Авлод тарбияси миллат тарбияси - Milliy istiqlol g'oyasi - Referatlar

Авлод тарбияси миллат тарбияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

19.501953125 KB

Ko'chirib olish

Авлод тарбияси миллат тарбияси Ёш авлод тарбиясида адабиётнинг, хусусан моҳияти ва мазмунига кўра тамоман янги бўлган XIX асрнинг охи- ри — XX аср боши адабиетининг роли ва ўрни алоҳида. Бу даврни ўз вақтида миллий уйғониш даври деб атаган эди-ларки, бу бежиз эмас. Янги узбек адабиёти ва миллий истиқлол ғояси ҳақида ran кетганда энг ками, уч масалани тилга олиб ўтиш ке-рак бўлади: 1. «Янги узбек адабиёти» деган тушунча остида нима кўзда тутилади? 2. Миллий истиклол ғояси бу адабиётда қандай намо-ён бўлади? 3. Ёш авлод тарбиясида ундан қандай фойдаланиш мумкин? Янги адабиёт деганда биз кўп асрлик адабиётимизнинг асосан сўнгги асрини кўзда тутамиз. Бу аслида сал илга-рироқ, ўтган асрнинг сўнгидан бошланди. Бу адабиётнинг аён кўриниб турган хусусияти унда давр воқеаларининг акс этганлиги эди. Унда «совет мамлака-ти» деган ясама бир мамлакат, «совет халқи» деган сохта бир миллат ясамоқчи бўлган шўро тузуми воқеалари хам акс этди. Бу воқеалар шунчаки эмас, мураккаб жараёнла-ри билан акс этди. Истило ва унинг оқибатлари, Ватан ва Миллат тақдири ҳам адибларимизнинг кўз ўнгида турди. Бу адабиётнинг чегараси, кўлами ҳам катта: Муқимийдан Чўлпонгача бўлган даврни қамраб олади. Жанрлари, ифода воситалари ҳам хилма-хил. Айниқса, вақтли матбуот ва театрнинг йўлга қўйилиши адабиётнинг имкониятларини кенгайтириб юборди. Адабиёт ҳеч қачон Ватан ва Миллат тақцирига бу қадар яқин келган эмас эди. Ватан ва Миллат тақдири ҳеч қачон бу қадар ҳам қаҳр, ҳам фахр билан, ҳам изтироб, ҳам ғурур билан адабиётда акс эттирилмаган эди. Муболағасиз ай-тиш мумкинки, 1865 йилдан 1929 йилгача бўлган давр оралиғида ушбу мавзуга дахл қилмаган бирорта ижодкор йўқ. Агар бу адабиётнинг бош мавзуи нима десалар, «мил лат» дейиш керак бўлади. Энг катта дарди нима,

деб са-вол қўйилгудай бўлса, «истиқлол!» деб жавоб бериш ке рак бўлади. Тўғри, масала ҳеч қачон бундай очиқ, яланғоч қўйил-ган эмас. Қўйилиши ҳам мумкин эмас. Бу - бадиий ада биёт. Унинг ўз қонунлари ҳам бор. Ва, табиийки, истиқ лол ғояси асарнинг умумий руҳидан, тимсол ва тамсил-ларга ўраб берилган маъно-мазмунидан келиб чиқади. Бу билан ҳисоблашмоғимиз шарт. Худди шу ерда биз тилга олмоқчи бўлган кейинги му-ҳим масалага дуч келамиз. Бу талабаларга «янги узбек ада биёти» ёхуд «жадид адабиёти» курсини ўтишда миллий истиқлол ғоясини қандай сингдириш масаласидир. Ай-тиш керакки, бу жуда мароқли, қизиқарли, айни пайтда муҳим ва масъулиятли бир иш. Негаки, бу давр адабиёти, ҳали айтганимиздек, миллат дарди билан тўла адабиёт. Ҳар бир образ - тимсолдан миллий ғоя, миллий мафкура чиқиб келаверади. Уларни хотиржам ўқий олмайсиз. Де-ярли ҳар бир сўз. ҳар бир ишоранинг замирида истиқлол дарди ётади. Фақат уларни англаш, умумий контекстдан келиб чиқиб баҳолаш лозим. Акс ҳолда, бир томонлама-ликка йўл қўйиш ҳеч гапмас. Узоққа бормайлик, маърифатчилик масаласини олай-лик. Ғоят муҳим мавзу, тараққиётнинг калити. Жадид ада-биётида жуда кенг ишланган. Шунга яқинроқдан разм солайлик. Мана, шунчаки бир мисол. Россия Туркистон-ни забт этгач, бу ерга темир йўл олиб келди. Хўш, шуни қандай баҳолаш керак? Поезд, албатта, узоқни яқин, оғир-ни енгил қиладиган ўзига хос мўъжиза. Иккинчи томон-дан, у илм-фан самараси. Шоирларимиз дастлаб шундай баҳоладилар. Масалан, Ками и «Темир йўл хусусида» де ган шеър езди, унинг «роҳатафзо»лигини таъриф-тавсиф этди. «Тахти равон», «оби равон» деб мақгади. Булар -табиий. Энди масаланинг иккинчи томонига қарайлик. Бу темир йўллар (улар асосан иккита эди. Бири ўтган аср нинг 80- йилларида Туркистонни Марказий Русия билан. Ғарбдан Қизил Арвот орқали боғларди. Иккинчиси — янги асрнинг 10-йилларида қурилгани, шимолдан Оренбург орқали боғларди) Туркистоннинг ер усти ва ер ости бой-ликларини тезроқ, самаралироқ ташиб кетишни кўзда ту-тарди. У бу ерга ҳеч қачон

маҳаллий халқнинг оғирини енгил қилиш учун келтирилган эмас эди... Бунга қандай қарамоқ керак эди? Аввало, бу ҳолни маҳаллий халқнинг нечтадан битгаси билар эди?! Россия Туркистонга келар экан, у билан бирга, табиийки, европача тартиблар ҳам (давлат юритиш, маориф тизими, ҳарб ишлари, маданий- маиший қурилмалар, савдо-саноат каби) кириб келди. Хусусан, театр, матбуот, гимназия кабилар неча асрлардан буен турғунликда келаётган Тур- кистон халқида катга таассурот қолдирди. Рус маъмурияти маҳаллий зиёлилардан вакиллар танлаб, уларнинг Москва, Петербургга саёҳатини уюштирди. Бир қисмини зодагон-ларнинг ички ҳаётига олиб кирди. Турли- туман кўргазма-лар уюштирди. Ва булар, табиийки, ўз самарасини берди. Адабиётда Россия мавзуи, рус илм-фани, маданияти-мао-рифи тарғиби пайдо бўлди. Илм-фан бахт ва саодатнинг калиги, албатта. Лекин ran шундаки, бу илм- фан нимага хизмат қилдирилади?! Шуниси муҳим. Илмни кўпинча, нурга, зиёга қиёс қила-дилар. Ҳақиқатан ҳам шундай. Ундан тўғри фойдаланил-са, йўлингизни ёритади, оқ-қорани кўриб борасиз, та-ниб борасиз. Манзилга етишингиз осон бўлади. Агар ундан ёвуз мақсадларда фойдаланилса-чи? Қирғин-ба-рот қуроллар ҳам илм-фан самараси. Қўйингки, Россия-нинг Туркистонни босиб олиши ҳам рус ҳарбий қудра-тининг, ҳарбий тафаккурининг, демакки, илм-фанининг самараси. Ундан кейинги босқич — мустамлакачилик идораси-чи? Бу даврда Туркистондан анча илгарилаб кетган Рос сия илм-фанииинг, идора тартибларининг кўз-кўз қили-ниши, илмталаб маҳаллий зиёлиларнинг бир қисмини оғдириб олишга уринишлар, ё бўлмаса қисқа мулдатда ташкил қилинган юзлаб рус-тузем мактаблари Туркистон аҳлига ҳимматданми эди? Олижанобликданми эди? Асло ундай эмас. Бу рус истилочилик сиёсатининг ўзига хос услубини ташкил қидди, холос. Маорифни олайлик. 1881 йилда Исмоилбекнинг «Ру син мусулмонлиги» китоби босилди. Муаллиф маориф борасида фикр юритиб, Русия

ҳукуматининг маҳаллий мусулмонларга ўз анъанавий ўқув тизимида савод чиқа-ришга рухсат беришига ва уларни давлат ишларига жал б этиб. улкан мамлакатни ҳамкорликда бошқаришга имкои яратишига умид қилали. Хўш, ҳукуматнинг муносабати қандай бўлди? Бир йи.| ўтар-ўтмас, Тошкентда катта бир йиғин чақирилди. «Ғай-рирус мусулмонлар маорифини қандай принциплар асо-сида ташкил этмоқ керак», деган мас&та қўйилди. Ва бу принциплар, асосан иккита қилиб белгиланди: 1. Руслаш-тириш. 2. Исломни бузиш. Бунақа фактлар кўп. Масалан. Русия Ички ишлар ва-зирлигининг Туркистон чор маорифи маъмурларига бер-ган кўрсатмаси бор. Унда рус- тузем мактаблари мутасад-диларига маҳаллий халққа рус тилини қай даражада ўрга-тиш борасида меъёр бслгиланади. Унга кўра, маҳаллий халқ рус тилида гапирганида ҳамиша ниманидир яхши билмаслигидан рус зиёлиси олдида ўнғайсизланиб туришга мажбур бўлиши лозим эди. Чор Русияси ақидасига кўра, ҳоким миллат тобе мил-латдан ҳар жиҳатдан устун бўлмоғи лозим ва ҳамма парса шунга қаратилган эди. Улар ҳатто Туркистонни забт этиш-ларини ва бунга ҳақли эканликларини қонунлаштирмоқ-чи бўлардилар. Гўё жаннатдай бир маконни ундан сама- рали фойдалана олмаётган эгалари қўлидан самарали фой-далана оладиган бошқа бир миллатнинг тортиб олишида ҳеч бир ғайритабиийлик йўқ эмиш. Буларнинг барчасини биз буюк миллатчилик, деб атаймиз. Адабиёт шуларни илғай олдими? Илғай олди. Мана ўша илк истило даври вакили Фурқатни олиб кўрайлик. У бир томондан, «Ўрусия замони»ни қутлуғ даврон «фар-хунданишон» даврон деб ёзса, иккинчи томондан, Худо-ёрхоннинг бир ўғлига бағишланган шеърида бу давлат-нинг бутун қабоҳатини очиб ташлайди: Ғунчаи давлатни гул янглиғ паришон айлади, Тундбоди ҳодисош можаросидин, бегим. Охирул-амри ҳукумат гулшани бўлди хазон,

Келди зоғу қолди булбуллар навосидин, бегим. Кўриняптики, биз шу пайтгача маърифатчилик деб келган бир қатор адабий факт ва ҳодисаларни қайта кўришга эҳтиёж бор. Иккинчидан ва энг муҳими, маърифат тушунчасининг ўзини икки хил талқин қилиш, хусусан, унинг ҳоким мил лат қўлида тобе миллатга нисбатан уни итоатда сақлаш учун бир восита сифатида қаралгани маълум бўлади. Фитрат бир шеърида қонга беланган Туркистон ман-зараларини чизаркан, ким бундай қилди, деган савол қўйиб, «Маданият деган ғарблик алвасти» деб жавоб бе- ради. Чўлпон бир шеърида «маданият» билан «ваҳшоният»- ни ёнма- ён қўяди. Фитратнинг «Ҳинд ихтилолчилари» драмасида эса шундай саҳна бор: Инглиз Марлинг Мунир қўрғони бош-лиғи мавлоно Нуъмон билан гаплашиб ўтирибди: «Била-сизким, — ran бошлайди секин Марлин, — инглиз улуси- нинг ҳиндга келганликлари ҳиндликларни етиштирмак, «маданий қилмак» учун эди... Биз келмасдан бурун Ҳин-дистон дин жанжаллари, мазҳаб ғавғолари, қорин-қурсоқ урушлари билан тўлғон эди... Биз келгач, шул бузуқлик-ларни тузатдик! Жанжалларни кўтартурдик, Маданий яшамоқ йўлларини кўрсатдик». Дунё бино бўлибдики, ҳеч бир жаҳонгир «мен фалон мамлакатни таламоқ учун борганман» деган эмас. Ҳамма-лари гўё «адолат» ва «маърифат» олиб келганлар. Македо-ниялик Александрдан россиялик Александргача. Кўриняптики, маданият, маърифат талқинлари анъа-навий ёндашувдан тамоман фарқ қилади. Биз эса, булар-ни аксарият шўро позициясидан баҳолаб келган эдик. Ҳолбуки, уларга Ватан ва Миллат манфаати нуктаи наза-ридан ендашганимиздагина, моҳиятини тўғри англаган бўламиз. Бу жиддий масаладир, методологик масаладир. Бу хил масалаларга «янги узбек адабиёти» курсини ўтаёт-ган ҳар бир ўқитувчи алоҳида эътибор бериши, яъни ҳар бир адабий фактни давр контекстида ёритиши шарт, деб ҳисоблаймиз. Шундагина миллий истикдол ғоясини «янги узбек адабиёти» курсини ўқитишда татбиқ этган бўламиз.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ислом Каримов ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура, а.-жилд, -Т. «ўзбекистон» нашриёти,1996 2. Ислом Каримов Биздан озод ва обод Ватан қолсин, ғ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 3. Ислом Каримов Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, қ-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 4. Ислом Каримов Бунёдкорлик йилидан, 4-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996 5. Ислом Каримов Янгича фикрлаш ва ишлаш-давр талаби, 5-жилд, -Т., «ўзбекистон» нашриёти, 1996

O'xshashlar

Миллий мафкура ва шахс тарбияси масаласи

Миллат ғурури

Адабиёт миллат кўзгуси

Уйғонган миллат маърифати

Соғлом авлод – асосий мақсад