирди, нима гаплигини сўрасак, ошқозони безовта қилаётганини айтди. Кейин орадан бир ой ҳам ўтмасдан, Бегалининг касали жиддий эмиш, операция қилмаса бўлмас эмиш, деган ran тарқа-ди. Лекин маълум бўлишича, операция учун 250 минг сўм тўлаш керак экан. Шунда университетнинг аввалги рек-тори академик Тўрабек Долимов валломатлик қилди. У университет ҳисобидан керакли пулни ўтказиб берди. Мен операциядан кейин 5—6 кун ўтгач, уни кўргани бордим. Бегали мени кўриши билан ётган жойидан тур-моқчи бўлди. Мен, албатта, «қимирламанг, ётаверинг» деб уни тинчитдим ва бунақа пайтларда беморга айтиладиган тасалли сўзларни айтдим. Унинг кайфияти яхши эди — унга ҳам, менга ҳам операция муваффақиятли ўтди, ҳаде-май тузалиб кетади, дейишди. Биз Бегали билан келажак-даги илмий режаларимиз тўғрисида гаплашдик. Бегали Уйғониш даври адабиёти деган илмий дарсликни нашри-ётга топширганини айтди. Кўп ўтириш мумкин эмас эди. Бирор ўн дакиқадан сўнг қўзғалдим. Кейин менинг ўзим ҳам шифохонага тушиб қолдим. Кейин Бегалини уйига жавоб беришганини, анча ма-заси қочганини айтишди. Юрагим «шув» этди. Уни опе рация қилган доктор Бегалини рак эканини айтди. Қаттиқ қайғурдим, лекин бандасининг қўлидан нима ҳам келар-ди. Мен телефонда видолашдим. Йиғи босиб гапларимни айта олмадим. Бегали ҳам жуда ҳаяжонланиб кетди, икки марта «Раҳмат, Озод ака! Раҳмат, Озод ака!» - деди. Бу унинг менга айтган сўнгги сўзлари бўлди. Профессор Бегали Қосимов шу тарзда ҳаётдан кўз юмди. Шубҳа йўқки, бу ажойиб инсоннинг номи тарих-дан муносиб ўрин эгаллади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,а996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99и 6. Ислом Каримов Хавфсизлик ва барқарорлик тараққиёт йилида, 6- жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, а99ҳ 7. Ислом Каримов ўзбекистонда демократик изгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йиналишлари.-Т., «ўзбекистон» нашриёти

O'xshashlar

Қуёш борлигидай ойдин ҳақиқат

Авлод тарбияси миллат тарбияси

Уйғонган миллат маърифати

Туркий адабиётларни даврлаштириш масаласига доир

Мунавварқори ва миллим уйғониш ҳаракати